ول– التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان ءانشى ەدى.
ول – ءان اكادەميگى اتانعان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ سۇيىكتى شاكىرتى، تەلقوڭىرى (جۇسەكەڭ قايرات بايبوسىنوۆ پەن جانىبەك كارمەنوۆتى وسىلاي اتايتىن) ەدى. ول – سازگەر ەدى. ۇستاز ەدى. ول – قازاق ءان ونەرىنىڭ قامقورشىسى ەدى.
ول دەپ وتىرعانىمىز — قازاق ءداستۇرلى ءان ونەرىنىڭ ءدۇلدۇلى جانىبەك كارمەنوۆ. بيىل ايگىلى ءانشىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 60 جىل، دۇنيەدەن وزعانىنا 17 جىل تولدى. 1949 جىلدىڭ 22-ناۋرىزىندا ءوزىمىزدىڭ شىعىس قازاقستان وڭىرىندە ءومىر ەسىگىن اشقان ونەر يەسى 43 جاسىندا، 1992 جىلدىڭ 22-ماۋسىمى كۇنى قاپشاعايدىڭ تاس جولىندا ومىردەن وتەرىن ءبىلىپ پە؟
ونەر ايالاعاندى سۇيەدى. ونەرگە جىلى جۇرەك، ايالى الاقان كەرەك. ءيا، جانىبەك كارمەنوۆتىڭ ونەرىنە قول سوعىپ، ومىرىنە نۇرلى جول سالعان جاندار جەتەرلىك. سونداي جاننىڭ ءبىرى، قول ۇستاسىپ 20 جىل عۇمىرىن بىرگە وتكىزگەن ءانشىنىڭ اياۋلى جارى - تۇرار تۇرسىنحانوۆا.
اۋەلى انىمەن، كەيىن سوزىمەن قۇلاتتى…
– جاكەڭمەن قالاي تانىستىڭىز؟
– 1970 جىلى مامىر ايىندا زويا دەگەن اپايىمىزدىڭ ۇيىندە قوناق ۇستىندە تانىستىق.
– كىمدى كىم ۇناتتى؟ ءسىز بە، الدە جانىبەك اعامىز با؟
شاماسى، مەن ۇناتىپ قالدىم-اۋ دەيمىن. انىنە عاشىق بولدىم. باسىندا مەنسىنىڭكىرەمەي وتىرعام. «مىناۋ ما انشىلەرىڭ؟» دەگەن سەكىلدى. مەنىڭ قالادا ساۋدا سالاسىندا قىزمەت ىستەيتىن تولەۋعازى ەسىمبەكوۆ دەگەن اعايىم بولدى (ول كىسى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى). سول كىسى مەنى اۋىلدا تۋىستارىمنىڭ ۇيىندە جاتقان جەرىمنەن (الماتى تۇبىندەگى «كالينين» كولحوزىندا) «ەكى ءانشى بولادى. سوعان قوناققا بارامىز» دەپ قوياردا-قويماي الىپ كەتتى. مەنىڭ ۋىلجىعان جاس كەزىم. باسىندا «كارى-قۇرتاڭنىڭ اراسىندا نە بار» دەپ ويلادىم. بىراق قانشا دەگەنمەن انشىلەر بولادى دەگەندە ەلەڭ ەتە قالدىم. سول كەزدەرى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ پەن ەسكەندىر حاسانعاليەۆ دۋەتپەن ءان ايتىپ جاتاتىن. ءبىزدىڭ كۋميرىمىز سول كىسىلەر بولاتىن. «سول ەكەۋى مە؟» دەپ سۇراپ ەدىم، «ولار ەمەس-اۋ» دەدى. سودان نە كەرەك، كىم بولسا دا بارىپ كورەيىك دەدىك. كەلدىك. كەلسەم، ەكى جاپ-جاس جىگىت وتىر. ءبىرى – قاپ-قارا، ءبىرى – ساپ-سارى. ءبىرى قولىن داكەمەن بايلاپ الىپتى. جولدا تروللەيبۋستا كەلە جاتىپ قاقتىعىسقا ۇشىراعان بولۋى كەرەك.
– ول كەزدە ستۋدەنت شىعارسىز…
– ستۋدەنتپىن. ءبىرىنشى كۋرستى اياقتاعان كەزىم. ەندى اۋىلعا كەتۋىم كەرەك بولاتىن. ۇيگە كەتكىم كەلمەي، قىدىرىپ جۇرگەم-ءدى.
– جاكەڭ ول كەزدە وقىپ ءجۇر مە ەكەن؟
– جۇمىس ىستەيدى ەكەن. 20-21 جاستاعى كەزى. بىراق ماعان سونداي جاس كورىندى (كۇلدى). وتىرىستا ەڭ الدىمەن دومبىرانى قولىنا جانىبەكتىڭ دوسى جابىقباي الدى. عاريفوللانىڭ ستيلىندە ءان سالدى. ونىڭ دا داۋىسى اششى ەدى. ۇيىقتاپ كەتەيىن دەپ قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعاندا ۇيقىمدى شايداي اشتى. ۇلكەن كىسىلەردىڭ جانىندا اسا قىزىقتى بولماي وتىرعان. ءبىر-ەكى ءان سالعاننان كەيىن جانىبەككە بەردى دومبىرانى. ەكەۋىنىڭ ۇستاعانى — ءبىر دومبىرا. جانىبەك دومبىرانى دىڭعىرلاتىپ ءارى وتىردى، بەرى وتىردى. كۇي مە، سارىن با، الدەنەنى تارتقانداي بولدى. جابىقباي دومبىرانى الا سالىپ، تارسىلداتىپ ايتىپ شىققان-دى. ال بۇل ۇزاق وتىردى. «ايتسا-ايتپاي ما، نەعىپ وتىر مىناۋ؟» دەيمىن ىشتەي. وسىلايشا بەس مينۋتتاي وتىردى عوي دەيمىن. سودان كەيىن ءيمانجۇسىپتىڭ ءبىر ءانىن ورىنداپ بەرەيىن دەپ الدىمەن كوممەنتاري جاسادى. مەنىڭ ءيمانجۇسىپتىڭ اتىن ءبىرىنشى رەت ەستۋىم. سودان ءاندى شىرقاتتى-اي كەلىپ. ول ستولدىڭ انا شەتىندە، مەن مىنا شەتىندە وتىردىم.
«مەن جاسىمدا جىگىتتەر توپتان استىم،
مەنمەنسىنگەن تالايدىڭ كوڭىلىن باستىم.
قاسىما ەرگەن جىگىتكە ولجا سالىپ،
ءبىر كۇندە سەگىز قىزدى الىپ قاشتىم»، – دەگەن سوزدەر بار ەكەن ءاننىڭ ىشىندە. وي، قۇلاپ قالدىم سوعان (جاقسىلاپ ءبىر كۇلىپ الدى).
«بار قاتىنى قىپشاقتىڭ ۇل تۋسا دا،
سوندا دا بولا بەرمەس ءيمانجۇسىپ»…
سوزدەرى سۇمدىق ەندى. ءوزىم ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. ورىنداۋشىسى قانداي كەرەمەت. سەنەسىز بە، سول ءۇيدىڭ تەرەزەسى جانىبەكتىڭ داۋسىنان سىڭعىرلاپ كەتتى. ونداي داۋىستى بۇرىن-سوڭدى ەستىگەن ەمەسپىن.
– وعان دەيىن انگە قىزىقپاۋشى ما ەدىڭىز…
– قىزىقپاسام، وتىرىسقا بارمايتىن ەدىم عوي. بۇلار نۇرعالي مەن ەسكەندىردەن كەم بولمادى. جانىبەك ءيمانجۇسىپتىڭ «قوش، امان بول، تۋعان جەر» انىنەن سوڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى، بىرنەشە ءاندى قاتارىنان شىرقادى. «جامباس سيپار» دەگەن سەكىلدى ءاندى بۇرىن ەستىمەگەم عوي. ايتقان اندەرىنىڭ سوزدەرى دە قىزىق ەكەن. اراسىندا «قاسىنا سۇلۋلاردىڭ كوپ جانتايدىق» دەگەن سياقتى سوزدەرى بار. بۇرىن ەستىمەگەننەن كەيىن بە قۇلاققا تۇرپىدەي تيگەنى راس (ارينە، جاقسى ماعىناسىندا). اراسىندا كۇلىپ قويامىز. سول كەشتەن باستاپ مەنىڭ اعايىم دا بىردەن جانىبەككە كوڭىلى قۇلاپتى. «ەرتەڭ مەنىڭ ۇيىمە قوناققا باراسىڭ» دەدى. سول كۇننەن جانىبەكتىڭ گاسترولى باستالىپ كەتتى. مەن ۇيىمە كەتۋىم كەرەك-ءتى. ونىڭ ءبارى جايىنا قالدى. ەرتەڭىنە جانىبەك اعايىمنىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى. سودان كەيىن تۋعان-تۋىسقانداردىڭ ءۇيىنىڭ بارىنەن ءدام تاتتى. ءۇشىنشى كۇنى كوپەن تولەگەنۇلى دەگەن ناعاشىم قوناققا شاقىردى. سونىمەن، ءبىر جەتىدە جانىبەك جارتى الماتىنى شارلادى. مەن اۋىلعا كەتەردە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ماركەن ۋساتاەۆ الماتىعا كەلگەن ەكەن. سول كەزدە ول كىسىنى جوعارىدا ايتقان اعايىم جانىبەكپەن، دوسى جابىقبايمەن تانىستىرادى. ءبىرىنشى حاتشى ەكەۋىنە «دەمالىستا بوسقا جۇرگەنشە، اۋىلعا كونتسەرت بەرىپ قايتىڭدار» دەپ قولقا سالادى. ءبىر جاعى، قالتاسى تەسىك ستۋدەنتتەرگە تيىن-تەبەن بولسىن دەيدى. ۇيگە كەلىپ دەمالىپ جاتقام. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي ەسىك قاعىلدى. شىقسام، ەسىك الدىندا جانىبەك پەن جابىقباي تۇر. ەكەۋى ءاجىباي دەگەن پوترەبسويۋزدىڭ باستىعىنىڭ ۇيىنە تۇسكەن ەكەن. سوسىن: «توكەڭنىڭ ۇيىندە قارىنداسى بار ەدى. وسىندا تۇرام دەۋشى ەدى. سونىڭ ءۇيىن بىلەسىز بە؟» دەپ سۇراپتى. ول كىسى ءبىزدىڭ ءۇيدى نۇسقاپ جىبەرەدى. ءسويتىپ ەكەۋى مەنى ىزدەپ كەلدى. سول جولى الماتىعا جانىبەك ەكەۋمىز بىرگە قايتتىق. ول كەزدە ستۋدەنتتەردى كارتوپ، جۇگەرى جيناۋعا اپاراتىن. ءبىرىنشى قىركۇيەككە دەيىن قالاعا جەتۋىمىز كەرەك. جانىبەكتىڭ دە جۇمىسقا شىعاتىن ۋاقىتى جاقىنداسا كەرەك. كوپەن اعام ايتتى: «جانىبەككە ماشينە تاۋىپ بەرەم. سونىمەن بىرگە قايت» دەدى. اۆتوبۋسقا بيلەت جوق. ول كەزدە تاكسي دەگەندى بىلمەيمىز. ءسويتىپ ەكەۋمىز بىرگە قايتتىق. الماتىعا كەلگەنشە اڭگىمە ايتتىق. جانىبەك اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتاتىن نەبىر اڭگىمەلەردىڭ تيەگىن اعىتتى-اي دەيسىڭ. مەن – تىڭداۋشى. ول – ايتۋشى. اڭگىمەنىڭ مايىن تامىزادى ەكەن. قىسقاسى، جانىبەك ەڭ الدىمەن انىمەن، سودان كەيىن سوزىمەن قۇلاتتى عوي مەنى.
1972 جىلى جانىبەك قازۇۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇسۋ ءۇشىن سوڭعى ەمتيحانىن تاپسىردى. 18-تامىزدا. سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىمىز دا بولدى. تويىمىزعا راقىمجان قوشقارباەۆ، ساپارعالي بەگالين، ەركەعالي راحماديەۆ، مۇحتار ماعاۋين، رىمعالي نۇرعاليەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ سەكىلدى ەلگە ارداقتى ازاماتتار قاتىستى. جازۋشى كاكىمجان قازىباەۆ اسابا بولدى. «الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ بانكەت زالىندا وتكىزدىك. ول كەزدەگى «الماتى» قوناق ءۇيىنىڭ ديرەكتورى راقىمجان اعانىڭ ءوزى ەدى. تويدىڭ باس ۇيىمداستىرۋشىسى دا ءوزى بولدى. ءسويتىپ ەكەۋمىزدىڭ جاڭاشا ءومىرىمىز باستالعان. سودان بالا جانىبەكتەن دانا جانىبەككە دەيىنگى جيىرما جىلدى بىرگە وتكىزدىك قوي. اسەت، اقبوتا، شاھكەرىم ەسىمدى ءۇش بالانىڭ اتا-اناسى اتاندىق.
«جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى»
– قانداي ەرەكشە قاسيەتتەرىن ءبولىپ ايتار ەدىڭىز؟
– ەرەكشە قاسيەتى كوپ بولاتىن. ناعىز سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ونەر يەسى ەدى. جانىبەكتىڭ حالقىنىڭ، تىڭدارمانىنىڭ جۇرەگىندە ساقتالۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – ادامگەرشىلىك قاسيەتىنىڭ بيىك بولعاندىعىنان عوي دەپ ويلايمىن. انشىلىگىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ ادامگەرشىلىگى جوعارى بولاتىن. قاتار جۇرگەن تۇرعىلاستارىنان «سەن سۇمدىق ءانشىسىڭ»، «سەن عۇلاما جازۋشىسىڭ»، «سەن سونداي شەشەنسىڭ» دەگەن سوزدەردى كوپ ەستىدى. ەلدىڭ ءبارى ونى ماقتايتىن. سوندا ايتاتىن: «مەنىڭ بويىمدا قانداي دا ءبىر جاقسى قاسيەت بولاتىن بولسا، ءبىرىنشى تۋما تالانتتان. ول – انامنىڭ سۇتىمەن دارىعان قاسيەت. مەنىڭ بويىمداعى قالعان بار جاقسىلىق، تيتتەي دە جاقسى قاسيەتىم بولسا، وسى الدىمدا جۇرگەن اعالارىمنان دارىدى» دەيتىن. الدىنداعى اعالارىنىڭ باسى جۇسەكەڭ (جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ) ەدى. جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ پەن حابيبا اپاي جانىبەككە ەرەكشە قامقورلىق تانىتتى. اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بولدى. جانىبەكتى الماتىعا الىپ كەلىپ، باس-كوز بولعان جۇسەكەڭ عوي. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا ماناربەك ەرجانوۆ، ساپارعالي بەگالين، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين، قاليبەك قۋانىشباەۆ سەكىلدى جاقسى-جايساڭمەن تانىستى. ارالاس-قۇرالاس، دوس-جاران بولدى.
– كىمدەرمەن جاقىن ارالاستى؟
– جانىبەكتىڭ دوس بولماعان كىسىسى جوق شىعار. كەز كەلگەن اداممەن ءتىل تابىسىپ كەتەتىن. دوستارى كوپ بولدى. سونىڭ ءبىرى – قۇنىپيا الپىسباەۆ. قازىر استانادا تۇرادى. جانىبەك قۇنىپيامەن مەنىڭ كوزىمشە اقيرەتتىك دوس بولامىن دەپ ءتوس قاعىستىرعان. تۇرسىن جۇرتباەۆ، نەسىپبەك ايتوۆ، داۋلەت سەيسەنوۆ، ۇلكەن اعالاردان رىمعالي نۇرعاليەۆ، مۇحتار ماعاۋين سەكىلدى ەل ارداقتىلارىمەن ۇلكەن سىيلاستىقتا بولدى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆپەن دوستىق ءارى شىعارماشىلىق بايلانىسىن ەشقاشان ۇزگەن جوق. قىسقاسى، ول قازاقتىڭ ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ناعىز قايماقتارىنىڭ بارىمەن ارالاستى. جانىبەك قايتىس بولارىنىڭ الدىندا «قازاق كونتسەرتتىڭ» زالىندا 25 اقىن-جازۋشىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويلارىن وتكىزدى. باستان-اياق ءوزى جۇرگىزدى. قالادا وتكىزگەن ەڭ سوڭعى ءىس-شاراسى — وسى.
– ەسىڭىزدە قالعان قىزىقتى وقيعالار بولدى ما؟..
– ەڭ قىزىقتى وقيعا جانىبەك ومىردەن وتكەننەن كەيىن بولدى. ول كەزدە شاھكەرىم ەكى جاستا. مەن ۇيدە بالامەن وتىرعام. جانىبەكتىڭ جەتىسىن وتكىزدىك. ۇيگە كەلۋشى ەل-جۇرت تا سايابىرسي باستاعان. وندا «كوكتەمدەگى» ۇيدە تۇراتىنبىز. ۇيدە جانىبەك شۆەتسياعا بارعاندا الىپ كەلگەن ماگنيتوفون بولاتىن. جانىبەك سول كەزدەرى اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىزبەن بىرگە «اسىل مۇرا» دەگەن تەلەۆيزيالىق حابار جۇرگىزدى. «جانىبەك ءان سالادى، اقسەلەۋ تامسانادى» دەپ جاراسقان اقىننىڭ جازىپ جۇرگەنى — وسى حابار. باعدارلاما اياسىندا ون شاقتى حابار جاسالدى. سول حاباردان كەيىن جانىبەك «قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى» دەگەن اتاققا ۇسىنىلدى. سىيلىقتى 1984 جىلى الدى. بۇل جانىبەكتىڭ العاشقى سىيلىعى ەدى. سول كەزدەرى ۇيگە قۇتتى بولسىن ايتىپ ەل-جۇرت كوپ كەلەتىن. ءبىر كۇنى اتاقتى جۋ ءۇشىن ون شاقتى ادامدى قوناققا شاقىردىق. قوناقتار داستارحانعا وتىرعاندا اۋديوكاسسەتانى باسىپ قويدىم. ۇيدەگى ءاربىر وتىرىس سايىن تاسپانى قوسىپ قوياتىنمىن. ءبىر جاعى ەستەلىك ءۇشىن. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، جانىبەكتىڭ جەتىسى وتكەننەن كەيىن ءبىر كۇنى الگى تاسپالاردىڭ ءبىرىن قوسىپ قويىپ ءۇي سىپىرىپ جۇرگەنمىن. اس ۇيگە جاقىنداپ قالعاندا «ءاي، توتاي» دەگەن جانىبەكتىڭ داۋىسىن ەستىدىم. جانىبەك قايتا ءتىرىلىپ كەلگەندەي، جۇرەك قابىم جارىلىپ كەتە جازدادى. جانىبەكتىڭ ءولىمىن ەستىگەندە جۇرەگىم جارىلا جازداپ ەدى. مۇنى ەستىپ ەكىنشى رەت جۇرەگىم جارىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى. سويتسەم تاسپالاردىڭ ىشىندە مۇنداي ءسوزدىڭ بار ەكەنى ەسىمدە قالماپتى. ءبىر وتىرىستا جازىپ الىنعان تاسپا ەكەن. ونداعى ايتىلعان ءسوز مىناۋ:
- «ءاي، توتاي! مەن سەنى العاندا ەكى نارسەنى ويلاپ ەدىم: مەن سەنى العاندا جىرتىق كوڭىلىمدى جاماسىن دەپ الىپ ەدىم. ءومىردىڭ اششى-تۇششىسىن كورگەن، قاجىعان، تالعان، توزعان حالىمە دانەكەر بولسىن دەپ الىپ ەدىم. ءوزىم جالعىز بولىپ ەدىم. باۋىرىمنان ءوربىتىپ بالا، ۇرپاق ءوسىرسىن دەپ الىپ ەدىم. الدىما كەلگەن اعاعا باسىن ءيىپ، ىزەت قىلعان كەلىن بولسىن دەپ الىپ ەدىم. قۇربىما: شاشىنان تارتسا، ۋىسىندا ءبىر تال قىل كەتەر، قالجىڭىن كوتەرەر جار بولسىن دەپ الىپ ەدىم. سەن سونىڭ ءبارىن كوتەرىپ كەلەسىڭ. سەن ءبىر اۋىز ءسوز سويلەشى…».
جانىبەكتىڭ ءۇي يەسى دەپ ماعان ءسوز بەرگەنى عوي باياعى. وسى تاسپا مەندە ءالى بار.
قابىلباەۆتىڭ قابىلداۋى
– بىلۋىمشە، جانىبەك اعانىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءان-بي انسامبلىنە جۇمىسقا ورنالاسۋىنىڭ ءوزى ءبىر قىزىق حيكايا ەكەن. سونى ايتىپ بەرسەڭىز؟
– جانىبەك مەنىمەن العاش تانىسقان كەزدە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ءان-بي انسامبلىندە سوليست بولىپ ىستەپ جۇرگەن. ول جەرگە كەلگەنىنىڭ ءوزى قىزىق. جانىبەك ستۋديادا وقىپ جۇرگەن شاعىندا جۇسەكەڭ ءبىر جاققا گاسترولگە كەتەدى. سول كەزدە جانىبەكتى، اتىن ايتپاي-اق قويايىن، وقۋ ورنىنىڭ ديرەكتورى وقۋدان شىعارىپ جىبەرەدى. سودان جانىبەك قىسقى سەسسياسىن تاپسىرماستان اۋىلىنا كەتىپ قالادى. جانىبەك ءوزى تەز وكپەلەيتىن جانە كەشپەيتىن. «وسىنى اياقتاماسام، ەشتەڭە بولماس» دەپ اۋىلعا تارتىپ وتىرعان عوي. اۋىلعا بارعاننان كەيىن ونى اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى قىلىپ قويادى. ەكى كۋرس وقىعانى بار جانە جاپ-جاقسى ءانشى دەگەندەي. سول كەزدەرى قاجىتاي ءىلياسوۆ دەگەن جازۋشى جانىبەك جايىندا راديو وچەرك دايىندايدى. ول راديودان بەرىلەدى. راديو وچەرك-ءتى ەلدىڭ سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترى شىراقبەك قابىلباەۆ تىڭدايدى. بىردەن جۇسەكەڭە تەلەفون سوعادى. «جانىبەك دەگەن بالاڭىز قايدا؟» دەيدى. جۇسەكەڭ: «مەن كەلسەم، كەتىپ قالىپتى» دەيدى. ودان كەيىن شىراقبەك مارقۇم بىردەن سەمەيگە حابارلاسادى. ميليتسيا اتاۋلىنى اياعىنان تىك تۇرعىزادى. «كارمەنوۆ 24 ساعاتتا كابينەتىمدە بولسىن» دەپ ءامىر بەرەدى. ءسويتىپ قۇرىعى ۇزىن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى قالادان اۋدانعا، اۋداننان اۋىلعا شىعىپ اقىرى جانىبەكتى تابادى. اۆتوكلۋبتان شىعىپ كەلە جاتقان جەرىنەن قولىنا كىسەن سالىپ، 24 ساعات ەمەس، 12 ساعاتتا الماتىعا جەتكىزەدى. تۇككە تۇسىنبەگەن شەشەسى جىلاپ قالا بەرەدى. جانىبەكتىڭ ءوزى دە تۇسىنبەي قالادى. نە كەرەك، اياعىندا پيما، ۇستىندە تون – ءمينيستردىڭ كابينەتىنەن ءبىر-اق شىعادى. سويتسە، ول كىسى مينيسترلىكتە ءان-بي ءانسامبلىن قۇرايىن دەپ جاتىر ەكەن. جانىبەكتى سوعان سوليست-ءانشى قىلىپ الادى. «سەنى وسى جۇمىسقا الايىن دەپ ىزدەدىم» دەيدى. ستۋديانى بىتىرگەن قاعازىنا دا قارامايدى. از-ماز اڭگىمەدەن كەيىن جانىبەكتى تاماقتاندىرىپ، كيىمىن شەشىندىرىپ، ميليتسيا فورماسىن كيىندىرىپ ساتباەۆ پەن بايتۇرسىنوۆ كوشەلەرى قيىلىسىنان ءبىر بولمەلى پاتەر بەرەدى.
ءبىر كۇننىڭ ىشىندە. ساعات 10-دا ۇشىپ كەلگەن، 11-دە تاماق ىشكەن، ساعات 1-دە ءۇيدىڭ كىلتىن قولىنا العان. قۋانىشى قوينىنا سىيماعان جانىبەك قالاداعى دوستارىن ىزدەيدى. ەڭ الدىمەن جابىقبايدى تاۋىپ الادى. ول «قازاق كونتسەرتكە» جۇمىسقا تۇرىپ العان ەكەن. سودان كەيىن اۋىلعا تەلەفون سوعىپ، شەشەسىنە امان-ساۋلىعىن، جۇمىسقا تۇرعاندىعىن، پاتەر العاندىعىن ايتادى. مۇنى ەستىگەن شەشەسى: «جالعىزىمنان قالعانشا، ولگەن ارتىق» دەپ جۇگىن بۋىنىپ، ءتۇيىنىپ، مالىن ساتىپ قالاعا تارتادى. اياداي بولمەدە، اناسى بار، تاعى باسقا تۋعان-تۋىستارىمەن بىرگە ون شاقتى ادام تۇرىپ جاتادى. جانىبەك شىراقبەك اعامەن كۇندە كەزدەسپەسە دە، اپتاسىنا ءبىر رەت كورىپ تۇرادى.
ءبىر كۇنى حال سۇراسقاندا جانىبەك اۋىلدان اناسىنىڭ كەلگەنىن ايتادى. «ول كىسىگە بارىپ سالەم بەرۋ كەرەك قوي» دەيدى شىراقبەك قابىلباەۆ. سالەم بەرۋگە كەلسە، ءبىر بولمەلى پاتەردە ون شاقتى ادام ەسىكتەن تورگە دەيىن قاز-قاتار ءتىزىلىپ جاتىر دەيدى. جانىبەككە بەرگەن ءبىر توسەكتە اپاسى جاتىر دەيدى. وسىدان كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ شىراقبەك قابىلباەۆتىڭ ساياجايىندا كەزدەسۋ بولادى. ول كىسى جانىبەكتى دە شاقىرادى. جانىبەك كەلسە، دىنمۇحاممەد قوناەۆ پەن بايكەن ءاشىموۆ وتىرادى. جانىبەك اۋەلەتىپ ءان سالادى. ۇلكەن كىسىلەر مۇقيات تىڭدايدى. سوندا دىنمۇحاممەد قوناەۆ جانىبەككە: «كەلەسى كەزدەسكەندە ماعان ءبىر جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىردىم دەپ ايتاتىن بول» دەيدى. سودان كەيىن «مۇنىڭ نە جاعدايى بار ەكەن؟» دەپ سۇرايدى ش.قابىلباەۆتان. ول كىسى: «مەندە جۇمىس ىستەيدى. سوليست-ءانشى. ءبىر بولمەلى پاتەر بەردىم. اپاسى بار. ون شاقتى كىسى تۇرىپ جاتىر» دەيدى. ديمەكەڭ: «سەندەر مينيستر بولىپ تۇرعاندا ءجونى ءتۇزۋ ءۇي بولماي ما؟» دەيدى. «مەندە ارتىق ءۇي جوق. گەنەرال كاليۋتا دەگەننىڭ بالاسىنا ارناپ قويعان ءبىر ءۇي بار ەدى. ودان باسقا ءۇي جوق» دەيدى مينيستر. «قويشىنىڭ بالاسىنا كۇندە ەشكىم ءۇي بەرە بەرمەيدى. گەنەرال بالاسىنا ءۇي تاۋىپ بەرەدى. مەن رۇقسات بەردىم» دەيدى سوندا ديمەكەڭ.
سودان جانىبەك 1969 جىلى 31-جەلتوقسان كۇنى ءۇش بولمەلى ءۇيدىڭ كىلتىن الادى. ءسويتىپ 20 جاسىندا ايدى اسپانعا شىعارىپ، ءبىر جىلدا ەكى ۇيگە يە بولادى. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ونەردىڭ ارقاسى عوي.
– ول كىسىنىڭ قانداي ءانىن ەرەكشە جاقسى كورەسىز؟
– ءيمانجۇسىپتىڭ ءانى. سودان كەيىن «ايتباي». «بازارىڭ قۇتتى بولسىن، ارداقتى ەلىم» دەپ باستالادى عوي. بۇل ەندى — كەرەمەت ءان. سول «ايتباي» ءانىنىڭ فيلم-كونتسەرتى ساقتالعان بولۋ كەرەك. «قازاقستان» تەلەارناسى تاۋىپ بەرسە، جاقسى بولاتىن ەدى. كوكشەتاۋعا بارىپ تۇسىرگەن فيلم-كونتسەرتى دە بار بولاتىن. ول كەزدە تەحنيكانىڭ جوقتىعىنان كوبى ساقتالمادى.
– التىن قوردا ساقتالعان اندەرى بار شىعار…
– التىن قوردا جانىبەكتىڭ 25 شاقتى ءانى ساقتالعان. بار-جوعى 25-اق ءان. باسقا انشىلەرىمىزدىڭ 250-350-گە دەيىن جازىلعان بەينەتاسپالارى بار. مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتىندا قۇنتتاماعاندىقتان عوي. جانە جانىبەك ەشكىمنىڭ الدىنا جالىنىپ بارماعان، كەل دەپ جالىنعاندار دا بولماعان. سونىمەن قالا بەرگەن. ءبىر جاعى ومىردەن ەرتە كەتەمىن دەپ تە ويلاعان جوق قوي.
جۇسەكەڭ جايىندا رومان جازسام دەۋشى ەدى...
– ول كىسىنىڭ قانداي جوسپارلارى بار ەدى…
– جوسپارى كوپ بولاتىن. جۇسەكەڭ جايىندا رومان جازامىن دەيتىن. جاتسا-تۇرسا ەلدىڭ قامىن ويلاپ جۇرەتىن. ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر.
ءبىر كۇنى جانىبەك ايتتى: «جۇرىڭدەر، ماشينەگە وتىرىڭدار. ءبىر جەرگە بارىپ كەلەيىك» دەدى. جانىمىزدا كىشكەنتاي شاھكەرىم بار. مامىر ايىنىڭ اياق كەزى. جۇيتكىپ وتىرىپ كونسەرۆاتوريانىڭ جاتاقحاناسىنا كەلدىك. «سەندەر وتىرا تۇرىڭدار. مەن قازىر شىعامىن» دەپ ىشكە كىرىپ كەتتى. ءارى كۇتتىك، بەرى كۇتتىك. ماشينە ءىشى ىستىق. كۇن جىلى. «مىنە، قازىر» دەپ كەتكەن جانىبەگىم ءبىر ساعاتتان كەيىن ءبىر-اق شىقتى. «نە بولدى؟ نەگە سونشا جوعالدىڭ» دەسەم، «سالامات دەگەن ستۋدەنتىم مەملەكەتتىك ەمتيحانعا كەلمەي قالا ما دەپ… سوعان كەلىپ ەدىم» دەيدى. سويتسەم، جاكەڭ ءوز ستۋدەنتىنە ەرتەڭ ەمتيحانعا كەل دەپ ايتۋعا كەلىپتى. مەن ايتتىم: «سەن قىزىق ادام ەكەنسىڭ. ءوزىمىز دە وقىدىق. كەزىندە ءبىز جۇگىرەتىن ەدىك. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ەمەس، ستۋدەنت» دەدىم. «جوق، سەن بىلمەيسىڭ عوي. ول — كۇشتى ءانشى. كىشكەنە كەرىتارتپا مىنەزدەرى بار» دەدى. قانداي كىشىپەيىلدىلىك. كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولعانىنا قاراماستان، ستۋدەنتىنىڭ جاتاقحاناسىنا ىزدەپ كەلىپ، تاۋىپ، ەرتەڭ ەمتيحاننان قالما، توسام دەگەندى ايتۋ ءۇشىن كەلگەن. مۇنداي كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى بار ما، قازىر؟ قايران، كەڭ جۇرەكتى جانىبەك. ول ونەردى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. تالانتتى تاني بىلەتىن.
ونەردىڭ قادىرىن كەتىرىپ جۇرگەندەرگە «ول ساعان تاشكەنتتىڭ الاي بازارى ەمەس، اقشاعا ساتىپ الاتىن» دەيتىن.
– جانىبەك اعامىز ءان دە جازدى ەمەس پە؟
– جازدى. ەڭ ءبىرىنشى ءانى ابايدىڭ «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» ولەڭىنە جازىلدى. ونى شاھكەرىم ورىندايدى. بۇل ءاندى بەكبولات تا ورىندادى. ودان كەيىن «تولعاۋدى» جازدى. سول «تولعاۋ» ماعان جانىبەكتىڭ وزىنە ارناپ جازعانى سەكىلدى كورىنەدى.
– قينالعان، قايعىرعان كەزدەرى بولدى ما؟
– بولدى. بىراق ءتىس جارىپ ايتپايتىن. بالكىم، ىشىنەن تىنىپ جۇرەتىن بولار. كومسومول سىيلىعىن 1984 جىلى الۋىنىڭ ءوزى سوندا دەپ ويلايمىن. ول كەزدە جانىبەكتىڭ قولىنا سۋ قۇيا المايتىنداردىڭ بارلىعى ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىس بولىپ كەتكەن-ءدى. بىرەۋلەر «ءاي، جانىبەك، سەنىڭ ءالى ەشقانداي اتاعىڭ جوق پا؟ وي، سەن ءالى ەلەنبەي ءجۇر مە ەدىڭ؟» دەگەن سەكىلدى ءىلىپ-قاقپا سوزدەردى ايتقاندا، «قۇرمانعازى حالىق ءارتىسى بولماي-اق كونسەرۆاتوريانىڭ اتىن الىپ، ەل جۇرەگىندە قالدى ەمەس پە، اقان مەن ءبىرجان قاشان حالىق ءارتىسى بولىپ ەدى، اباي قاشان حالىق جازۋشىسى بولىپ ەدى؟ مەنى حالقىم تانىسا، بولدى، حالقىمنىڭ بەرگەن باعاسى بارىنەن ارتىق. ماعان ۇكىمەتتىڭ بەرگەن باعاسىنىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق» دەيتىن.
ول كەزدەگى وكىمەت باعالاي بىلمەسە دە، جانىبەكتىڭ حالقىنا وكپە-نازى بولعان جوق. «حالىقتىڭ بۇكىل ماڭىراعان قويى، كىسىنەگەن جىلقىسىنىڭ ءبارى مەنىكى» دەيتىن ول. شىنىندا قازاقتىڭ قاي ۇيىنە بارساڭ دا داستارحانى جايىلىپ تۇراتىن. جانىبەك قاي جەرگە بارسا دا حان كوتەرىپ قارسى الاتىن. ۇلىسقا ۇلگى بولعان ۇلى ءانشى ەدى.
– ءوزىڭىز ءان ايتپايسىز عوي؟
– مەن ءان ايتپايمىن. جاقسى تىڭداۋشىمىن، سىنشىمىن. ءبىر ۇيگە ءبىر ءانشى جەتەدى عوي ەندى. تىڭداۋشى دا، سىنشى دا كەرەك قوي.
– بيىل جانىبەك اعانىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 60 جىل. مەرەيتويلىق شارالار قولعا الىنىپ جاتقان بولار…
– جاقىندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ حاتى كەلدى. وندا جانىبەكتىڭ سوڭىندا قالعان اۋديو جانە بەينەتاسپالارىنىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن جارىققا شىعارىلاتىنى جانە استانا قالاسىنان ءبىر كوشە بەرۋگە قالا اكىمىنە ۇسىنىس حات جولدانعانى ايتىلىپتى.
جانىبەكتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىن لايىقتى دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋدى مادەنيەت مينيسترلىگىنە بەكبولات تىلەۋحان، رىمعالي نۇرعاليەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، تۇرسىن جۇرتباي سەكىلدى اعالارىمىز قۇلاعدار ەتسە كەرەك. ول كىسىلەرگە العىستان باسقا ايتارىم جوق.
اللا ءساتىن سالسا، الداعى ۋاقىتتا جانىبەكتىڭ بۇرىنىراقتا جارىق كورگەن ءۇش كىتابى قايتادان باسىلىپ شىعايىن دەپ جاتىر. 2002 جىلى استانادا ايمان مۇساقوجاەۆانىڭ مۋزىكا اكادەمياسىندا جانىبەككە ارنايى كلاسس اشىلدى. اكادەميادا جانىبەكتىڭ ەربول سارين جانە ايتبەك نىعىزباەۆ دەگەن شاكىرتتەرى ساباق بەرەدى. اقپان ايىنىڭ 19-ىندا شاكىرتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اكادەميادا ەسكە الۋ كەشى ءوتتى. پرەزيدەنتتىڭ مادەني ورتالىعىندا دا شاكىرتتەرىنىڭ باس بولۋىمەن جانىبەكتى ەسكە العان كەش ءوتتى دەپ ەستىدىم. وسىلايشا استانادا جانىبەكتىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويى باستالىپ جاتىر.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن «تاۋگۇل» ىقشام اۋدانىنان جانىبەك اتىنا كوشە بەرىلدى. ءبىر كۇنى بەرىك قاراەۆ دەگەن جىگىت تەلەفون سوقتى. «اپاي، نە قاراپ وتىرسىز؟ انا جاقتا بارلىعى اكىمدىكتىڭ تابالدىرىعىن توزدىردىم. ەڭ بولماسا جانىبەك اعاعا قاتىستى دەرەكتەردى اكەپ بەرىڭىز» دەدى. ءسويتىپ بەرىك قاراەۆ دەگەن جىگىتتىڭ ارقاسىندا جانىبەككە كوشە بەرىلدى. بۇعان دا مەن جۇگىرگەن ەمەسپىن. مەنىڭ تابانىم توزدىرىپ وتىراتىنداي ۋاقىتىم دا بولعان جوق. جانىبەك پەن ءمادينا ەراليەۆانىڭ كوشەلەرى قيىلىسىپ جاتىر. باسىندا 500 مەتر ەدى، قيىپ-قيىپ 270 مەتر بولدى…
قۇدايعا شۇكىر، جانىبەكتى ەلى ۇمىتقان جوق. حالقىنىڭ جۇرەگىندە. سوڭىندا قالعان شاكىرتتەرىن كورىپ قۋانىپ وتىرام. جانىبەك جەتپەگەن بيىكتەرگە ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى جەتىپ جاتسا، مەن ءۇشىن بۇدان ۇلكەن قۋانىش جوق.
اڭگىمەلەسكەن
ازامات قاسىم
