كەلىندى ۇرپاق جالعاستىرۋشىسى عانا ەمەس، ونى اۋلەتتىڭ ىرىسى، قۇت-بەرەكەسى، ۇلت بولاشاعىنىڭ ۇيىتقىسى دەپ تاني بىلگەن اتامىز قازاق تۋرا وسىلاي دەگەن! ءدال تاۋىپ ايتقان! ودان ءارى «قىزىم، ساعان ايتام، كەلىنىم، سەن تىڭدا»، «ابىسىن كوپ بولسا، اس كوپ» دەگەن دە ءبىزدىڭ قازاق. كوپتى كورگەن كونەكوز قاريالار نەلىكتەن بۇلاي دەگەن؟.. ارينە، بۇل — كەلىنگە بەرىلگەن تاماشا باعا جانە سالاۋاتتى ءھام پاراساتتى تاربيە باستاۋى. مىنە، ماسەلەنىڭ باستى ءمانى دە، ماڭىزى دا وسىندا! «مالدىڭ الاسى — سىرتىندا، ادامنىڭ الاسى — ىشىندە» دەمەكشى، ءومىر بولعان سوڭ كەلىننىڭ سان الۋان ءتۇرىنىڭ (مىنەزىنە قاراي) كەزدەسەتىنى — دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. جالپى، قازاقتىڭ كەلىنى، ول كىم؟ كەلىننىڭ وتباسىنداعى (قوعامداعى) ءرولى قانداي؟ جاڭا زامان كەلىنى سەن، قاندايسىڭ؟ كەلىن تاربيەسىمەن كىم اينالىسۋى قاجەت؟ مىنە، بۇگىن ءبىز وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەي وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ كەلىندەرى تۋرالى وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.
جالپى، قاسيەتتى «قۇران كارىمدە» اللا تاعالا قىز بالانى بويجەتىپ، باليعاتقا تولعاننان كەيىن تۇرمىسقا شىعىپ، ومىرگە ۇرپاق اكەلۋمەن قاتار ءبىر اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن كوبەيتۋ ءۇشىن جاراتقاندىعى تۋرالى ايتىلادى.
دەمەك، كەلىن بوپ بوساعا اتتاۋ بۇل — ۇلكەن قۋانىش، زور مارتەبە! مۇنىمەن قوسا، جاس كەلىنگە جۇكتەلەر مىندەت تە از ەمەس. شىندىعىن ايتساق، كەلىنگە قايىن اتا مەن قايىن ەنەنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، ولاردىڭ «قاس-قاباعىن باعۋدىڭ» ءوزىن بىلاي قويعاندا، سول اۋلەتتەگى ابىسىندارىمەن ءتىل تابىسىپ، ەڭ الدىمەن، اعايىنداردىڭ اراسىنداعى تاتۋ-ءتاتتى جاراسىمدىلىققا ۇيىتقى بولۋ، ءتىپتى ءبىر اۋلەتتىڭ قانا ەمەس، ۇلت ۇرپاعىن تاربيەلەۋ مىندەتى دە جۇكتەلگەن. مىنە، سوندىقتان دا اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن كەلىندى ۇرپاق جالعاستىرۋشى جان رەتىندە باعالاپ قانا قويماي، ونى سول اۋلەتتىڭ ىرىسى، قۇت-بەرەكەسى، ۇلت بولاشاعىنىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە قابىلداعان.
بۇل ورىندى دا. شىن مانىندە، بۇگىنگى كەلىن — ەرتەڭگى انا، ۇرپاق جالعاستىرۋشىسى. ال ەندى حالىق ماقالىندا ايتىلعانداي، كەلىننىڭ «كەلساپ» بولماي، ەلگەزەك جاقسى ادام بولىپ قالىپتاسۋى كوپ جاعدايدا قايىن ەنەنىڭ ءتالىم-تاربيەسىنە بايلانىستى. ويتكەنى جاس كەلىن ءۇشىن قايىن ەنە ءتالىمى — ماڭىزى زور تاربيە مەكتەبى. ەڭ باستىسى، قايىن ەنە ءوزىنىڭ وزەگىن جارىپ شىققان ۇلىنىڭ جارىن ءوز بالاسىنداي باۋىرىنا باسا ءبىلۋى ءتيىس. جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ، كەلىننىڭ ابىروي-بەدەلىن اسقاقتاتا ءبىلۋى شارت. دەسەك تە، قازىرگى كۇنى ءدال وسى ماسەلەدە كەيبىر قايىن ەنەلەردىڭ ۇتىلىپ جۇرگەنىن، مۇنىڭ سوڭى جاس وتاۋ شاڭىراعىنىڭ شايقالۋىنا اكەپ سوعىپ جۇرگەنىن استە جاسىرۋعا بولماس.
ەگەر حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا زەر سالساق، حالقىمىزدا ءبىر ءوزى ءبىر اۋىلدى باسقارا بىلگەن ادۋىندى دا پاراساتتى بايبىشە، اۋىلداعى قايسىبىر تەنتەك قاينىلارىن ءبىر اۋىز سوزبەن يلاندىرىپ، تەزگە سالا بىلگەن كوركىنە اقىلى ساي كەلىندەر از بولماعان. مىسالى، حV عاسىردىڭ اياعى مەن ءحVى عاسىردىڭ باس كەزىندە قىپشاق رۋىنىڭ قىزى تاتتىبيكە اپامىز شىمىر رۋىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن كەزىندە ەل ىشىندەگى داۋعا ءتۇسىپ، بيلىك ايتىپ، ەل-جۇرتتىڭ ىنتىماعى مەن تىنىشتىعىن ساقتاي بىلگەن ءبيدىڭ ءبىرى بولىپتى. ال ءحىح عاسىردا دۇركىرەگەن ءبىر اۋلەتكە كەلىن بوپ تۇسكەن قۇدايبايدىڭ قىزى بيداش ەسىمدى ايەلدىڭ اقىلدىلىعى مەن كەمەڭگەرلىگى ءناتيجەسىندە ەل اراسىندا «بيداش بي» اتانىپ كەتكەنى تۋرالى دەرەكتەر جازبا ادەبيەتىندە بار. ال ءبىر اڭىز-اڭگىمەدە ايگىلى تولە بي بابامىزدىڭ كەلىنى داناگۇلدى العاش كورگەندە، بۇرىمى تىزەسىنە تۇسكەن بويجەتكەننىڭ سوناداي جەردەن توقتاپ، ۇلكەندەرگە جول بەرگەنى، وسى ءىلتيپاتتىڭ وزىنەن عانا دانا ءبيدىڭ دانا قىزىن ەشكىم ايتپاي-اق تانىعانى ايتىلادى. وسىلايشا، كەلىنى داناگۇلدىڭ اقىل-پاراساتىن تانىعان تولە بي قىرىق قاراقشىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالعاندا ۇلىنا ەمەس، كەلىنى داناگۇلگە حات جازىپ، كومەك سۇرايدى. سوندا داناگۇل استارلى سوزبەن جازىلعان حاتتىڭ ءمانىسىن ۇعىپ، قايىن اتاسى — تولە ءبيدى قۇتقارىپ الادى. بۇل، ارينە، تولە بيدەي قايىن اتانىڭ كەلىندى باعالاي بىلگەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى!
قۇدايعا شۇكىر، ودان كەيىنگى جىلداردا دا حالقىمىز پاراسات-پايىمى جاراسقان كەلىندەرگە كەندە بولعان ەمەس. مىسالى، حالقىمىزدىڭ كۇمىس كومەي ءانشىسى كەنەن ازىرباەۆ ۇلى كوركەمجان ۇيلەنىپ، جەكە شاڭىراق كوتەرگەندە كەلىنى ديناعا ارناپ، «كەلىنجان» ءانىن شىعاردى. بۇل انىندە قارت ءانشى ءوزىنىڭ وسىناۋ باقىتتى ءساتتى ۇزاق ۋاقىت كۇتكەنىن ايتا كەلىپ، ەندىگى جەردە «اۋلەتتىڭ ۇيىتقىسى دا، اقىلشىسى دا ءوزىڭ بول، ديناجان، وزىڭە ارناپ مال-مۇلىك جيناپ ەدىم، قابىل ال» دەگەن ءتارىزدى اتالىق لەبىزىن تەبىرەنە جەتكىزەدى. بۇگىندە «كەلىنجان» ءانىن سول كەنەن اۋىلىنىڭ تۋمالارى ءانشى سايات مەدەۋوۆ پەن ايگۇل يمانباەۆا سەكىلدى ونەر يەلەرى تامىلجىتا ورىنداپ ءجۇر. سونداي-اق قازاقتىڭ حاس باتىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ كەلىنى — زەينەپ احمەتوۆا، بارشا الاش جۇرتىنىڭ اسىل ازاماتى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ اناسى — ءدىلدا تاسماعامبەت كەلىنى دە بۇگىنگى كۇنى كەلىندەردىڭ كوش باسىندا كەلە جاتىر. ءتىپتى بيلىك باسىندا جۇرگەن حانىمدارىمىزدىڭ اراسىندا دا ءوزىنىڭ «كەلىن» دەگەن قاسيەتتى اتاۋىنا كىر كەلتىرمەي جۇرگەن ءماجىلىس دەپۋتاتى زاعيپا باليەۆانىڭ، ءوزىنىڭ ومىرلىك جارىنىڭ اتا-اناسىن ايرىقشا قۇرمەتتەي بىلگەن كورنەكتى رەجيسسەر ءھام اكتەر، مارقۇم رايىمبەك سەيتمەتوۆتىڭ كەلىنى، تانىمال اكتريسا داناگۇل تەمىرسۇلتانوۆالاردىڭ، ت.ب. ەسىمدەرىن ىلتيپاتپەن اتاساق ارتىقتىق ەتپەس. بۇل، ارينە، ءبىر اۋلەت ءۇشىن عانا ەمەس، بارشا قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن ابىروي، زور مارتەبە!
ءبىر ەرەكشەلىگى، كەشەگىنىڭ كەلىندەرى اتالارى مەن قايناعالارىنا جاراستىقپەن ءيىلىپ سالەم سالا بىلگەن. بۇعان قوسا، حالقىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرىنە سايكەس كەلىن اتاۋلى قايناعالارىنىڭ ەسىمىن ءتىپتى دە اتاماعان. قاجەت بولعان جاعدايدا ولارعا «تورە اعا»، «مىرزا اعا» سەكىلدى جاناما ەسىمدەردى بەرە بىلگەن. سونداي-اق بۇرىنعىنىڭ كەلىندەرى قايىن ىنىلەرىنە دە جاراسىمدى اتتاردى تاڭداپ، قويا بىلگەن. ءبىر وكىنىشتىسى، قازىرگى كۇنى كەشەدەن بۇگىنگە جەتكەن وسىنداي سالاۋاتتى ءارى تاربيەلىك ءمانى زور سالت-داستۇرلەرىمىز جاڭانىڭ قالتارىسىندا قالىپ بارادى. وسى تۇستا الماتىدا بولعان ءبىر وقيعانى ايتقان ءجون بولار. نۇرجاۋ جانە روزا ەسىمدى كۋرستاسىمنىڭ ادىلەت ەسىمدى ۇلدارى سوناۋ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى جاڭاوزەن قالاسىندا تۇراتىن جانار ەسىمدى قىزبەن وتاۋ قۇردى. دۇركىرەپ توي ءوتتى. تويدىڭ ەرتەسىندە اعايىن-تۋما، دوس-جاران «كەلىن شايعا» شاقىرىلدى. سوندا بوساعا اتتاعان جاس كەلىن جانار ءوزىنىڭ تۋعان اناسى تۇيمە قۇداعيدىڭ سوناۋ جاڭاوزەننەن ارنايى تىگىپ بەرىپ جىبەرگەن قازاقى بۇرمەلى كويلەگى مەن كامزولىن (سۋرەتتە) كيىپ وتىرىپ، كەلگەن قوناقتارعا قايماق قوسىلعان قىزىل كۇرەڭ شايدى ىلتيپاتپەن ۇسىندى. …شوعى سونبەي، ىزىڭى ەستىلگەن جەز ساماۋرىن، بۇرمەلى كويلەك، قاراقاتتاي كوزدەرى مولدىرەگەن پاك سەزىمدى كەلىن. قانداي كەرەمەت دەسەڭىزشى!..سۋرەتتەپ جەتكىزۋ ءتىپتى قيىن. ەڭ باستىسى — قانداي جاراسىمدى! مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، سوڭعى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جاڭا قازاقتارىمىز مەيرامحانالاردا دۋمانداتىپ توي وتكىزىپ، تەك ءىشىپ-جەگەنگە ءماز. مىنە، سولاردىڭ تاربيەلىك ءمانى زور كەشەدەن بۇگىنگە جەتكەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىزگە ءتىپتى دە مويىن بۇرمايتىنى قىنجىلتادى.
ول ول ما، قايسىبىر جەرلەردە «ايتەۋىر قازاقتىڭ سالتى عوي» دەپ ۇيلەنۋ تويلارىندا كەلىننىڭ بەتىن اشامىز. ءجون! بىراق «كەلىننىڭ بەتىن اشىپ، سالەم سالدىرعاننىڭ ءجونى وسى ەكەن» دەپ جاسى ۇلكەن اتالار مەن قايناعالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ۇيلەنىپ جاتقان جىگىتتەن جاسى الدەقايدا كىشى بالا-شاعالاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ايتىپ، جاڭا تۇسكەن كەلىندى ءيىلدىرىپ، سان مارتە سالەم سالدىرامىز. و زاماندا، بۇ زامان كەلىننىڭ جۇبايىنان جاسى الدەقايدا كىشى قايىن ىنىلەرىنە سالەم سالعانىن كىم كورگەن؟.. بىلە بىلسەك، اتامىز قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا جاسى كىشىگە كەلىن استە سالەم سالماعان. ال بۇل — بۇگىنگى زاماننىڭ قالتاقاعار توي جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ كوبىرەك اقشا تابۋ ماقساتىندا ويلاپ تاپقان ءبىر امالى. تاعى ءبىر جايت، قازاقى سالت بويىنشا كەلىن سالەم سالعاندا، ونى ەكى ابىسىنى قولتىقتاپ، دەمەپ تۇرادى. سوندا قاراساڭىزدار، بۇگىنگىنىڭ «تاجىريبەلى» كەلىندەرى ەلدىڭ الدىنا ۇيالماي-اق شالبارمەن نەمەسە شولاق شالبارمەن شىعاتىن بولدى. بۇل نە سوندا؟ «تاجىريبەلى» ابىسىنداردىڭ جاڭا عانا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ جاتقان «سۋ جاڭا» ابىسىندارىنا كورسەتىپ جاتقان ۇلگى-ونەگەسى مە؟ قالاي دەسەك تە، ەرسىلەۋ كورىنىس، جابايى ارەكەت…
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، جاڭا تۇسكەن كەلىنگە ەسكىنىڭ ەستىسىن ۇيرەتىپ، جاڭانىڭ جامانىنان جيرەندىرەيىك، اعايىن! سوندا عانا كەلىنىمىز «كەلساپ» بولماي، اقىلدى دا پاراساتتى، جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن كەلىن بولاتىنى داۋسىز!
جومارت مولداحمەتۇلى
