اتامىز قازاق قاشاندا سالت-ءداستۇردى بەرىك ۇستانعان. ونى وسكەلەڭ ۇرپاعىنا ونەگەلى مۇرا ەتىپ قالدىرىپ وتىرعان. جالپى، ءداستۇرىن ساقتاعان ەل قور بولمايدى. سەبەبى ءداستۇر ادامدى تاربيەگە، اقىلعا باۋليدى. ءار مەملەكەتتىڭ ءوز سالتى، ادەت-عۇرپى بار.
قازاقتاردىڭ باسىن ءبىر شاڭىراققا بىرىكتىرگەن قازاقستاننىڭ ءار وبلىسىنىڭ داستۇرلەرى الۋان ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. مۇنى مويىنداۋ قاجەت. اتامىز ءبىر بولسا دا، سالتتى ءار ايماقتا ءتۇرلى ەتىپ ۇستانامىز. مىسالى، كەيبىرەۋلەرمەن تانىسقان كەزدە، «وڭتۇستىكتەنمىن» دەسەڭ، توبە شاشى تىك تۇرادى. «سىزدەردە كەلىندەر كوشەدە نە ۇيدە باسىنان ورامالىن تاستامايدى ەكەن عوي»، نە بولماسا «كەلىندەرىڭىز كۇندە بىرەۋگە سالەم بەرەدى ەكەن» دەپ ميىڭىزدى اشىتادى. ولاردىڭ ويىنشا، بۇل بۇرىنعى زاماندا قالىپ قويعان ەسكىرگەن ادەت. قاي زاماننان جەتسە دە، بۇل — ەجەلدەن بار ءداستۇر. باسىنا ورامال تارتىپ، ۇلكەنگە سالەم بەرۋدەن اپا-اجەلەرىمىز ەشقاشان جالىقپاعان. سەبەبى بۇل ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەتىڭدى كورسەتەدى. بۇدان باسقا دا سالت-داستۇرلەرىمىز جەتكىلىكتى. جازا بەرسەڭ، تاۋسىلمايدى. ال وزگە ەلدەردىڭ وزىندىك ءداستۇرى جايلى بىلەتىندەرىمىز كوپ ەمەس. بۇگىنگى ماقالادا وقىرمان نازارىنا باسقا مەملەكەتتەردىڭ ادەت-عۇرپى، سالت-داستۇرلەرى جانە ىرىمدارى جونىندە بىرقاتار مالىمەت ۇسىنباقپىز. ەكى تەكتىڭ ەرەكشەلىگى يسپانيادا ءداستۇردى ۇستاناتىن ادامداردىڭ ەكى تەگى بولادى ەكەن. تۇرمىسقا شىققالى جاتقان قىز جۇبايىنىڭ تەگىن المايدى. ال بالا تۋعان جاعدايدا سابيگە اكەسىنىڭ دە، شەشەسىنىڭ دە تەگى بەرىلەدى. ول قالاي دەيسىز بە؟ مىسالى، پيلار گومەس دياس دەگەن بويجەتكەن فەليپە رودريگەس فەرناندەس دەگەن جىگىتكە كۇيەۋگە شىعىپ، ولاردان قىز تۋسا، نارەستەنىڭ ەسىمى مەرسەدەس رودريگەس گومەس بولادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، الدىمەن ءوزىنىڭ، سوسىن اكەسىنىڭ اتى، كەيىن اناسىنىڭ ەسىمى جازىلادى. يسپاندىقتار دۇكەندەردى، كىتاپحانالاردى، ءدارىحانالاردى بايىرعى ادەت-عۇرىپ بويىنشا ادام ەسىمىمەن نەمەسە عيمارات ورنالاسقان كوشەنىڭ اتىمەن اتايدى. ماسەلەن، «فارماسيا پينتادا». بۇل پينتادا كوشەسىندە ورنالاسقان ءدارىحانا دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرەدى. «ەرمانوس مورەنو» دەيتىن اتتى كورسەڭىز، ول اعايىندى مورەنولاردىڭ كومپانياسى دەگەن ءسوز. بۇل ەلدە تاعى ءبىر قىزىق سالت بار. ەجەلدەن كەلە جاتقان ءداستۇر بويىنشا يسپانيادا جۇكتى كەلىنشەكتەر ۇيدە بوسانعاندى ءجون سانايدى. ءبىز اياعى اۋىر ايەلدى تولعاق باستالىسىمەن، ءتىپتى ودان دا كوپ بۇرىن اۋرۋحاناعا جەتكىزىپ سالامىز. ال بۇل ەلدىڭ تۇرعىندارى كىشكەنە كۇتە تۇرعاندى قالايدى. ولاردىڭ ويىنشا، اۋرۋحانا احۋالى بوسانعالى جاتقان ايەلگە قورقىنىش سەزىمىن تۋدىرادى. سوندىقتان يسپانيا حالقىنىڭ باسىم بولىگى اۋرۋحاناعا بارار جولدا، تاكسيدە، اۆتوبۋستاردا تۋعان. ەكى رەت تويلايتىن تۋعان كۇن ول — ول ما؟ يسپانيانىڭ ءاربىر ازاماتى تۋعان كۇنىن جىلىنا ەكى مارتە تويلايدى. ءبىرىنشىسى — ءوزىنىڭ ناعىز تۋعان كۇنى بولسا، ال ەكىنشىسى — اۋليە اتالارىنىڭ تۋعان كۇنىن وزىنىكى سەكىلدى اتاپ ءوتۋ. ەلدە كيەلى ۇعىمدار كوپ بولعاندىقتان، تۇرعىنداردىڭ ءاربىر ەكىنشىسىنە ءاۋليەنىڭ اتى بەرىلەدى. ەندى جەرلەۋ راسىمىنە توقتالساق. ادامنىڭ دەنەسىنەن جانى كەتكەن سوڭ، ونى جەرلەيتىن جەر دايىن بولسا، بىردەن راسىمگە كىرىسەدى. ال ورىن بولماي قالعان جاعدايدا ءمايىتتى 72 ساعاتقا دەيىن ۇستاي الادى. جەرلەگەندەرىنىڭ ءوزى قىزىق. دايىن جەردى بۇل ەلدە جالعا الادى ەكەن كوبىنەسە. اي سايىن اقشاڭىزدى تولەپ تۇراسىز. قاراجات بولماي قالسا، مولا ورنالاسقان جەردىڭ اكىمشىلىگى توپىراق استىنداعى دەنەنى قايتا قازىپ الىپ، ونى باسقا جەرگە اۋىستىرۋعا قۇقىلى. بەتى اۋلاق! گرەكيا حالقى دا ىرىمعا قاتتى سەنەتىندەردىڭ قاتارىندا. قالا كوشەلەرىنە شىقساڭىز، ويناپ ءجۇرگەن بالالاردىڭ مويىندارىنان كوزدىڭ بەلگىسى بار القانى كورەسىز. ولاردىڭ ويىنشا، بۇل جولىڭدى اشىپ، باقىت اكەلەدى. سونداي-اق بۇل حالىق بىرەۋدى ماقتاماس بۇرىن الدىمەن ءۇش رەت ءتۇكىرىپ الادى. سەبەبى قۇدايلاردىڭ قىزىعۋشىلىعى تۋىپ قالۋى مۇمكىن. تۇكىرگەننەن كەيىن عانا الگى ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن بىلدىرە باستايدى. قاراپ وتىرساڭىز، كورشى ورىستاردىڭ ادەتىنە ۇقسايدى. ورىستار مەن گرەكتەردىڭ بۇل نانىمىنا سەنەتىندەر ءبىزدىڭ ارامىزدا دا بارشىلىق. بىزدە دە «ءاي، كوزىڭ ءوتىپ كەتەر، تۇكىرشى»، — دەپ جاتاتىن ادەت بار عوي. سۋ سەپكەنىڭ — سىيلاعانىڭ سونىمەن قاتار گرەكتەر ءداستۇر بويىنشا ۇيگە كەلگەن قوناققا مىندەتتى تۇردە ىشىمدىك ءىشۋدى ۇسىنۋى كەرەك. ولاي جاسالماسا، ءۇي يەسى تاربيەسىز دەگەن جامان اتقا يە بولادى. ال كەلگەن مەيماننىڭ بىرەۋدىڭ ۇيىندە وتىرىپ تارانۋىنا جانە تىرناعىن الۋىنا بولمايدى. ساتسىزدىككە ۇشىراۋىڭىز مۇمكىن. دانياعا جولىڭىز تۇسسە، تۇرعىن ءۇيدىڭ تەرەزەسىندە ءىلىنىپ تۇرعان مەملەكەتتىك جالاۋدى كورەتىن بولساڭىز، تاڭعالماڭىز. بۇل ۇيدە ءبىرەۋدىڭ تۋعان كۇنى تويلانىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى. تايلاندتاعى مىنا ءداستۇر ءبارىنەن دە قىزىق. ەلدە بۇرىننان كەلە جاتقان «سونگ كران» دەگەن مەيرام بار. وسى كۇنى تۇرعىندار كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان كەز-كەلگەن ادامعا سۋ شاشادى. ولاردىڭ بۇل ارەكەتى ءبىر-بىرىنە ساتتىلىك ءتىلەگەندى بىلدىرەدى. تاي ەلىنىڭ حالقىنىڭ جارتىسىنان استامى بۋدديزم ءدىنىن بەرىك ۇستانادى. سوندىقتان ولار ادامنىڭ باسىن ەڭ قاسيەتتى نارسە دەپ سانايدى. قانداي ادام بولسىن، ونىڭ باسىنا ساۋساعىڭ ءتيىپ كەتسە، سەن سول كىسىنىڭ بەدەلىن اياق-استى ەتتىڭ دەگەن ءسوز. مايمىلعا ارنالعان مەرەكە تايلاند — جالپى قاي جاعىنان الساڭ دا ەرەكشەلىككە تولى مەملەكەت. ەلدىڭ لوپبۋري پروۆينتسياسىندا جىل سايىنعى ءداستۇر بويىنشا مايمىلدارعا ارنالعان بانكەت ازىرلەنەدى. ادامدار شىركەۋگە ەكى مىڭنان استام مايمىلدى جيناپ، ولاردى ءتۇرلى جەمىس-جيدەكتەرمەن تاماقتاندىرادى. تايلاندىقتار مايمىلدى نەگە سونشاما باعالايدى دەيتىن بولارسىزدار؟ ايتا كەتەيىك… بۇل ەلدىڭ حالقى راما دەگەن قۇداي بار دەپ سەنەدى. اڭىزعا سۇيەنسەك، ءبىر كەزدەردە ءبىر توپ مايمىل رامامەن بىرگە ونىڭ قارسىلاستارىمەن شايقاسىپ، جەڭىسكە جەتكەن ەكەن. ال كورەي حالقىنىڭ مىنا ادەت-عۇرپى ءتىپتى كۇلكىلى. بىرەۋدىڭ ازىرلەگەن تاعامىن جەپ وتىرساڭىز، تاماقتىڭ ءدامدى بولعانىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ادام شىلپىلداتىپ شايناۋ كەرەك ەكەن. كەيىن اس دايىنداعان كىسى سىزگە ءوز العىسىن ايتادى. قىزىق، ءيا؟ ءبىزدىڭ ەلدە ۇستەل ۇستىندە تاماقتى بىلش-بىلش شايناپ جەپ وتىرساڭ، ادەپسىزدىكتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى ەمەس پە؟ كورشى رەسەي ەلىندە ءداستۇر بويىنشا، عارىشكەرلەر كوككە كوتەرىلەر الدىندا «بەلوە سولنتسە ۆ پۋستىني» اتتى ءفيلمدى كورۋى ءتيىس. يرلانديادا ءتورت جىلدا ءبىر كەلەتىن اقپان ايىنىڭ 29 جۇلدىزىندا قىز بالالار ەركەكتەرگە ءۇيلەنۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساي الادى. بۇل ءداستۇر سوناۋ ءXى عاسىردان بەرى كەلە جاتىر. ءسوز سالىپ تۇرعان بويجەتكەن «جوق» دەگەن جاۋاپ السا، وندا باس تارتقان ەركەك قوماقتى ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتى بولادى. سەكىرىپ كوڭىلىن كوتەرەدى جاڭا جىلعا نەبارى ەكى جارىم ايداي ۋاقىت قالدى. سوندىقتان وسى ۇلكەن مەرەكە ءار ەلدە قالاي تويلاناتىنىنا توقتالساق، ارتىق بولماس. ماسەلەن، فرانتسيانىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە شاعىن ءبىر ەلدى مەكەن بار. سول اۋىلداعى وتباسىلاردىڭ بارلىعى جاڭا جىل كەلگەن سوڭ، تاڭ سارىدە تۇرىپ الىپ، بۇلاقتان ستاقانعا سۋ قۇيىپ، قاسىنا ءبالىش قوسىپ قالاعان جەرىنە قالدىرىپ كەتە بەرەدى. ونى كورگەن ادام ىشەرىن ءىشىپ، جەيتىنىن جەپ، ورنىنا قانداي بولسىن، ءبىر تاعام قالدىرىپ كەتۋى مىندەتتى. ءداستۇر سونداي سەبەبى. وسىلايشا فرانتسۋزدار جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ءبىر-ءبىرىنىڭ قارنىن تويدىرا باستايدى. ال نەمىستەر بولسا، ساعات ون ەكىنى كورسەتپەي تۇرىپ، كرەسلوعا شىعادى. جاڭا جىل كەلگەن سوڭ، جاس-كارىسىنە قاراماستان سول جەردەن سەكىرەدى. وسىلايشا ولار كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن مەيرامدى تويلاي باستايدى. گەرمانيا تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا جىلدى قانداي كۇيمەن قارسى الساڭ، جىل سولاي وتەدى. 12 سەكۋندتا — 12 ءجۇزىم يتالياندىقتار جاڭا جىلدا ەسكى زاتتارىن تەرەزەدەن لاقتىرادى. زاتتى قانشالىقتى كوپ لاقتىرساڭ، سونشالىقتى ىرىس مول بولادى. ارگەنتينا حالقى بولسا، زاتتاردىڭ ورنىنا ەسكى شوتتارىن نەمەسە قۇجاتتارىن تاستايدى. شوتلاندىقتار جاڭا جىل تۇنىندە قاراماي جاعىلعان بوشكەنى ورتەپ، ونى كوشە بويىمەن دومالاتادى. مۇنداعى كوزدەگەندەرى — ەسكى جىلدىڭ جاماندىقتارىنىڭ ءبارىن جاعىپ جىبەرىپ، جاڭا جىلدى لايىقتى قارسى الۋ. كۋبا حالقى جاڭا جىلدى بىلاي تويلايدى. مەيرامنىڭ باستالۋىنا بىرنەشە ساعات قالعاندا، ءۇيدەگى ءاربىر ىدىس سۋعا تولىپ تۇرۋى ءتيىس. مۇنىمەن ولار ءبىر-ءبىرىنە جاڭا جىلدا سۋداي تازا ءومىر ءتىلەيدى. بۇل ەلدە ەرەكشە تاعى ءبىر ىرىم بار. كەي ەلدى مەكەندەردىڭ تۇرعىندارى ساعات ون ەكى بولا سالىسىمەن ون ەكى سەكۋندتىڭ ىشىندە ون ەكى ءجۇزىم جەۋى كەرەك. سول كەزدە عانا ءبىر جىل بويى ءسىزدىڭ جولىڭىز بولادى. مىنە، قاراپ وتىرساڭىزدار، ءار ەلدىڭ سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى ءجانە ىرىمدارى ءار ءتۇرلى ەكەن. ءبىرى قىزىق بولسا، ەكىنشىسى ويعا سىيارلىق ەمەس. قاي جاعىنان قاراساق تا ءوزىمىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى، سالتى وزگەلەرگە قاراعاندا ەرەكشە كورىنەدى. سەبەبى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سوڭىنا ءتالىم-ءتاربيەگە ۇندەيتىن ادەت-عۇرىپ قالدىرعان. كەرەمەت ەمەس پە؟! سوندىقتان قايدا جۇرسەك تە، ءداستۇرىمىزدى ساقتاعانىمىز ءجون.
باقىتجان باۋىرجانۇلى
