Prezıdent Q.Toqaevtyń qazaq tiline degen shynaıy janashyrlyq kózqarasy qabyldaǵan sheshimderi men usynystarynan aıqyn ańǵarylyp otyr. Álipbıdi jetildirýge baılanysty jáne tildik reformaǵa qatysty tapsyrmalary osynyń aıǵaǵy.
Eń birinshi tildik reforma degenimiz ne degen suraqqa toqtala ketsek. Jalpy reforma degen sózdiń ózi bárimizge belgili «ózgeris» degen maǵynany bildiredi. Osy latyn grafıkasyna kóshý sharalary bastalǵannan beri ásirese ǵalymdar, tilshiler tarapynan «tildik reforma» júzege asady degen tirkes óte jıi aıtylyp kele jatyr. Sonda tildik reforma degen ne? Qoldanystaǵy sózderimizdi basqa sózdermen aýystyryp, múlde basqa tildi qabyldaý ma? Joq árıne. Tildik reforma degenimiz:
Birinshiden, belgili bir tildiń grafıkasyna, ıaǵnı álipbıine, leksıkasyna, grammatıkasyna jáne sózdik qoryna júrgiziletin ózgeris;
Ekinshiden, bundaı ózgerister sol tildi qoldanýdy jeńildetý maqsatynda jasalady, ıaǵnı tildegi áriptik bolsyn, grammatıkalyq bolsyn, leksıkalyq turǵydan bolsyn qıyndyq týdyratyn, basy artyq elementterden qutylý;
Úshinshiden, bul ózgeristerdiń arnaıy qujattar arqyly resmı túrde bekitilýi jáne halyqtyń jappaı soǵan baǵynýy.
Mine, tildik reforma degen uǵym osylardy bildiredi.
Jalpy álemde tildik reforma uǵymy eń birinshi álipbı men emleni jeńildetýmen, orfografııany ońaılatýmen tikeleı baılanysty qarastyrylady. Máselen álem tilderi mysalyna qarasaq, qytaılar jazýyndaǵy dástúrli ıeroglıfterdi jeńildetilgen ıeroglıfterge, chehtar XIX ǵasyrdaǵy w árpin v tańbasyna aýystyrýyn tildik reforma retinde qarastyrady. Keıbir tilderde kóne tildik elementterden bas tartyp, sózdikterdi jańartý úrdisi bolǵan, buny da tildik reformaǵa jatqyzady, sondaı-aq qosymshalardy qysqartý, ózgertý úrdisi de tildik reforma dep tanylady. Mysaly alysqa barmaı-aq orys tiline nazar salsaq, I Petrdiń tusyndaǵy alfavıttegi ózgeristi, XVIII ǵasyrdaǵy Lomonosovtyń orys tiliniń baılyǵy men múmkindikterin sıpattaǵan grammatıkasynyń jaryqqa shyǵýyn, sondaı-aq 1917-18 jyldardaǵy emledegi ózgeristerdi, odan keıingi 1918-56 jyldar aralyǵyndaǵy emledegi ózgeristerdi tildik reforma dep baǵalaıdy.
Al qazaq qoǵamynda tildik reforma boldy ma? Árıne boldy, álipbı aýystyrý negizinde 3 ret tildik reforma júrgizildi. Onyń eń birinshisin, jazýdy ońtaılandyrý jáne halyqty jappaı saýattandyrý isin jeńildetý baǵytyndaǵy alǵashqy reformany A.Baıtursynuly jasady. A.Baıtursynuly jasaǵan tildik reforma qandaı boldy degende:
1) Qanshama ǵasyr boıy ózgerissiz qoldanylyp kele jatqan arab álipbıindegi qazaq tili úshin qajetsiz dep tanylǵan artyq 12-13 tańbany alyp tastady;
2) Ortatúrki jazý dástúrine tán elementter men túrki qosymshalarynan qazaq jazý júıesin tolyqtaı tazalady;
3) Túpnusqamen jazylyp júrgen arab, parsy sózderin qoldanystan shyǵaryp, qazaq tiliniń aıtylymyna ıkemdelgen nusqasyn ornyqtyrdy;
4) Ulttyq jazý júıesine negizdelgen eń alǵashqy emle erejelerin qalyptastyrdy.
Bul HH ǵasyrdyń basyndaǵy eń sátti ári tıimdi jasalǵan tildik reforma boldy.
Odan keıin bárimizge belgili 1929 jyly latyn grafıkasyn qabyldadyq. Bul kezeńdegi jazý reformasy túrki halyqtaryn kırıllıaǵa ótkizý úshin ýaqytsha jasalǵan nárse bolatyn. Bul kezdegi reformada da til janashyrlary jazýdy jetildirýge, jeńildetýge jantalasty. Bul eki kezeńdegi álipbı júısinde, ıaǵnı Baıtursynuly álipbıi men 1929 jylǵy latyn álipbıinde basy artyq tańbalar bolǵan joq. Sol úshin de kirme sózderdiń barlyǵy ulttyq dybystyq erekshelikke sáıkes jazylǵan bolatyn. Odan keıingi qabyldanǵan kırıll álipbıin bárimiz bilemiz. Tól dybysymyz 28 bolsa da, 42 áripti qabyldap, 80 jylǵa jýyq orys sózderin orys orfografııasymen, qazaq sózderin qazaq orfografııasymen jazyp kele jatyrmyz.
Endi dál qazirgi tańdaǵy qolǵa alynyp otyrǵan jazý reformasy, ıaǵnı latyn álipbıine kóshý – eń birinshiden artyq áripterden qutylýǵa múmkindik jasap otyr. 2017 jyldan bastap latynǵa kóshýge baılanysty jumystar bastalyp ketti. Qazaq jazýy úshin qandaı álipbı kerek, álipbı qandaı sharttar men talaptarǵa jaýap berýi kerek, emleniń qurylymy men mazmuny qandaı baǵytta bolý kerek degen másele birshama aıqyndaldy. Qazir arnaıy qurylǵan jumys toby mamandary osymen aınalysyp jatyr.
Jazý reformasynyń sátti, ári ýaqtyly júzege asýy úshin myna nárselerge basa nazar aýdarǵan durys degen oıdamyn:
1) Prezıdent álipbıdi jetildirýge baılanysty sheshim qabyldanǵan soń qoǵam pikirimen sanasý maqsatynda jekelegen azamattar tarapynan usynylǵan álipbı jobalary talqylaýdan ótip jatyr. Bul árıne, paıdaly, durys. Desek te aldaǵy ýaqytta kelip túsip jatqan bundaı jobalardyń árqaısysyn talqylaýǵa ýaqyt ketirmeı, orfografııalyq top músheleri durys dep tanyǵan, ońtaıly álipbı jobasy tez arada Úkimetke usynylýy kerek. Sebebi, ulttyq jazýdyń sharttaryna sáıkes kelmeıtin, qazaq jazýyna jaramaıtyn álipbı jobalaryn talqylaýǵa ýaqyt ketirýdiń qajeti joq.
2) Bir dybys bir tańbamen belgilenýi kerek, ár dybysqa jeke-jeke tańba arnalýy kerek, dıgraf, trıgraftar álipbı quramynda bolmaýy kerek degen prınıpten aýytqymaýymyz qajet, bul orfografııalyq jumys tobynyń qarary retinde resmı túrde usynylǵany durys. Bundaı resmı túrdegi qarardyń bolmaýy kesirinen álipbı jobasyn usynýshylar tarapynan eki dybysty bir tańbamen berý, t.b. kemshilikter oryn alyp jatyr.
3) Jazý reformasyna qoǵam beı-jaı qaramaıtyny anyq, osy turǵydan alǵanda ǵalymdar tarapynan bolsyn, halyq tarapynan bolsyn pikir qaıshylyq pen daý-damaıdyń oryn alý zańdylyq jáne buny toqtatpasa ol jalǵasa beredi, eshqashan toqtamaıdy. Sol úshin durys dep tanylǵan 4-shi álipbı men emle erejesi resmı túrde arnaıy Jarlyqpen bekitilýi kerek (maquldaný emes). Emle erejesi bekitilgennen keıin júıeli jumys júredi. Latyn álipbıine kóshý jumystarynyń barlyǵy osy emle erejesine tirelip otyr.
4) Qazir 42 árip 32 áripke túskennen keıin emledegi eń kóp ózgeris kirme sózderdi tańbalaýda bolyp otyr. Osy máselede pýrıstik baǵytty ustanýshylar men kerisinshe jaqtamaýshylar tarapynan pikir ekige jaryldy. Pýrıstik baǵyttyń jaǵymdy da, jaǵymsyz da tustary bolatyndyǵyn eskerýimiz kerek. Mınıstr sózin ministir, ýnıversıtet sózin únibersitet, fılm sózin pilim dep jazǵannan eshkim patrıot bolyp ketpeıdi, bulaısha túbegeıli tóńkeris jasaýǵa asyqpaýymyz kerek. Sebebi biz HH ǵasyrda emes, HHI ǵasyrda aqparattyq tehnologııa damyǵan zamanda, úshtildilik júıesi bar qoǵamda otyrǵanymyzdy jáne kırıl sanadaǵy halyq pen latyn sanadaǵy jas urpaqtyń aralyǵynda otyrǵanymyzdy umytpaǵanymyz jón. Tildik reforma degen jazýdy, orfografııany jeńildetý ekendigin eskersek, bazalyq normada qalyptasqan sózderge túbegeıli tóńkeris jasaý qalam ustaýshylarǵa jeńildik emes, qıyndyq týdyratyny sózsiz. Sol úshin bastapqy kezeńde álipbı quramynda tańbalary joq kirme sózderdiń jazylymyn retteýge basa nazar aýdarylǵany durys.
Gúlfar Mamyrbek
Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-qazyna»
ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy
Orfografııa basqarmasynyń basshysy
