Atamyz qazaq qashanda salt-dástúrdi berik ustanǵan. Ony óskeleń urpaǵyna ónegeli mura etip qaldyryp otyrǵan. Jalpy, dástúrin saqtaǵan el qor bolmaıdy. Sebebi dástúr adamdy tárbıege, aqylǵa baýlıdy. Ár memlekettiń óz salty, ádet-ǵurpy bar.
Qazaqtardyń basyn bir shańyraqqa biriktirgen Qazaqstannyń ár oblysynyń dástúrleri alýan túrli bolyp keledi. Muny moıyndaý qajet. Atamyz bir bolsa da, saltty ár aımaqta túrli etip ustanamyz. Mysaly, keıbireýlermen tanysqan kezde, «Ońtústiktenmin» deseń, tóbe shashy tik turady. «Sizderde kelinder kóshede ne úıde basynan oramalyn tastamaıdy eken ǵoı», ne bolmasa «Kelinderińiz kúnde bireýge sálem beredi eken» dep mıyńyzdy ashytady. Olardyń oıynsha, bul burynǵy zamanda qalyp qoıǵan eskirgen ádet. Qaı zamannan jetse de, bul — ejelden bar dástúr. Basyna oramal tartyp, úlkenge sálem berýden apa-ájelerimiz eshqashan jalyqpaǵan. Sebebi bul úlkenge degen qurmetińdi kórsetedi. Budan basqa da salt-dástúrlerimiz jetkilikti. Jaza berseń, taýsylmaıdy. Al ózge elderdiń ózindik dástúri jaıly biletinderimiz kóp emes. Búgingi maqalada oqyrman nazaryna basqa memleketterdiń ádet-ǵurpy, salt-dástúrleri jáne yrymdary jóninde birqatar málimet usynbaqpyz. Eki tektiń ereksheligi Ispanııada dástúrdi ustanatyn adamdardyń eki tegi bolady eken. Turmysqa shyqqaly jatqan qyz jubaıynyń tegin almaıdy. Al bala týǵan jaǵdaıda sábıge ákesiniń de, sheshesiniń de tegi beriledi. Ol qalaı deısiz be? Mysaly, Pılar Gomes Dıas degen boıjetken Felıpe Rodrıges Fernandes degen jigitke kúıeýge shyǵyp, olardan qyz týsa, náresteniń esimi Mersedes Rodrıges Gomes bolady. Baıqap otyrǵanymyzdaı, aldymen óziniń, sosyn ákesiniń aty, keıin anasynyń esimi jazylady. Ispandyqtar dúkenderdi, kitaphanalardy, dárihanalardy baıyrǵy ádet-ǵuryp boıynsha adam esimimen nemese ǵımarat ornalasqan kósheniń atymen ataıdy. Máselen, «Farmasııa Pıntada». Bul Pıntada kóshesinde ornalasqan dárihana degen maǵynany bildiredi. «Ermanos Moreno» deıtin atty kórseńiz, ol aǵaıyndy Morenolardyń kompanııasy degen sóz. Bul elde taǵy bir qyzyq salt bar. Ejelden kele jatqan dástúr boıynsha Ispanııada júkti kelinshekter úıde bosanǵandy jón sanaıdy. Biz aıaǵy aýyr áıeldi tolǵaq bastalysymen, tipti odan da kóp buryn aýrýhanaǵa jetkizip salamyz. Al bul eldiń turǵyndary kishkene kúte turǵandy qalaıdy. Olardyń oıynsha, aýrýhana ahýaly bosanǵaly jatqan áıelge qorqynysh sezimin týdyrady. Sondyqtan Ispanııa halqynyń basym bóligi aýrýhanaǵa barar jolda, taksıde, avtobýstarda týǵan. Eki ret toılaıtyn týǵan kún Ol — ol ma? Ispanııanyń árbir azamaty týǵan kúnin jylyna eki márte toılaıdy. Birinshisi — óziniń naǵyz týǵan kúni bolsa, al ekinshisi — áýlıe atalarynyń týǵan kúnin óziniki sekildi atap ótý. Elde kıeli uǵymdar kóp bolǵandyqtan, turǵyndardyń árbir ekinshisine áýlıeniń aty beriledi. Endi jerleý rásimine toqtalsaq. Adamnyń denesinen jany ketken soń, ony jerleıtin jer daıyn bolsa, birden rásimge kirisedi. Al oryn bolmaı qalǵan jaǵdaıda máıitti 72 saǵatqa deıin ustaı alady. Jerlegenderiniń ózi qyzyq. Daıyn jerdi bul elde jalǵa alady eken kóbinese. Aı saıyn aqshańyzdy tólep turasyz. Qarajat bolmaı qalsa, mola ornalasqan jerdiń ákimshiligi topyraq astyndaǵy deneni qaıta qazyp alyp, ony basqa jerge aýystyrýǵa quqyly. Beti aýlaq! Grekııa halqy da yrymǵa qatty senetinderdiń qatarynda. Qala kóshelerine shyqsańyz, oınap júrgen balalardyń moıyndarynan kózdiń belgisi bar alqany kóresiz. Olardyń oıynsha, bul jolyńdy ashyp, baqyt ákeledi. Sondaı-aq bul halyq bireýdi maqtamas buryn aldymen úsh ret túkirip alady. Sebebi qudaılardyń qyzyǵýshylyǵy týyp qalýy múmkin. Túkirgennen keıin ǵana álgi adamǵa degen súıispenshiligin bildire bastaıdy. Qarap otyrsańyz, kórshi orystardyń ádetine uqsaıdy. Orystar men grekterdiń bul nanymyna senetinder bizdiń aramyzda da barshylyq. Bizde de «Áı, kóziń ótip keter, túkirshi», — dep jatatyn ádet bar ǵoı. Sý sepkeniń — syılaǵanyń Sonymen qatar grekter dástúr boıynsha úıge kelgen qonaqqa mindetti túrde ishimdik ishýdi usynýy kerek. Olaı jasalmasa, úı ıesi tárbıesiz degen jaman atqa ıe bolady. Al kelgen meımannyń bireýdiń úıinde otyryp taranýyna jáne tyrnaǵyn alýyna bolmaıdy. Sátsizdikke ushyraýyńyz múmkin. Danııaǵa jolyńyz tússe, turǵyn úıdiń terezesinde ilinip turǵan memlekettik jalaýdy kóretin bolsańyz, tańǵalmańyz. Bul úıde bireýdiń týǵan kúni toılanyp jatqanynyń belgisi. Taılandtaǵy myna dástúr bárinen de qyzyq. Elde burynnan kele jatqan «Song Kran» degen meıram bar. Osy kúni turǵyndar kóshede ketip bara jatqan kez-kelgen adamǵa sý shashady. Olardyń bul áreketi bir-birine sáttilik tilegendi bildiredi. Taı eliniń halqynyń jartysynan astamy býddızm dinin berik ustanady. Sondyqtan olar adamnyń basyn eń qasıetti nárse dep sanaıdy. Qandaı adam bolsyn, onyń basyna saýsaǵyń tıip ketse, sen sol kisiniń bedelin aıaq-asty ettiń degen sóz. Maımylǵa arnalǵan mereke Taıland — jalpy qaı jaǵynan alsań da erekshelikke toly memleket. Eldiń Lopbýrı provınııasynda jyl saıynǵy dástúr boıynsha maımyldarǵa arnalǵan banket ázirlenedi. Adamdar shirkeýge eki myńnan astam maımyldy jınap, olardy túrli jemis-jıdektermen tamaqtandyrady. Taılandyqtar maımyldy nege sonshama baǵalaıdy deıtin bolarsyzdar? Aıta keteıik… Bul eldiń halqy Rama degen qudaı bar dep senedi. Ańyzǵa súıensek, bir kezderde bir top maımyl Ramamen birge onyń qarsylastarymen shaıqasyp, jeńiske jetken eken. Al Koreı halqynyń myna ádet-ǵurpy tipti kúlkili. Bireýdiń ázirlegen taǵamyn jep otyrsańyz, tamaqtyń dámdi bolǵanyn bildirý úshin adam shylpyldatyp shaınaý kerek eken. Keıin as daıyndaǵan kisi sizge óz alǵysyn aıtady. Qyzyq, ıá? Bizdiń elde ústel ústinde tamaqty bylsh-bylsh shaınap jep otyrsań, ádepsizdiktiń belgisi bolyp sanalady emes pe? Kórshi Reseı elinde dástúr boıynsha, ǵaryshkerler kókke kóteriler aldynda «Beloe solne v pýstynı» atty fılmdi kórýi tıis. Irlandııada tórt jylda bir keletin aqpan aıynyń 29 juldyzynda qyz balalar erkekterge úılený týraly usynys jasaı alady. Bul dástúr sonaý XI ǵasyrdan beri kele jatyr. Sóz salyp turǵan boıjetken «joq» degen jaýap alsa, onda bas tartqan erkek qomaqty aıyppul tóleýge mindetti bolady. Sekirip kóńilin kóteredi Jańa jylǵa nebári eki jarym aıdaı ýaqyt qaldy. Sondyqtan osy úlken mereke ár elde qalaı toılanatynyna toqtalsaq, artyq bolmas. Máselen, Franııanyń ońtústik bóliginde shaǵyn bir eldi meken bar. Sol aýyldaǵy otbasylardyń barlyǵy Jańa jyl kelgen soń, tań sáride turyp alyp, bulaqtan staqanǵa sý quıyp, qasyna bálish qosyp qalaǵan jerine qaldyryp kete beredi. Ony kórgen adam isherin iship, jeıtinin jep, ornyna qandaı bolsyn, bir taǵam qaldyryp ketýi mindetti. Dástúr sondaı sebebi. Osylaısha franýzdar Jańa jyldyń alǵashqy kúninen bastap bir-biriniń qarnyn toıdyra bastaıdy. Al nemister bolsa, saǵat on ekini kórsetpeı turyp, kresloǵa shyǵady. Jańa jyl kelgen soń, jas-kárisine qaramastan sol jerden sekiredi. Osylaısha olar kóterińki kóńil-kúımen meıramdy toılaı bastaıdy. Germanııa turǵyndarynyń aıtýynsha, Jańa jyldy qandaı kúımen qarsy alsań, jyl solaı ótedi. 12 sekýndta — 12 júzim Italııandyqtar Jańa jylda eski zattaryn terezeden laqtyrady. Zatty qanshalyqty kóp laqtyrsań, sonshalyqty yrys mol bolady. Argentına halqy bolsa, zattardyń ornyna eski shottaryn nemese qujattaryn tastaıdy. Shotlandyqtar Jańa jyl túninde qaramaı jaǵylǵan bóshkeni órtep, ony kóshe boıymen domalatady. Mundaǵy kózdegenderi — eski jyldyń jamandyqtarynyń bárin jaǵyp jiberip, Jańa jyldy laıyqty qarsy alý. Kýba halqy Jańa jyldy bylaı toılaıdy. Meıramnyń bastalýyna birneshe saǵat qalǵanda, úıdegi árbir ydys sýǵa tolyp turýy tıis. Munymen olar bir-birine Jańa jylda sýdaı taza ómir tileıdi. Bul elde erekshe taǵy bir yrym bar. Keı eldi mekenderdiń turǵyndary saǵat on eki bola salysymen on eki sekýndtiń ishinde on eki júzim jeýi kerek. Sol kezde ǵana bir jyl boıy sizdiń jolyńyz bolady. Mine, qarap otyrsańyzdar, ár eldiń salt-dástúri, ádet-ǵurpy jáne yrymdary ár túrli eken. Biri qyzyq bolsa, ekinshisi oıǵa syıarlyq emes. Qaı jaǵynan qarasaq ta ózimizdiń qazaq halqynyń dástúri, salty ózgelerge qaraǵanda erekshe kórinedi. Sebebi bizdiń ata-babalarymyz sońyna tálim-tárbıege úndeıtin ádet-ǵuryp qaldyrǵan. Keremet emes pe?! Sondyqtan qaıda júrsek te, dástúrimizdi saqtaǵanymyz jón.
Baqytjan BAÝYRJANULY