پرەزيدەنت ق.توقاەۆتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن شىنايى جاناشىرلىق كوزقاراسى قابىلداعان شەشىمدەرى مەن ۇسىنىستارىنان ايقىن اڭعارىلىپ وتىر. ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى جانە تىلدىك رەفورماعا قاتىستى تاپسىرمالارى وسىنىڭ ايعاعى.
ەڭ ءبىرىنشى تىلدىك رەفورما دەگەنىمىز نە دەگەن سۇراققا توقتالا كەتسەك. جالپى رەفورما دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى بارىمىزگە بەلگىلى «وزگەرىس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. وسى لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ شارالارى باستالعاننان بەرى اسىرەسە عالىمدار، تىلشىلەر تاراپىنان «تىلدىك رەفورما» جۇزەگە اسادى دەگەن تىركەس وتە ءجيى ايتىلىپ كەلە جاتىر. سوندا تىلدىك رەفورما دەگەن نە؟ قولدانىستاعى سوزدەرىمىزدى باسقا سوزدەرمەن اۋىستىرىپ، مۇلدە باسقا ءتىلدى قابىلداۋ ما؟ جوق ارينە. تىلدىك رەفورما دەگەنىمىز:
بىرىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر ءتىلدىڭ گرافيكاسىنا، ياعني الىپبيىنە، لەكسيكاسىنا، گرامماتيكاسىنا جانە سوزدىك قورىنا جۇرگىزىلەتىن وزگەرىس;
ەكىنشىدەن، بۇنداي وزگەرىستەر سول ءتىلدى قولدانۋدى جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا جاسالادى، ياعني تىلدەگى ارىپتىك بولسىن، گرامماتيكالىق بولسىن، لەكسيكالىق تۇرعىدان بولسىن قيىندىق تۋدىراتىن، باسى ارتىق ەلەمەنتتەردەن قۇتىلۋ;
ۇشىنشىدەن، بۇل وزگەرىستەردىڭ ارنايى قۇجاتتار ارقىلى رەسمي تۇردە بەكىتىلۋى جانە حالىقتىڭ جاپپاي سوعان باعىنۋى.
مىنە، تىلدىك رەفورما دەگەن ۇعىم وسىلاردى بىلدىرەدى.
جالپى الەمدە تىلدىك رەفورما ۇعىمى ەڭ ءبىرىنشى ءالىپبي مەن ەملەنى جەڭىلدەتۋمەن، ورفوگرافيانى وڭايلاتۋمەن تىكەلەي بايلانىستى قاراستىرىلادى. ماسەلەن الەم تىلدەرى مىسالىنا قاراساق، قىتايلار جازۋىنداعى ءداستۇرلى يەروگليفتەردى جەڭىلدەتىلگەن يەروگليفتەرگە، چەحتار XIX عاسىرداعى w ءارپىن v تاڭباسىنا اۋىستىرۋىن تىلدىك رەفورما رەتىندە قاراستىرادى. كەيبىر تىلدەردە كونە تىلدىك ەلەمەنتتەردەن باس تارتىپ، سوزدىكتەردى جاڭارتۋ ءۇردىسى بولعان، بۇنى دا تىلدىك رەفورماعا جاتقىزادى، سونداي-اق قوسىمشالاردى قىسقارتۋ، وزگەرتۋ ءۇردىسى دە تىلدىك رەفورما دەپ تانىلادى. مىسالى الىسقا بارماي-اق ورىس تىلىنە نازار سالساق، I پەتردىڭ تۇسىنداعى الفاۆيتتەگى وزگەرىستى، XVIII عاسىرداعى لومونوسوۆتىڭ ورىس ءتىلىنىڭ بايلىعى مەن مۇمكىندىكتەرىن سيپاتتاعان گرامماتيكاسىنىڭ جارىققا شىعۋىن، سونداي-اق 1917-18 جىلدارداعى ەملەدەگى وزگەرىستەردى، ودان كەيىنگى 1918-56 جىلدار ارالىعىنداعى ەملەدەگى وزگەرىستەردى تىلدىك رەفورما دەپ باعالايدى.
ال قازاق قوعامىندا تىلدىك رەفورما بولدى ما؟ ارينە بولدى، ءالىپبي اۋىستىرۋ نەگىزىندە 3 رەت تىلدىك رەفورما جۇرگىزىلدى. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسىن، جازۋدى وڭتايلاندىرۋ جانە حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ءىسىن جەڭىلدەتۋ باعىتىنداعى العاشقى رەفورمانى ا.بايتۇرسىنۇلى جاسادى. ا.بايتۇرسىنۇلى جاساعان تىلدىك رەفورما قانداي بولدى دەگەندە:
1) قانشاما عاسىر بويى وزگەرىسسىز قولدانىلىپ كەلە جاتقان اراب الىپبيىندەگى قازاق ءتىلى ءۇشىن قاجەتسىز دەپ تانىلعان ارتىق 12-13 تاڭبانى الىپ تاستادى;
2) ورتاتۇركى جازۋ داستۇرىنە ءتان ەلەمەنتتەر مەن تۇركى قوسىمشالارىنان قازاق جازۋ جۇيەسىن تولىقتاي تازالادى;
3) تۇپنۇسقامەن جازىلىپ جۇرگەن اراب، پارسى سوزدەرىن قولدانىستان شىعارىپ، قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلىمىنا يكەمدەلگەن نۇسقاسىن ورنىقتىردى;
4) ۇلتتىق جازۋ جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ەڭ العاشقى ەملە ەرەجەلەرىن قالىپتاستىردى.
بۇل حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەڭ ءساتتى ءارى ءتيىمدى جاسالعان تىلدىك رەفورما بولدى.
ودان كەيىن بارىمىزگە بەلگىلى 1929 جىلى لاتىن گرافيكاسىن قابىلدادىق. بۇل كەزەڭدەگى جازۋ رەفورماسى تۇركى حالىقتارىن كيريلليتساعا وتكىزۋ ءۇشىن ۋاقىتشا جاسالعان نارسە بولاتىن. بۇل كەزدەگى رەفورمادا دا ءتىل جاناشىرلارى جازۋدى جەتىلدىرۋگە، جەڭىلدەتۋگە جانتالاستى. بۇل ەكى كەزەڭدەگى ءالىپبي جۇيسىندە، ياعني بايتۇرسىنۇلى ءالىپبيى مەن 1929 جىلعى لاتىن الىپبيىندە باسى ارتىق تاڭبالار بولعان جوق. سول ءۇشىن دە كىرمە سوزدەردىڭ بارلىعى ۇلتتىق دىبىستىق ەرەكشەلىككە سايكەس جازىلعان بولاتىن. ودان كەيىنگى قابىلدانعان كيريلل ءالىپبيىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءتول دىبىسىمىز 28 بولسا دا، 42 ءارىپتى قابىلداپ، 80 جىلعا جۋىق ورىس سوزدەرىن ورىس ورفوگرافياسىمەن، قازاق سوزدەرىن قازاق ورفوگرافياسىمەن جازىپ كەلە جاتىرمىز.
ەندى ءدال قازىرگى تاڭداعى قولعا الىنىپ وتىرعان جازۋ رەفورماسى، ياعني لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – ەڭ بىرىنشىدەن ارتىق ارىپتەردەن قۇتىلۋعا مۇمكىندىك جاساپ وتىر. 2017 جىلدان باستاپ لاتىنعا كوشۋگە بايلانىستى جۇمىستار باستالىپ كەتتى. قازاق جازۋى ءۇشىن قانداي ءالىپبي كەرەك، ءالىپبي قانداي شارتتار مەن تالاپتارعا جاۋاپ بەرۋى كەرەك، ەملەنىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنى قانداي باعىتتا بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلە ءبىرشاما ايقىندالدى. قازىر ارنايى قۇرىلعان جۇمىس توبى ماماندارى وسىمەن اينالىسىپ جاتىر.
جازۋ رەفورماسىنىڭ ءساتتى، ءارى ۋاقتىلى جۇزەگە اسۋى ءۇشىن مىنا نارسەلەرگە باسا نازار اۋدارعان دۇرىس دەگەن ويدامىن:
1) پرەزيدەنت ءالىپبيدى جەتىلدىرۋگە بايلانىستى شەشىم قابىلدانعان سوڭ قوعام پىكىرىمەن ساناسۋ ماقساتىندا جەكەلەگەن ازاماتتار تاراپىنان ۇسىنىلعان ءالىپبي جوبالارى تالقىلاۋدان ءوتىپ جاتىر. بۇل ارينە، پايدالى، دۇرىس. دەسەك تە الداعى ۋاقىتتا كەلىپ ءتۇسىپ جاتقان بۇنداي جوبالاردىڭ ارقايسىسىن تالقىلاۋعا ۋاقىت كەتىرمەي، ورفوگرافيالىق توپ مۇشەلەرى دۇرىس دەپ تانىعان، وڭتايلى ءالىپبي جوباسى تەز ارادا ۇكىمەتكە ۇسىنىلۋى كەرەك. سەبەبى، ۇلتتىق جازۋدىڭ شارتتارىنا سايكەس كەلمەيتىن، قازاق جازۋىنا جارامايتىن ءالىپبي جوبالارىن تالقىلاۋعا ۋاقىت كەتىرۋدىڭ قاجەتى جوق.
2) ءبىر دىبىس ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەنۋى كەرەك، ءار دىبىسقا جەكە-جەكە تاڭبا ارنالۋى كەرەك، ديگراف، تريگرافتار ءالىپبي قۇرامىندا بولماۋى كەرەك دەگەن پرينتسيپتەن اۋىتقىماۋىمىز قاجەت، بۇل ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ قارارى رەتىندە رەسمي تۇردە ۇسىنىلعانى دۇرىس. بۇنداي رەسمي تۇردەگى قاراردىڭ بولماۋى كەسىرىنەن ءالىپبي جوباسىن ۇسىنۋشىلار تاراپىنان ەكى دىبىستى ءبىر تاڭبامەن بەرۋ، ت.ب. كەمشىلىكتەر ورىن الىپ جاتىر.
3) جازۋ رەفورماسىنا قوعام بەي-جاي قارامايتىنى انىق، وسى تۇرعىدان العاندا عالىمدار تاراپىنان بولسىن، حالىق تاراپىنان بولسىن پىكىر قايشىلىق پەن داۋ-دامايدىڭ ورىن الۋ زاڭدىلىق جانە بۇنى توقتاتپاسا ول جالعاسا بەرەدى، ەشقاشان توقتامايدى. سول ءۇشىن دۇرىس دەپ تانىلعان 4-ءشى ءالىپبي مەن ەملە ەرەجەسى رەسمي تۇردە ارنايى جارلىقپەن بەكىتىلۋى كەرەك (ماقۇلدانۋ ەمەس). ەملە ەرەجەسى بەكىتىلگەننەن كەيىن جۇيەلى جۇمىس جۇرەدى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جۇمىستارىنىڭ بارلىعى وسى ەملە ەرەجەسىنە تىرەلىپ وتىر.
4) قازىر 42 ءارىپ 32 ارىپكە تۇسكەننەن كەيىن ەملەدەگى ەڭ كوپ وزگەرىس كىرمە سوزدەردى تاڭبالاۋدا بولىپ وتىر. وسى ماسەلەدە پۋريستىك باعىتتى ۇستانۋشىلار مەن كەرىسىنشە جاقتاماۋشىلار تاراپىنان پىكىر ەكىگە جارىلدى. پۋريستىك باعىتتىڭ جاعىمدى دا، جاعىمسىز دا تۇستارى بولاتىندىعىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. مينيستر ءسوزىن ءمىنىستىر, ۋنيۆەرسيتەت ءسوزىن ۇنىبەرسىتەت, فيلم ءسوزىن ءپىلىم دەپ جازعاننان ەشكىم پاتريوت بولىپ كەتپەيدى، بۇلايشا تۇبەگەيلى توڭكەرىس جاساۋعا اسىقپاۋىمىز كەرەك. سەبەبى ءبىز حح عاسىردا ەمەس، ءححى عاسىردا اقپاراتتىق تەحنولوگيا دامىعان زاماندا، ۇشتىلدىلىك جۇيەسى بار قوعامدا وتىرعانىمىزدى جانە كيريل ساناداعى حالىق پەن لاتىن ساناداعى جاس ۇرپاقتىڭ ارالىعىندا وتىرعانىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون. تىلدىك رەفورما دەگەن جازۋدى، ورفوگرافيانى جەڭىلدەتۋ ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بازالىق نورمادا قالىپتاسقان سوزدەرگە تۇبەگەيلى توڭكەرىس جاساۋ قالام ۇستاۋشىلارعا جەڭىلدىك ەمەس، قيىندىق تۋدىراتىنى ءسوزسىز. سول ءۇشىن باستاپقى كەزەڭدە ءالىپبي قۇرامىندا تاڭبالارى جوق كىرمە سوزدەردىڭ جازىلىمىن رەتتەۋگە باسا نازار اۋدارىلعانى دۇرىس.
گۇلفار مامىربەك
ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا»
ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى
ورفوگرافيا باسقارماسىنىڭ باسشىسى
