جۋىردا «ەل ارنا» تەلارناسىنان «شىركىن، لايف» قازاق تەلەديدارىنداعى العاشقى رەالتي-شوۋ باعدارلاماسى كورەرمەنگە جول تارتتى. قازاق جۋرناليستيكاسى تىڭ يدەيالارمەن تولىعا ءتۇستى. قاشاننان ويىن-ساۋىق باعدارلامالارىنىڭ كورىگىن قىزدىراتىن انشىلەر قاۋىمى ەكەنى بەلگىلى. ءارى -جۇرتشىلىقتىڭ دا ەسترادا جۇلدىزدارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ەرەكشە. سودان بولار بۇل جوباعا دا جاس ءانشى ۇل-قىزدارىمىز شاقىرىلىپتى. ءبىر قۋانتارلىعى باعدارلاما قازاقىلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. ءارى جۇرگىزۋشىلەرى دە جاستايىنان ايماقتىق تەلەراديودا تاجىريبە جيناقتاپ، رەسپۋبليكالىق تەلەارنالاردا تانىلىپ ۇلگەرگەن تالاپتى جاس ماماندار. دەگەنمەن «اتتەگەنايلار» دا جوق ەمەس. ماسەلەن، باعدارلاما اتاۋىن اعىلشىن سوزىمەن شۇبارلاۋدىڭ قاجەتى بار ما ەدى؟ ارينە، جوبا اۆتورلارىنىڭ «اۋىلدا ءومىر تاماشا» دەگەندى ايتقىسى كەلگەنىن ءتۇسىنىپ تۇرمىز.
بىراق «life» («ءومىر») ءسوزىنىڭ ورنىنا بالكىم باعدارلاما اتىن «شىركىن-اي» دەسە دە جارار ما ەدى؟ الدە ۇتىمدى، قازاقى باسقا اتاۋ تاپقاندا… تاعى ءبىر قىنجىلتاتىنى ءمادينا سادۋاقاسوۆانىڭ «سۇيگەن جۇرەك» انىنە تۇسىرىلگەن بەينەستاسپاسىنان كەيىن (ول دا وسى «ەل ارنا» تەلەارناسىنان كورسەتىلگەن ەدى) مەرزىمدى باسىلىمدار تەلەديدارعا يت الىپ شىعۋدىڭ ەرسىلىگىن، قىز-كەلىنشەكتەرىمىزدىڭ ۇيدە يت اسىراۋعا ۇيىرسەك بولىپ بارا جاتقانىن جازىپ، دابىل قاعىپ جاتقاندا مارجان ارىپتەسىمىز تۇڭعىش رەاليت- شوۋعا كۇشىك قۇشاقتاپ شىقتى.
شەتەلدىك تەلەارنالارادان تۇسپەيتىن، اسىپ-تاسقان بايلىعىمەن جۇرتتى وزىنە قاراتىپ، ويىن-ساۋىق كەشتەرىنىڭ «حانشايىمىنا» اينالعان پەريس حيلتوننىڭ ەستە قالارلىق ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى وسىنداي كۇشىك كوتەرىپ ءجۇرۋ ادەتى ەكەندىگىن يميدج ماماندارى ءجيى اتاپ وتەدى.. ال مۇنداي باتىستىق يدەيالار قازاقى ۇعىمعا قاشالىقتى قونىمدى؟
كەزىندەگى اۋىل ءومىرىن كورسەتكەن «ۇيات بولماسىن…» باعدارلاماسىنىڭ وزىندە شارباققا اتەش بايلاپ قويسا دا، ءيتتى ستۋدياعا اكەلگەنىن بايقاماپپىز. الدە مەن ۇمىتىپ تۇرمىن با؟ ەندەشە، وقىرمان كوكەيىندە جۇرگەن بىرنەشە ساۋالدى جوبا اۆتورى، جۋرناليست اسحات سادىربايعا جولداعان ەدىك.
– شوۋدىڭ ماقساتى نە؟
– «تاماشا ءومىر – اۋىلدا!» ۇرانى – جوبانىڭ باستى ۇستانىمى. بىرلىگى مەن تىرلىگى جاراسقان اۋىلدىڭ اۋىزبىرشىلىگى، كۇندەلىكتى ءومىرى وسى رەاليتي-شوۋدا بارىنشا اسەرلى باياندالادى. بۇل تۇستا ەلباسىمىزدىڭ «جاس مامانداردى اۋىلعا جۇمىلدىرۋ كەرەك» دەگەن باعىتىن دا نەگىزگە الدىق. ياعني، كورەرمەنگە اۋىل ءومىرىن ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاستاردى كيەلى مەكەنگە تارتۋ، شاقىرۋ. سونىمەن قاتار، جوبا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن كەڭىنەن ناسيحاتتايدى. قاتىسۋشى ونەر جۇلدىزدارىنىڭ جان-جاقتى قابىلەتتەرىن كورەرمەنگە بارىنشا قىزىقتى ەتىپ كورسەتەدى.
– قازىرگى رەيتينگى قانداي؟
– العاشقى باعدارلامادان باستاپ كورىپ جاتقان كورەرمەندەر وتە كوپ. رەيتينگى كوڭىلگە قونىمدى، بىراق ودان دا جوعارى ناتيجەلەر كەرەك. بۇل بۇرىن-سوڭدى بولماعان جوبا، سوندىقتان جارناماسى دا از. كەز كەلگەن باستامانىڭ ءبىرىنشى ماۋسىمىنان گورى ەكىنشىسى كوبىرەك رەيتينگ جينايتىنى جاسىرىن ەمەس. ءبىز باعدارلامانى بارىنشا قىزىقتى ەتىپ شىعارۋعا تىرىسۋدامىز.
– «دوم-2» رەسەيلىك رەاليتي شوۋ باعدارلاماسىنىڭ قازاقشا كوشىرمەسى ەمەس پە؟
– ەشقانداي دا «دوم 2»-نىڭ كوشىرمەسى ەمەس! مەن سىزگە مۇنى سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن! سەنبەسەڭىز، ەكى جوبانى الىپ قاراڭىز دا، سالىستىرىپ كورىڭىز! ول رەاليتي شوۋدىڭ ماقساتى مەن باعىتى بولەك! ەسىك الدىندا كەشكىسىن باس قوسىپ وتىرعان ءساتىمىزدى كورىپ ايتا سالۋىڭىز مۇمكىن، بىراق ول كوشىرمە ەمەس. اۋىلعا بارساڭىز اۋىل جاستارى كەشكە كوشەگە شىعادى، ەسىك الدىندا وتىرىپ اڭگىمەلەسەدى، بۇل كادىمگى ومىردەن الىنعان ءسات. ال «نە سەبەپتى دوڭگەلەنىپ وتىرسىزدار؟ وسى جەرى «دوم-2»-عا ۇقسايدى عوي» دەسەڭىز، وندا ونى قويۋشى رەجيسسەر مۇرات بەلگىباەۆتان سۇراپ كورىڭىز. بۇل سول كىسىنىڭ يدەياسى. سونداي-اق، ءبىز بۇل جەردە ماحابباتىمىزدى ىزدەپ جۇرگەن جوقپىز، ءبىز اۋىلدان شىعىپ قالاعا كەلگەن جانە اۋىلدى ۇمىتىپ قالعان، قازاقي بولمىسىن جوعالتىپ بارا جاتقان جاستارىمىزعا وي تاستايمىز، كورسەتەمىز، ايتامىز. بۇل جوبانىڭ جانرى بولەك، ءالى ءبىزدىڭ وتاندىق تەلەۆيدەنيەدە دامىماعان. ءبىراز ارىپتەستەرىمىزدىڭ ۇركە قاراۋى دا سول سەبەپتى بولار.
– مارجان حانىمعا يت قۇشاقتاتۋ كىمنىڭ يدەياسى جانە قازاق ءيتتى ۇيگە كىرگىزبەيتىن ەدى، بۇعان نە دەيسىز؟
– مارجاننىڭ قولىندا يت ەمەس، كىشكەنتاي عانا كۇشىك. ونى ءوزى الىپ شىقتى. نە ءۇشىن الىپ شىققانىن وزىنەن سۇراعان دۇرىس بولار. ءتۇسىرىلىم بارىسىندا ول كۇشىكتى ۇيگە الىپ كىرگەن جوقپىز. قازاقتىڭ ءداستۇرى مەن تىيىمدارىنان جاقسى حابارىمىز بار. ونداي نارسەلەرگە قاتتى قارادىق. ماسەلەن قىزدار سيىر ساۋىپ، نان جاپقاندا باستارىنا ورامال تاقتىق. بۇل قازاقى تىيىم، ءبىر جاعىنان گيگيەنا. شوۋ جاسايمىز دەپ قىزداردى جالاڭباس سيىرعا جىبەرىپ قويعان جوقپىز.
– بۇل يتكە قانشا قارجى كەتىپ وتىر جانە قايدان الدىڭىزدار؟
– ءيتتىڭ قۇنى 200 اقش دوللارى-اۋ شاماسى، ناقتىسى ەسىمدە جوق.
ءسىز نە دەيسىز؟
ارمان اۋباكىر، «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق پورتالىنىڭ ديرەكتورى :
– قازاقتان ءسوز ارتىلعان با؟ «ءبىر يت كورىپ ۇرەدى، ءبىر يت ەرىپ ۇرەدى»، «ءيتتى يەسىمەن قيناسىن»، «يت ادامنىڭ قۇلاعى»، «يت سەمىرسە، يەسىن قابادى»، «يت اسىراساڭ سىرتتاننان، قوي بەرمەيدى قورادان»، «يت قاپپاس دەمە، ات تەپپەس دەمە»، «يت سەگىز تاۋىپ، ەلدەن اسپايدى، ەشكى ەگىز تاۋىپ، قويدان اسپايدى» دەگەن سەكىلدى ناقىل سوزدەردى قازەكەڭ باياعىدا-اق ايتىپ تاستاعان-دى. يت قۇرمەتتەلەدى «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەپ. ايتسە دە، ءيتىڭ تورگە وزدىرعان ەمەس. «جەتى قازىنانىڭ» ءبىرى بولسا دا، ادامنان اسقان قۇرمەت كورسەتىلمەگەن عوي. بۇل كۇندە ادامنان سىيلى ماقۇلىقتار داستارحاننان اس ءىشىپ، جايلى توسەكتە كەرىلىپ-سوزىلىپ جاتقانىن كورىپ قايران قالاسىڭ. مىسىق-ءيتىن ءوز بالاسىنان ارتىق كورەتىن ەۋروپالىقتاردىڭ كەمپىر-شالىنىڭ كەساپات ادەتىن قازاقتار دا جۇقتىرا باستادى. يت-مىسىعىمەن «سۇيىسكەن» قازاق قىزدارىنىڭ قىلىعىنا نە دەۋگە بولادى؟ حان سارايلارىن التىن قارعىباۋ تاعىپ، كۇمىس شىنجىرمەن بايلانعان توبەتتەرىنە كۇزەتكەن قالتالىلار دا كەزدەسەدى. اسىپ-تاسىپ بارا جاتقان الگىندەي اۋقاتتىلاردىڭ جاقسىلىعى يتىنەن ارتىلمايدى. ءبىر قازاقتى كيىمىن بۇتىندەپ، تاماعىن تويدىرسا، ول يتىنەن كەم ەمەس قوي…
ازىرلەگەن جانار ەلدوسقىزى
