نۇرسۇلتان نازارباەۆ بيىل العاش رەت «ءبىرىنشى پرەزيدەنت كۇنىن» ەكس-پرەزيدەنت ستاتۋسىندا اتاپ وتەدى. قازاقستاندى وتىز جىلداي ۇزدىكسىز باسقارىپ كەلگەن ول بيىل ناۋرىزدا پرەزيدەنتتىكتەن كەتكەنىن جاريالاعان ەدى. بىراق نازارباەۆ ەلدەگى بيلىكتىڭ ءبىر تارماعىن ءالى ۋىسىندا ۇستاپ وتىر. نازارباەۆ كىم؟ ازاتتىق بۇل ساۋالدى ەكس-پرەزيدەنتپەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان ساياساتكەرگە، قۇقىق قورعاۋشىعا، جازۋشى، تاريحشى، ساياساتتانۋشى، جاس بەلسەندىگە قويىپ، پىكىرلەرىن ءبىلدى.
ەۆگەني جوۆتيس, قۇقىق قورعاۋشى: نازارباەۆ ءبىراز ءىس تىندىردى، بىراق ول «كلاسسيكالىق اۆتوكراتقا» اينالدى
نۇرسۇلتان نازارباەۆتى «بۇرىنعى پرەزيدەنت» دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. ول ءالى پرەزيدەنت، ياعني كونستيتۋتسياعا ساي ءبىرىنشى پرەزيدەنت بولىپ وتىر. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، قۇرمەتتى سەناتور، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ماڭگى مۇشەسى رەتىندە بيلىكتىڭ كوپ تەتىگىن ۋىسىنا ۇستاپ العان.
نازارباەۆتىڭ ساياسي مۇراسى قاراما-قايشىلىققا تولى. قازاق سسر كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جانە كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋرو مۇشەسى رەتىندە نازارباەۆ الدىندا سوۆەت وداعى قۇلاعان سوڭ قۇرىلعان تاۋەلسىز ەلدى باسقارۋ مىندەتى تۇردى. مۇنى كوبى كۇتپەدى، اسا دايىندالمادى دا، وداقتىڭ ىدىراعانىن قالاماعاندار دا بولدى. ەل باسقارۋعا كەلگەندە ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى ازداۋ نازارباەۆقا العاشىندا ينتۋيتسياسى، امالىن تابۋ ينستينكتى، تىنباي وقۋى، ماڭايىندا كوماندا مەن پوليتتەحنولوگتاردى جيناي ءبىلۋى جانە سوۆەتتىك نومەنكلاتۋرادا جيناعان تاجىريبەسى كومەكتەستى.
ەگەر وبەكتيۆتى تۇردە باعالاساق، ول ءبىراز ءىس تىندىردى. شارۋاعا كەلگەندە شورقاق مەملەكەتتىك جۇيە قالىپتاسسا دا، جوسپارلى ەكونوميكادان جەكە مەنشىككە باسىمدىق بەرىلگەن اشىق ەكونوميكاعا ءوتتى. قازاقستان حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ مۇشەسى بولدى. قىتاي، رەسەي، باتىس جانە يسلام الەمىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق ويىندارعا قاراماستان ەل تەرريتورياسىن ساقتاپ كەلدى. بۇل جەتىستىكتىڭ ءبارىن ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ اتىمەن بايلانىستىرۋعا بولار ەدى، الايدا بىرنەشە «بىراق» بار. نارىقتىق ەكونوميكاعا جەكە مەنشىكتى وڭدى-سولدى ءبولۋ ارقىلى وتتىك. سوۆەتتىك نومەنكلاتۋرانى كورگەن ءبىرىنشى حاتشى مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلار نارىقتىق ەكونوميكاعا وتۋدەن كوپ پايدا كوردى. ولار تەز ارادا ميللياردەرلەرگە، مۋلتيميلليونەرلەرگە، زاۋىت، فابريكا، پاراحودتاردىڭ، قارجى يمپەرياسىنىڭ، لاتيفۋنديستەردىڭ يەسىنە اينالدى. بۇكىل حالىققا تيەسىلى بايلىق زاڭسىز جولمەن جەكەلەردىڭ قولىندا كەتتى.
نازارباەۆتىڭ كوزى قىزىعىپ، توقتاي الماي قالدى. ءتۇرلى مانيپۋلياتسيا جاساپ، كونستيتۋتسيانى وزگەرتىپ، بيلىكتە 30 جىلداي وتىرىپ الدى. وسىدان كەيىن ول كلاسسيكالىق اۆتوكراتقا اينالدى. ساياسي وپپوزيتسيانى، تاۋەلسىز باق-تى، ساياسي-يدەولوگيالىق جان-جاقتىلىقتى قالاعانداردى جويدى. بۇل قازاقستاندى دەموكراتيا مەن ەركىندىگى تارىلعان، بيلىك ءبولىسۋ جۇيەسى جوق، ساياسي قۇقىقتار مەن ازاماتتاردىڭ ەركىندىگى جاپپاي بۇزىلاتىن ەلگە اينالدىردى.
سوندىقتان نازارباەۆ ەلدى قالاي باسقاردى دەگەنگە باعا بەرۋ قيىن. ونىڭ ورنىندا باسقا ادام بولعاندا نە ىستەر ەدىك دەپ ويلاۋىمىز مۇمكىن. بىراق بولار ءىس بولدى، كوپ ءىس جۇزەگە اسپادى دەپ وكىنەرمىز، كوپ ءىس كوڭىلىمىزدەن شىقپاس جانە ونىڭ ءبارىن نازارباەۆ ەسىمىمەن بايلانىستىرارمىز. بىراق قازىر حالىقتا، ءبىر ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ تاريحىنا قاراماي، وزىنە ىڭعايلى ساياسي، ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق ورتا قۇرۋدان باسقا امال قالعان جوق.
حانگەلدى ءابجانوۆ، تاريحشى، پروفەسسور: نازارباەۆتىڭ «اتتەگەن-ايلارى» مەن «جەتىستىكتەرى»
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 50 جاسقا جەتپەي-اق سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ، ەكى جىلدان سوڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋىندا كەزدەيسوقتىق جوق. تابيعات بەرگەن تالانتى، ۇزدىكسىز وقۋ مەن ىزدەنىسپەن ءوزىن ينتەللەكتۋالدى بايىتۋى، ادامداردىڭ سۇرانىسى مەن كوڭىل اۋانىن ءدوپ باسىپ تانۋداعى سەرگەكتىگى، مەملەكەتتىك شەشىم قابىلداۋداعى تاباندىلىعى مەن جاڭاشىلدىعى حالىقتىڭ نازارباەۆقا سەنىمىن بەكەمدەدى. نازارباەۆ بەينەسىن «ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن ەلباسى» فورمۋلاسى دالمە-ءدال اشىپ تۇر. ءار ءىستى باستاۋ قيىن. قانداي حالىقتى الماڭىز، تاۋەلسىز مەملەكەتىن قۇرعان تۇلعانى، ەگەر ميسسياسىن ءمىنسىز اتقارا السا، ايىرىقشا ۇلىقتايدى، ەسىمىن تاريحقا التىن ارىپتەرمەن جازادى. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە نازارباەۆ قازاق – حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، قازاقستان تاريحىنداعى ۇلى تۇلعا. مۇنداي تاعدىر 100 جىلدا، الدە 1000 جىلدا ءبىر-اق رەت، ءبىر-اق ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلادى. ول تاۋەلسىز مەملەكەتتى قۇرۋشى رەتىندە تاريحتا قالادى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 29 جىلعا سوزىلعان پرەزيدەنتتىك بيلىگى تۇتاستاي العاندا قازاقستانعا پايدالى ىستەرمەن كورىندى. ونى قازىر «نازارباەۆ مودەلى»، «نازارباەۆ قۇبىلىسى» دەپ ءبىز عانا ەمەس، الەم تانىپ وتىر. دەگەنمەن «اتتەگەن-ايى» دا بار. ۇلان-عايىر بيلىك يەسى بولا تۇرا، جەمقورلىقتى اۋىزدىقتاي المادى. جەمقورلىق قوعامدى بۇرىن-سوڭدى تاريحىمىزدا بولماعان اۋقىمدا جايلادى. قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەدى. جەكەشەلەندىرۋ تىم اسىعىس ءجۇردى ءارى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ەكونوميكا سالالارى شەتەل الپاۋىتتارىنىڭ قولىنا ءوتتى. پايداسىنان زيانى باسىم جويداسىز قىمبات جوبالار ورىندالدى. ماسەلەن، «ەكسپو 2017» كورمەسى.
ءبىر ەلدە ءبىرىنشى باسشى ەكەۋ بولماۋى كەرەك. قازاق «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان. پرەزيدەنت قىزمەتىن ءوز ەركىمەن توقتاتقاننان كەيىن مەملەكەتتى باسقارۋ ىسىنە ارالاسپاعانى ءجون. حالىق ءبارىن كورىپ وتىر. «ءوزى قۇرعان جۇيەگە، ءوزى كوتەرگەن جىگىتتەرگە سەنبەي مە؟» دەگەن سۇراقتى ءجيى ەستەيمىز. 30 جىل جيناعان ءپوزيتيۆى نەگاتيۆكە اينالىپ كەتپەسىن دەپ تىلەيىك.
سەرىكبولسىن ءابدىلدين، ساياساتكەر، 1995 جىلى تاراتىلعان جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى: «وتىز جىلىمىز بوسقا كەتتى»
نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەتكە، حالىققا كوپ جاقسىلىق جاساعان جوق. ءوز باسىنا، ءوز اتاعىنا ايانباي جۇمىس ىستەدى دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ بيلىكتەن ايىرىلماي ۇزاق جىل وتىرعانى مەملەكەتتىڭ دامۋىنا تەرىس اسەر ەتتى. وتىز جىلىمىز، اسىرەسە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارىمىز بوسقا كەتكەن جىلدار دەپ ەسەپتەيمىن.
ول باسقارعان كەزدە حالىقتىڭ ءوسىمى توقتاپ قالدى، ەكونوميكا دا ماردىمدى دامىمادى. دالەل كەلتىرەيىن. بىرىنشىدەن، 1991 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنت بولعاندا حالىق سانى 17 ميلليون بولاتىن. شەتتەن كەلگەن ورالمانداردى قوسقاندا 18 ميلليونننان ەندى اسىپ وتىرمىز.
ەكىنشىدەن، ءوندىرىسىمىز 1990 جىلدىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوق. اسىرەسە وڭدەۋ ءوندىرىسى ارتتا قالىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان ەكونوميكا ءوستى دەپ ايتا المايمىز. ءبىز مۇناي ءونىمىن وسىردىك، بىراق ونىڭ حالىققا جاقسىلىعى شامالى. ۇشىنشىدەن، كونستيتۋتسيامىزعا دەموكراتيالىق ەل بولامىز دەپ جازعانبىز. ول دا ورىندالمادى.
سوندىقتان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سوزىنە ەمەس، ىسىنە قاراۋ كەرەك. ول قازىر دە بيلىكتەن ءسوز جۇزىندە عانا كەتتى، ءىس جۇزىندە سول قالپىندا وتىر. جيعان بايلىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماۋ ءۇشىن بيلىكتەن ايىرىلماي وتىرعانى تۇسىنىكتى.
گۇلجان ەرعاليەۆا، جۋرناليست: «نازارباەۆ ءوز جۇيەسىنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى»
كەز كەلگەن مەملەكەتتەگى ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ تاريحى دراما مەن قايشىلىققا تولى – ديالەكتيكا سولاي. اسىرەسە، قازاقستاندا سولاي. قازاقستاننىڭ بولاشاعى سىرتقا تاۋەلدى، ياعني ول – رەسۋرستىق ەكونوميكا مەن ونىڭ كەپىلى سانالاتىن اۆتوريتارلى بيلىك. نازارباەۆتىڭ ءوز جولىمەن جۇرۋگە تاجىريبەسى مەن باتىلى جەتپەدى، نيەتى دە بولعان جوق. سىرتقى الەم نازارباەۆتى ءبىراز جىل ەكونوميكا جاعىنان قولداپ، ىسىنە ارالاسپاي وعان ەلدى تۇراقتى باسقارۋعا مۇمكىندىك بەردى. ول ءىرى ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالارعا ءبىزدىڭ رەسۋرستارىمىزعا وڭاي جول اشىپ، ەسەسىنە سىرتقى ىقتيمال قاۋىپتەردەن قورعاۋعا قول جەتكىزىپ، وزىنە ارتىلعان مىندەتتەردى جاقسى اتقاردى. مەملەكەت قۇرۋدىڭ ساياسي قۇرىلىمنىڭ دەموكراتيالىق مودەلى جانە نارىقتىق ەكونوميكا دەگەن باسقا مۇمكىندىكتەرى دە بولدى. بىراق ءبىزدىڭ ۇلەسىمىزگە ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەيتىن، قايشىلىقتى جۇيەلەرگە شىرمالعان فەودالدىق-سوۆەتتىك-كاپيتاليستىك گيبريد مودەلى ءتيدى. بىزدە فەودالدىق-كلاندىق بيلىك. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ قۇرىلىمى سوۆەتتىك جۇيەگە كەلەدى. تابىستاردى ءبولۋ كاپيتاليستىك ەرەجەمەن جۇرەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ قانداي ەل ەكەنىمىزدى، دامۋدىڭ قاي باعىتىن ۇستاناتىنىمىزدى ءتۇسىنۋ قيىن.
فوتوگالەرەيا: نازارباەۆتىڭ بيلىكتەگى 30 جىلى
بيلىكتى ۇزدىكسىز ۇزارتۋ ەلدىڭ، نازارباەۆتىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ 2005 جىلعا دەيىنگى بۇكىل جەتىستىگى وزىنە قارسى شىعا باستادى. نازارباەۆ ءوز جۇيەسىنىڭ تۇتقىنىنا اينالدى. ەندى وعان ءوزى قۇرعان جۇيەدەن بوساپ شىعۋ قيىنعا سوعىپ وتىر. ول قازىر ءوزىن قازاقستاندى يىعىنا كوتەرىپ تۇرعان اتلانت سياقتى سەزىنىپ، «مەن كەتسەم، ءبارى قۇردىمعا كەتەدى» دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بۇل شىندىققا جاناسادى. ويتكەنى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار ءالسىز جانە ءوز الدىنا جۇمىس ىستەي المايدى، جەمقورلىق بويىنشا الەمدە رەكورد ورناتتىق. باسقارۋشى ەليتانىڭ بيلىك پەن ەكونوميكاعا تەرەڭدەپ ەنگەنى سونشا، ولاردى بۇل جۇيەدەن الىپ شىعۋ قيىنعا سوعىپ وتىر. نازارباەۆتىڭ وتباسى دا قيىن جاعدايدا قالدى. ولاردىڭ الدىندا «نە بيلىك، نە ەلدەن قۋىلۋ» دەگەن قيىن تاڭداۋ، تەڭ شارتتاردى قالامايتىن ينۆەستورلار مەن شەتەلدىك سەرىكتەستەرگە قارجىلاي تاۋەلدىلىك، ەسكى ەرەجەمەن ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىن، ءتوزىمى تاۋسىلعان حالىق تۇر. بۇل – شىنىمەن اۋىر جاۋاپكەرشىلىك. ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ فيزيكالىق جانە تاريحي ۋاقىتى اياقتالۋعا جاقىن. ناعىز ەلباسى، ۇلت باسشىسى رەتىندە 30 جىلدىق بيلىگى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنسە، تەوريالىق تۇرعىدا، ونىڭ شىنايى بيلىك ءترانزيتىن جۇرگىزۋگە، حالىق الدىندا وزىنە تاعىلعان بارلىق ايىپ بويىنشا ەسەپ بەرۋگە مۇمكىندىگى بار. حالىق ەرتە مە، كەش پە، تاريحىمىزعا ەنەتىن نازارباەۆ داۋىرىنە ءوز باعاسىن بەرەدى. ول تاريح ءالى تولىق جازىلىپ بىتكەن جوق. ويتكەنى ول ءومىربايانىنا قانداي نۇكتە قوياتىنىن ءالى شەشپەگەن سياقتى.
بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، جازۋشى: «العاشقى ون جىلداعى ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى»
نۇرسۇلتان نازارباەۆتى پرەزيدەنت بولماي تۇرعان كەزدە، تەمىرتاۋدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە كورگەم. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى رەتىندە بارىپ، نازارباەۆ كورسەتكەن ەڭبەك ادامى جايلى ماقالا جازدىم. مەنى اۋەجايعا كولىگىمەن شىعارىپ سالعانى ەسىمدە. قولىنان كەلگەن كىشىپەيىلدىلىگىن جاسادى. پرەزيدەنت بولعاننان كەيىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسۋدى داستۇرگە اينالدىردى. سوندا بىرنەشە رەت كوردىم. مەنىڭ شامالاۋىمدا، نازارباەۆ مەملەكەتتىڭ اتريبۋتتارىن ورنالاستىرۋعا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. پرەزيدەنت بولعاننان كەيىنگى العاشقى ون جىلداعى جاقسى ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
نازارباەۆتىڭ شيرەك عاسىر بيلىگىنىڭ مەملەكەتكە پايداسى دا بولدى، زيانى دا بولدى. قايسىسى باسىم ەكەنىن بىلمەيمىن. بىراق اۋىل جاعدايىنا كوڭىل كەش ءبولىندى، اۋىل حالقىنا جەر ءادىل بولىنبەدى دەپ ەسەپتەيمىن. مال ۇستايىن دەسە مال باعاتىن جەر جوق. جەردى كىم اكەتتى، ونى ەشكىم بىلمەيدى. قازاق ءتىلى مەملەكەت ءتىلىنىڭ دارەجەسىنە كوتەرىلمەدى. لاتىن الىپبيىنە دە دۇرىس ءوتىپ جاتقان جوق. جوعارىدان تۇسكەن بۇيرىقتى ورىنداپ، ءتىلشى عالىمداردىڭ قولى بايلانىپ وتىر. نازارباەۆتىڭ بيلىكتەن كەتكەنىنە، وزگەرىس بولعانىنا قۋانامىن. بىراق قاسىم-جومارت توقاەۆقا تولىق سەنۋ كەرەك ەدى. قازىرگى ارەكەتتەرى سەنىمسىزدىك كورسەتكەندەي ءبىرتۇرلى كورىنەدى، سونىسىن تۇسىنىڭكىرەمەدىم.
پەتر سۆويك، ەكونوميست، ساياساتكەر: نازارباەۆتىڭ توقاەۆقا قالدىرعان «مۇراسى»
ستالين رەسەيدى سوقامەن قابىلداپ الىپ، وزىنەن كەيىن اتوم بومباسىمەن قالدىردى. ال نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق سسر-ءىن تولىقتاي سوۆەت وداعىنىڭ جۇيەسىنە سۇيەنگەن كوپ كەشەندى وندىرىسپەن قابىلداپ الىپ، پرەزيدەنت توقاەۆقا قازاقستاندى «شيكىزات ەكسپورتى – تاۋار يمپورتى» پرينتسيپىنە سۇيەنگەن، ءۇشىنشى ەلدەرمەن ساۋدا اينالىمى ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداق اياسىنداعى ساۋدادان بەس ەسە ارتىق كوپۆەكتورلى ەكونوميكامەن تاپسىردى. ەكىنشى پرەزيدەنتكە قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرىلتايشىسى رەتىندە قالدى. ال ءبىرىنشى پرەزيدەنت ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرمەتتى توراعاسى بولىپ بەكىتىلگەن.
نازارباەۆ باستى تەندەنتسيالارعا ىلەسىپ، كەرەك جەردەن تابىلا قالاتىن قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا تاريحي شەڭبەردە ۇزاق ۋاقىت ءجۇر. قازاقستان سوۆەت وداعىنان ەڭ سوڭعى بولىپ شىقتى. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ وداقتاس مەملەكەت تاراعاننان كەيىن ءبىر-اق قابىلداندى. ۇلتتىق ۆاليۋتاعا ءبىز 1993 جىلى كۇزدە، رەسەيدىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالاردان بولىنگەنىن دالەلدەيتىن ءرۋبلدىڭ جازعى دەنوميناتسياسىنان كەيىن ءبىر-اق وتتىك. سوعان قاراماستان، قازاقستان باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا نارىققا تەز ارالاسىپ ۇلگەردى. بىزدە كولحوزدار مەن سوۆحوزدار تەز تارادى، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى ەرتە جانە راديكالدى رەفورمادان ءوتتى. جيىرما جىل بۇرىن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ۇسىنىسىمەن ەنگىزىلگەن زەينەتاقى جيناقتاۋ جۇيەسى مەن قازىرگى مىندەتتى مەديتسينالىق ساقتاندىرۋعا كوشۋدە رەكورد ورناتتىق. «شەتەلدىك ينۆەستورلارعا» كەڭ قۇشاق جايدىق: مۇنايدىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن ەۋروپا، اقش، قىتاي مەن رەسەيدىڭ كومپانيالارى وندىرەدى، قارا جانە ءتۇستى مەتالل دا شەتەلدىكتەردىڭ قولىندا، ۋران شيكىزاتىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن تاعى دا سىرتتان كەلگەن ينۆەستورلار يگەرىپ جاتىر.
ءبورىحان نۇرمۇحامەدوۆ، ساياساتتانۋشى: نازارباەۆ — «تاريحىمىز» بەن «ءومىرىمىز»
قازاقستانداعى ءبىرىنشى پرەزيدەنت كۇنى بيىل وتستاۆكاعا كەتكەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۋرالى ايتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بىرىنشىدەن، ەسەنين ايتقانداي، «بەتپە-بەت تۇرعان ادامنىڭ ءجۇزىن انىق كورە المايسىڭ». ءبىز ءالى دە «وسى شاقتا» ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، ول ءالى «وتكەنىمىزگە» اينالعان جوق. وتكەنگە باعا بەرۋ الدەقايدا جەڭىل. ەكىنشىدەن، نازارباەۆ بيلىكتە بولعان ۋاقىتتا كوپ وقيعا بولىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ تۇتاس ءبىر بۋىنى ءوسىپ-جەتىلدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى قانداي بولعانىن بىرنەشە پاراققا سىيعىزىپ، سيپاتتاۋ مۇمكىن بە؟ مەنىڭ ويىمشا، بۇل مۇمكىن ەمەس.
دەگەنمەن نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنتتىگىنە بىرنەشە ماڭىزدى باعا بەرۋگە بولاتىن سياقتى. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بۇكىل تاريحى ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. زاماناۋي مەملەكەتتىڭ، دەموكراتيالىق جانە ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ، قازاقستاندىق ديپلوماتيانىڭ قۇرىلۋى، شەكارانى انىقتاۋ جانە بەكىتۋ، استانانى اۋىستىرىپ، جاڭا قالا سالۋ، ۇلتتىق ۆاليۋتا شىعارۋ، قازاقستاندى حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىنداتۋ – زاماناۋي ۇلتتىق مەملەكەتتى سيپاتتايتىن وسى جانە وزگە دۇنيەلەردى ءبىرىنشى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتان، ونىڭ وسى پروتسەسكە قوسقان ۇلەسىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ونىڭ الەمگە «قازاقستاندى»، قازاقستاندىقتارعا «الەمدى» اشقانى – پرەزيدەنت قىزمەتىندەگى نەگىزگى جەتىستىگى بولعان سياقتى. رەسەي مەن قىتايدىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك ناگرادالارى، باسقا دا ماراپاتتارى – وسىنىڭ ايقىن دالەلى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە شەشىمى تابىلماعان ماسەلەلەر از ەمەس. ولاردىڭ ءبىرازى رەسپۋبليكانىڭ وسىعان دەيىنگى دامۋ كەزەڭىنەن «مۇراعا» قالعان. بىراق مەنىڭ ويىمشا، تۇلعاعا تاريحي باعا بەرۋدى ەلەكتورالدى باعالاۋدان اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. نۇرسۇلتان نازارباەۆ – جىل وتكەن سايىن بۇرىنعىدان دا ارتىق باعالاي تۇسەتىن «تاريحىمىز» بەن «ءومىرىمىز».
ديماش ءالجانوۆ، «Oyan, Qazaqstan» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندىسى: «ءبىز زاردابى كوپ مۇرامەن قالىپ وتىرمىز»
جوعارعى كەڭەستى تاراتىپ، 1995 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلداۋ ارقىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزىنە ساياسي نەگىز قالىپتاستىرىپ، ارى قاراي قۇزىرەتىن كەڭەيتۋگە مۇمكىندىك الدى. ول قۇرعان ساياسي جۇيە بيلىك ءبولىنىسى ءپرينتسيپىن بۇزىپ، زاڭ شىعارۋشى تارماقتى جانە سوت بيلىگىن اتقارۋشى بيلىككە تاۋەلدى ەتتى.
وپپوزيتسيانى السىرەتىپ، ولاردى جىككە ءبولۋ ءادىسىن قولدانىپ، سايلاۋ ەرەجەسى مەن زاڭدارىن ۇنەمى وزگەرتىپ، نازارباەۆ ءوز بيلىگىن كۇشەيتتى. پارلامەنتتى السىرەتۋ ساياساتى، سايلاۋداعى ادىلەتسىزدىك جانە ساياسي قارسىلاستاردى باسىپ-جانشۋ قوعامعا كەرى اسەر ەتتى. دەموكراتيانىڭ ساياسي پارتيالار مەن سايلاۋ سياقتى ماڭىزدى ينستيتۋتتارى ەلدە سول كۇيى جۇمىس ىستەمەي قالدى.
جۇيە تولىقتاي نازارباەۆتىڭ تۇلعاسىنا كەلىپ تىرەلدى. قوعام كيكىلجىڭسىز جۇيەنى ورنىنان جىلجىتىپ نەمەسە وزگەرتۋگە قاۋقارسىز. سوندىقتان قازىر بالاما ادىستەردىڭ ءبارى رەجيمدى راديكالدى جولمەن وزگەرتۋ يدەياسىنىڭ اينالاسىندا توعىساتىنى – تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. قوعام بولاشاقتى ايقىن كورىپ، قاجەتىن انىقتاۋ ءۇشىن نەگە سۇيەنەرىن بىلمەيدى.
نازارباەۆتىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكا، كەيىن ساياسات دەگەن كونتسەپتسياسىنان ناتيجە شىقپادى. ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار، وڭىرلەردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى جەكە بيلىك پەن رەجيم تۇراقتىلىعىنىڭ جولىندا قۇربان بولدى. ءبىز ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن، نازارباەۆتىڭ زاردابى كوپ مۇراسىمەن جانە اۆتوريتارلى بيلىكتى ساقتاپ قالۋعا تىرىساتىندارمەن بىرگە قالدىق. سوندىقتان نازارباەۆتىڭ 30 جىلدىق باسقارۋىنان كەيىن بىزگە تاعى دا ءبىر اۆتوكرات كەلۋى ىقتيمال. بۇل توقاەۆ، داريعا، الدە باسقا بىرەۋ بولا ما، ول ماڭىزدى ەمەس.
اسىلحان ماماشۇلى
قازيس توعىزباەۆ
"ازاتتىق" راديوسى
