مەنi تاستاندى بالالار تاعدىرى كوپ تولعاندىرىپ ءجۇر.بويجەتكەندەردiڭ ءوز بولاشاعىنا نەمقۇرايدىلىعىنان وسىنداي وزەكتi ماسەلە تۋىنداپ وتىر دەپ ويلايمىن. اڭسارى اۋعان ادامىمەن اراداعى سەزiمiنە توقتاۋ سالا الماي كوڭiل قوسىپ قويىپ، ارتىنان ەكiقابات بولىپ قالعاندا اعايىن-تۋىستىڭ، ەلدiڭ بەتiنە قاراۋعا ۇيالعاندىقتان جارىق دۇنيە ەسiگiن جاڭادان اشقان بەيكۇنا نارەستەنi بالالار ۇيiنە اپارىپ وتكiزەتiندەرi وكiنiشتi-اق. ونى ايتاسىز، ەش جازىعى جوق شارانانى شىرىلداتىپ، كۇل-قوقىسقا لاقتىرىپ كەتەتiن ار-ۇياتتان بەزگەندەر دە بار. تۇلا بويىڭدى تۇرشiكتiرەتiن مۇنداي كەلەڭسiزدiكتiڭ جولىن كەسۋ ءۇشiن قازاق حالقىندا ەجەلدەن بەرi قالىپتاسقان، بiراق بۇگiندە دامىماي كەنجەلەپ قالعان امەڭگەرلiك پەن كوپ ايەل الۋعا رۇقسات ەتەتiن ءداستۇردi قايتا جاڭعىرتقان ءجون دەپ ەسەپتەيتiندiكتەن ەلدi پiكiرتالاسقا شاقىرۋ ماقساتىندا وي ءبولiسۋدi ۇيعاردىم.
ستاتيستيكاعا جۇگiنسەك، ەلiمiزدە ار ەركەككە بiرنەشە ايەلدەن كەلەدi ەكەن. مۇنى بەلگiلi عالىم-دەموگراف ماقاش ءتاتiموۆ جيi ايتىپ ءجۇر. “ەلiمiزدە كۇيەۋگە تيمەگەن 250 مىڭ كارi قىز بار”، – دەيدi ول ناقتى دەرەگiن العا تارتىپ. وسى وڭ بوساعادا وتىرىپ قالعان 250 مىڭ قىز ءوز تەڭiن تاۋىپ پەرزەنت سۇيسە، 250 مىڭ نارەستە ءومiردiڭ ەسiگiن اشسا، نۇر ۇستiنە نۇر ەمەس پە! الايدا كارi قىزدار ازايۋدىڭ ورنىنا جىل وتكەن سايىن كوبەيۋدە. ارينە، بۇل ماسەلە جەتiمدەردiڭ كوبەيۋiمەن قاتار حالىق سانىنىڭ وسۋiنە دە كەرi اسەرiن تيگiزiپ وتىر. سول ءۇشiن نە iستەۋiمiز كەرەك؟ “بiزدە ەركەك از” دەپ ەر-ازاماتتاردى باسقا بiر جاقتان اكەلە المايمىز.
ەندەشە، ەرتەرەكتەگi كوشپەلi قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرiن قولعا الۋ كەرەك. امەڭگەرلiك جانە كوپ ايەل الۋ ءداستۇرiن قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت. دiنiمiزدiڭ ءوزi مۇنى قولدايدى. حاديستەردە “ايەلدiككە ول بiرەۋ، ەكەۋ نەمەسە تورتەۋ بولسىن، وزدەرiڭiز ۇناتقاندى الىڭدار. ەگەر ولاردىڭ اراسىندا ادiلەتتi بولا الماساڭدار، تەك بiرەۋمەن شەكتەلگەندەرiڭ وزدەرiڭ ءۇشiن جاقسى” دەلiنگەن. مۇندايدا تەك رۇقسات ەتiلiپ قانا قويمايدى، مۇسىلمان دiنiندە وعان تiكەلەي ۇسىنىس-نۇسقاۋ ايتىلادى. ويتكەنi قىزدارىمىزدىڭ ءبارi دە ايەل بولۋعا، انا بولۋعا حاقىلى.
جاسىرىپ قايتەمiز، “جالعىز ايەلدi جان ساقتاتا الماي ءجۇرiپ، كوپ ايەل الۋ نەڭدi العان؟” دەپ بiر-بiرiن كەلەمەج ەتۋشiلەر دە تابىلادى. راس، مىناداي الماعايىپ زاماندا جول اپاتىنان، قاۋiپتi وندiرiستە جۇمىس iستەۋدەن جانە تاعى باسقا جاعدايلارعا بايلانىستى جەسiر قالعان جالعىزباستى ايەل وتە كوپ. ولاردىڭ كوبiسi قۇرساق كوتەرۋگە قابiلەتتi جاستا.
ەرتەرەكتە قازاقتار “امەڭگەرلiك” ءداستۇرiن قاتال ۇستانعان. حالقىمىزدىڭ بۇرىنعى سالتى بويىنشا كۇيەۋi قايتىس بولعاندا ونىڭ جەسiرi “ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەك جوق” دەگەن قاعيداعا قالتقىسىز باعىنعان. امەڭگەرلiك جولمەن مارقۇم كۇيەۋiنiڭ اعاسىنا، نە iنiسiنە، ايتەۋiر بiرەۋiنە ءوزiنiڭ تاڭداۋى بويىنشا تۇرمىسقا شىققان. تاعى بiر ايتا كەتەتiن جايت، ەگەر جەسiر ايەل “بۇدان بىلاي تۇرمىس قۇرمايمىن، ءوز ءومiرiمدi تەك قانا بالالارىمدى باعىپ-قاعۋعا، تاربيەلەۋگە ارنايمىن” دەسە، ونىڭ ايتقانى دا ورىندالاتىن بولعان. ال ەگەر جەسiر ايەل ءوزi بارعان اۋلەتتەن باسقا بiرەۋگە تۇرمىسقا شىعامىن دەگەن نيەت بiلدiرگەن جاعدايدا، وندا بۇرىنعى كۇيەۋiنiڭ تۋىستارىنا وعان ۇيلەنەتiن جاڭا كۇيەۋ جiگiت قالىڭمال تولەۋi تيiس. مۇنداعى ماسەلە بۇرىنعى نەكەدەن تۋعان بالالاردى جەتكiزۋ، ياعني ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىنان تۋىنداعان.
جەسiر ايەلدiڭ ەتەگiنەن تارتقان بالاسى بولماي ءارi ولگەن كۇيەۋiنiڭ امەڭگەرلiك ەتەتiن تۋىسى بولماعان جاعدايدا عانا توركiنiنە كەتۋiنە رۇقسات ەتiلگەن. امەڭگەرلiك سالتىنىڭ ءتۇپ-توركiنiنە ۇڭiلسەك، جاس انانىڭ تاۋى شاعىلىپ، قامقورسىز قالعان ساتiندە جانىنا جالاۋ بولار ەر-ازاماتتىڭ قامقورلىعىن سەزدiرۋ، ءارi جاس بالالار اكە مەيiرiمiن كورمەي جالعىزسىراپ وسپەسiن دەگەن iزگi نيەت مەنمۇندالاپ تۇر ەمەس پە؟! ءيا، اكەدەن ايىرىلعان جاس بالالار باسقا جەرگە بارىپ قورلىق كورمەگەن، جەتiمدiك تاۋقىمەتiن تارتپاعان.
جەسiردi ەل iشiنەن جiبەرمەۋدiڭ بiرنەشە الەۋمەتتiك ماڭىزى بار. بiرiنشiدەن، ايەل دە، ونىڭ بالالارى دا تۋىس-تۋعانىنان بولiنبەيدi, رۋ، ەل قاۋىمداستىعىندا بiرگە تاربيە الادى. ومiردە، تۇرمىستا قاعاجۋ، قيىندىق كورمەيدi. ەكiنشiدەن، جەسiردiڭ كەتۋi سول ەلگە ۇلكەن مiن سانالعان. ەگەر ايەل تيiستi امەڭگەرiنە شىقپاي، باسقا بiرەۋگە شىعاتىن بولسا، بۇرىنعى كۇيەۋiنiڭ مال-مۇلكiنەن ۇلەس الا المايدى، ءوز توركiنiنەن كەلگەن مۇلكiمەن عانا كەتە الادى. مۇنى قازاقشا “iرگەدەن شىعارۋ” دەيدi. ۇشiنشiدەن، قازiرگi كەزدە ەركەكتەرiمiز ەكiنشi ايەل المايدى ەمەس، جاسىرىن بولسا دا الىپ جاتىر. ونداي جاسىرىن نەكەدەن تۋعان بالانىڭ ەرتەڭi نە بولادى؟ ەسەيگەن كەزدە “اكەڭ كiم؟” دەسە، نە دەيدi? ەگەر كوپايەلدiلiك تۇسiنiگi قولعا الىنسا، ەركەكتەرiمiز ەكiنشi ايەلiنەن تۋعان بالاعا ءوز اتا-تەگiن بەرiپ، بۇلدiرشiندەرiمiز “نەكەسiز تۋعان بالا” دەگەن جامان اتتان اۋلاق بولار ەدi.
“قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ”، “قىزىم ۇيدە، قىلىعى تۇزدە” دەگەن دانالىق سوزدەردە، ۇعا بiلسەك، شالقار ۇعىم جاتىر. قىزدىڭ ابىرويىن ساقتاۋى، ال جەسiر قالعان ايەلدiڭ اۋىل-ايماققا اتاعىن شىعارماي، كوزگە تۇرتكi قىلماي امەڭگەرلiك جولمەن تابىستىرىلۋى وسى مادەنيەتiمiزدiڭ، حالىق دانالىعىنىڭ ارقاسى. قازاقتا قازiر اجىراسۋ كوپ. “نەگە بۇلاي؟” دەگەن سۇراق ءبارiمiزدi مازالايدى.
امەڭگەرلiك ينستيتۋتى سول زامانداعى انا مەن بالانى قورعاۋ ينستيتۋتى دەپ ايتۋعا تولىق نەگiز بار. ويتكەنi ەشقانداي اليمەنت، جەتiمحانا اتاۋلى بولماعان زاماندا جاسوسپiرiمدەردi جەتكiزۋ، ولاردى تاربيەلەۋ جانە ايەل بالاسىنىڭ دا الا جiپتەن اتتاپ كەتپەۋi جان-جاقتى ويلاستىرىلعان. ەڭ باستىسى، اكەدەن ايىرىلىپ، جەتiم قالعان بالالار باسقانىڭ قولىنا قاراماي، جات بولماي، جاتىرقاماي ءوز باۋىرلارىنىڭ اراسىندا وسۋگە مۇمكiندiك العان.
ايتا بەرسەك، امەڭگەرلiك پەن كوپ ايەلدiلiكتiڭ حالقىمىزعا بەرەر پايداسى وراسان زور. وزiنەن گورi جاسىراق ايەلمەن توسەك جاڭعىرتۋ ەگدە تارتقان ەركەك بويىنا كۇش-قۋات بەرiپ، ونى جاسارتادى. ال دەنi ساۋ ايەلدiڭ ءار بالا تۋعان سايىن ورگانيزمi جاڭارىپ، جاسارىپ، تۇلەپ وتىراتىنى تاعى بەلگiلi. ودان قالا بەردi كەلiنشەكتەردiڭ اراسىندا باسەكەلەستiك پايدا بولادى. جۇمىسباستى بولىپ كۇيەۋiنە كوڭiل ءبولۋدi قويعان نازiكجاندىلار، وتاعاسىنىڭ باسقا بiرەۋدiڭ وتىن تۇتەتپەۋiنە بارىنشا ارەكەت ەتiپ، جارىنىڭ جاعدايىن جاساۋعا كiرiسەدi.
“اعا ولسە – جەڭگە مۇرا، iنi ولسە – كەلiن مۇرا، ات ولسە – ساۋىرى مۇرا” دەگەن حالىق دانالىعى سول كەزدەن قالعان. سوندىقتان جەسiر ايەل كiم كورiنگەنگە كوز تۇرتكi بولماسىن، تۇرمىس تاۋقىمەتiن تارتپاسىن، جەتiم بالالارى اتا جۇرتىنان سىرتقا كەتiپ جات بولماسىن دەگەن تازا نيەت پەن ءومiر تالابىنان تۋىنداعان ءداستۇر بولعاندىقتان، مۇنى كەرتارتپا سالت دەۋ – كورسوقىرلىقتىڭ بەلگiسi.
ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، امەڭگەرلiككە جانە كوپ ايەل الۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك. وسى ماسەلە بويىنشا توبە بي، اۋىل بيلەرiمiز، ارداگەرلەر كەڭەستەرi جۇمىس جاساۋلارى قاجەت. ەرتەرەكتە، بيلەردiڭ قىزمەتi ەل iشiندەگi ىنتىماقتى، بiرلiكتi قاداعالاۋ بولعان ەمەس پە؟
ەل اراسىندا قانداي دا بiر كەلەڭسiز جايتتار تۋىنداسا، سونى بيلەر وتىرىسىندا قاراپ، ءادiل شەشiمiن بەرگەن. قازiرگiنiڭ بيلەرi دە سولاي جۇمىس جاساسا، نۇر ۇستiنە نۇر بولار ەدi.
اتا-انالار مەن مەكتەپ قابىرعاسى جاس وسكiنشەك قىزدارعا وتباسىن قۇرۋ، جىنىستىق قارىم-قاتىناس پەن ونىڭ كەرi ناتيجەلەرi تۋرالى ءتۇسiندiرiپ، اقىل ايتىپ وتىرۋى كەرەك. بۇل جەردە اتا-انا تاربيەسiنiڭ ماڭىزى شەشۋشi ءرول وينايدى. مەنiڭ بۇل ايتقاندارىمدى وقىعان قىز-كەلiنشەكتەر، ماعان رەنجۋi مۇمكiن. الايدا حالقىمىز كوپ بولسىن، تاستاندى-جەتiم بالالار سانى از بولسىن دەسەك، امەڭگەرلiك پەن كوپ ايەل الۋ ءداستۇرiن قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت.
راشكۇل وسپاناليەۆا،
وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى،
“بەرەكە ا” كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتi.
«جاس الاش».
