San túrli salt bar

4066
Adyrna.kz Telegram

Atamyz qazaq qashanda salt-dástúrdi berik ustanǵan. Ony óskeleń urpaǵyna ónegeli mura etip qaldyryp otyrǵan. Jalpy, dástúrin saqtaǵan el qor bolmaıdy. Sebebi dástúr adamdy tárbıege, aqylǵa baýlıdy. Ár memlekettiń óz salty, ádet-ǵurpy bar.

Qazaqtardyń basyn bir shańyraqqa biriktirgen Qazaqstannyń ár oblysynyń dástúrleri alýan túrli bolyp keledi. Muny moıyndaý qajet. Atamyz bir bolsa da, saltty ár aımaqta túrli etip ustanamyz. Mysaly, keıbireýlermen tanysqan kezde, «Ońtústiktenmin» deseń, tóbe shashy tik turady. «Sizderde kelinder kóshede ne úıde basynan oramalyn tastamaıdy eken ǵoı», ne bolmasa «Kelinderińiz kúnde bireýge sálem beredi eken» dep mıyńyzdy ashytady. Olardyń oıynsha, bul burynǵy zamanda qalyp qoıǵan eskirgen ádet. Qaı zamannan jetse de, bul — ejelden bar dástúr. Basyna oramal tartyp, úlkenge sálem berýden apa-ájelerimiz eshqashan jalyqpaǵan. Sebebi bul úlkenge degen qurmetińdi kórsetedi. Budan basqa da salt-dástúrlerimiz jetkilikti. Jaza berseń, taýsylmaıdy. Al ózge elderdiń ózindik dástúri jaıly biletinderimiz kóp emes. Búgingi maqalada oqyrman nazaryna basqa memleketterdiń ádet-ǵurpy, salt-dástúrleri jáne yrymdary jóninde birqatar málimet usynbaqpyz. Eki tektiń ereksheligi Ispanııada dástúrdi ustanatyn adamdardyń eki tegi bolady eken. Tur­mysqa shyqqaly jatqan qyz jubaıynyń tegin almaıdy. Al bala týǵan jaǵdaıda sábıge áke­siniń de, sheshesiniń de tegi be­ri­ledi. Ol qalaı deısiz be? Mysaly, Pı­lar Gomes Dıas degen boı­jet­ken Felıpe Rodrıges Fernandes de­gen jigitke kúıeýge shyǵyp, olar­dan qyz týsa, náresteniń esimi Mer­sedes Rodrıges Gomes bolady. Baıqap otyrǵanymyzdaı, aldy­men óziniń, sosyn ákesiniń aty, keıin anasynyń esimi jazylady. Ispandyqtar dúkenderdi, ki­taphanalardy, dárihanalardy baıyrǵy ádet-ǵuryp boıynsha adam esimimen nemese ǵımarat or­nalasqan kósheniń atymen ataıdy. Máselen, «Farmasııa Pıntada». Bul Pıntada kóshesinde ornalas­qan dárihana degen maǵynany bil­diredi. «Ermanos Moreno» deıtin atty kórseńiz, ol aǵaıyndy Mo­renolardyń kompanııasy degen sóz. Bul elde taǵy bir qyzyq salt bar. Ejelden kele jatqan dástúr boıyn­sha Ispanııada júkti kelin­shekter úıde bosanǵandy jón sanaıdy. Biz aıaǵy aýyr áıeldi tol­ǵaq bastalysymen, tipti odan da kóp buryn aýrýhanaǵa jetkizip salamyz. Al bul eldiń turǵyndary kishkene kúte turǵandy qalaıdy. Olardyń oıynsha, aýrýhana ahýa­ly bosanǵaly jatqan áıelge qor­qynysh sezimin týdyrady. Son­dyqtan Ispanııa halqynyń ba­­sym bóligi aýrýhanaǵa barar jol­da, taksıde, avtobýstarda tý­ǵan. Eki ret toılaıtyn týǵan kún Ol — ol ma? Ispanııanyń árbir a­zamaty týǵan kúnin jylyna eki márte toılaıdy. Birinshisi — óziniń naǵyz týǵan kúni bolsa, al ekinshisi — áýlıe atalarynyń týǵan kúnin óziniki sekildi atap ótý. Elde kıeli uǵymdar kóp bolǵandyqtan, tur­ǵyndardyń árbir ekinshisine áý­lıeniń aty beriledi. Endi jerleý rásimine toqtal­saq. Adamnyń denesinen jany ket­ken soń, ony jerleıtin jer daıyn bolsa, birden rásimge kiri­se­di. Al oryn bolmaı qalǵan jaǵ­daıda máıitti 72 saǵatqa deıin us­taı alady. Jerlegenderiniń ózi qy­zyq. Daıyn jerdi bul elde jal­ǵa alady eken kóbinese. Aı saıyn aqshańyzdy tólep turasyz. Qa­rajat bolmaı qalsa, mola or­nalasqan jerdiń ákimshiligi to­pyraq astyndaǵy deneni qaıta qa­zyp alyp, ony basqa jerge aýys­tyrýǵa quqyly. Beti aýlaq! Grekııa halqy da yrymǵa qatty se­netinderdiń qatarynda. Qala kóshelerine shyqsańyz, oınap júr­gen balalardyń moıyndary­nan kózdiń belgisi bar alqany kó­resiz. Olardyń oıynsha, bul jo­lyń­dy ashyp, baqyt ákeledi. Son­daı-aq bul halyq bireýdi maq­tamas buryn aldymen úsh ret tú­kirip alady. Sebebi qu­daı­lar­dyń qyzyǵýshylyǵy týyp qalýy múmkin. Túkirgennen keıin ǵana álgi adamǵa degen súıispenshiligin bildire bastaıdy. Qarap otyrsa­ńyz, kórshi orystardyń ádetine uq­saıdy. Orystar men grekterdiń bul nanymyna senetinder bizdiń ara­myzda da barshylyq. Bizde de «Áı, kóziń ótip keter, túkirshi», — dep jatatyn ádet bar ǵoı. Sý sepkeniń — syılaǵanyń Sonymen qatar grekter dás­túr boıynsha úıge kelgen qonaqqa mindetti túrde ishimdik ishýdi usynýy kerek. Olaı jasalmasa, úı ıesi tárbıesiz degen jaman atqa ıe bolady. Al kelgen meı­man­nyń bireýdiń úıinde otyryp ta­ranýyna jáne tyrnaǵyn alýyna bol­maıdy. Sátsizdikke ushyraýy­ńyz múmkin. Danııaǵa jolyńyz tússe, tur­ǵyn úıdiń terezesinde ilinip tur­ǵan memlekettik jalaýdy kóretin bol­sańyz, tańǵalmańyz. Bul úıde bi­reýdiń týǵan kúni toılanyp jatqanynyń belgisi. Taılandtaǵy myna dástúr bá­rinen de qyzyq. Elde burynnan ke­le jatqan «Song Kran» degen meı­ram bar. Osy kúni turǵyndar kó­shede ketip bara jatqan kez-kel­gen adamǵa sý shashady. Olar­dyń bul áreketi bir-birine sáttilik ti­legendi bildiredi. Taı eliniń hal­qynyń jartysynan astamy býd­dızm dinin berik ustanady. Son­dyq­tan olar adamnyń basyn eń qasıetti nárse dep sanaıdy. Qan­daı adam bolsyn, onyń basyna saý­saǵyń tıip ketse, sen sol ki­siniń bedelin aıaq-asty ettiń de­gen sóz. Maımylǵa arnalǵan mereke Taıland — jalpy qaı jaǵynan alsań da erekshelikke toly mem­le­ket. Eldiń Lopbýrı provınııa­syn­da jyl saıynǵy dástúr boıyn­sha maımyldarǵa arnalǵan banket ázirlenedi. Adamdar shirkeýge eki myń­nan astam maımyldy jınap, olardy túrli jemis-jıdektermen tamaqtandyrady. Taılandyqtar maımyldy nege sonshama baǵa­laıdy deıtin bolarsyzdar? Aıta keteıik… Bul eldiń halqy Rama de­g­en qudaı bar dep senedi. Ańyzǵa súıen­sek, bir kezderde bir top maı­myl Ramamen birge onyń qar­sylastarymen shaıqasyp, jeńiske jet­ken eken. Al Koreı halqynyń myna ádet-ǵurpy tipti kúlkili. Bireýdiń ázirlegen taǵamyn jep otyrsańyz, tamaqtyń dámdi bolǵanyn bildirý úshin adam shylpyldatyp shaınaý kerek eken. Keıin as daıyndaǵan kisi sizge óz alǵysyn aıtady. Qy­zyq, ıá? Bizdiń elde ústel ústinde ta­maqty bylsh-bylsh shaınap jep otyr­sań, ádepsizdiktiń belgisi bo­lyp sanalady emes pe? Kórshi Reseı elinde dástúr boıyn­sha, ǵaryshkerler kókke kó­te­riler aldynda «Beloe solne v pýs­tynı» atty fılmdi kórýi tıis. Irlandııada tórt jylda bir keletin aqpan aıynyń 29 jul­dy­zyn­da qyz balalar erkekterge úı­lený týraly usynys jasaı alady. Bul dástúr sonaý XI ǵasyrdan beri kele jatyr. Sóz salyp turǵan boı­jetken «joq» degen jaýap alsa, onda bas tartqan erkek qo­maq­ty aıyppul tóleýge mindetti bo­lady. Sekirip kóńilin kóteredi Jańa jylǵa nebári eki jarym aıdaı ýaqyt qaldy. Sondyqtan osy úlken mereke ár elde qalaı toılanatynyna toqtalsaq, artyq bol­mas. Máselen, Franııanyń ońtústik bóliginde shaǵyn bir eldi me­ken bar. Sol aýyldaǵy otbasy­lar­dyń barlyǵy Jańa jyl kel­gen soń, tań sáride turyp alyp, bu­laqtan staqanǵa sý quıyp, qa­syna bálish qosyp qalaǵan jerine qal­dyryp kete beredi. Ony kórgen adam isherin iship, jeıtinin jep, ornyna qandaı bolsyn, bir taǵam qal­dyryp ketýi mindetti. Dástúr son­daı sebebi. Osylaısha fran­ýz­dar Jańa jyldyń alǵashqy kú­ninen bastap bir-biriniń qarnyn toı­dyra bastaıdy. Al nemister bolsa, saǵat on eki­ni kórsetpeı turyp, kresloǵa shy­ǵady. Jańa jyl kelgen soń, jas-kárisine qaramastan sol jer­den sekiredi. Osylaısha olar kó­terińki kóńil-kúımen meıramdy toı­laı bastaıdy. Germanııa tur­ǵyn­darynyń aıtýynsha, Jańa jyl­dy qandaı kúımen qarsy al­sań, jyl solaı ótedi. 12 sekýndta — 12 júzim Italııandyqtar Jańa jylda eski zattaryn terezeden laqty­ra­dy. Zatty qanshalyqty kóp laq­tyrsań, sonshalyqty yrys mol bolady. Argentına halqy bolsa, zattardyń ornyna eski shottaryn nemese qujattaryn tastaıdy. Shotlandyqtar Jańa jyl túninde qaramaı jaǵylǵan bóshkeni órtep, ony kóshe boıymen domalatady. Mundaǵy kózdegenderi — eski jyldyń jamandyqtarynyń bárin jaǵyp jiberip, Jańa jyldy laıyq­ty qarsy alý. Kýba halqy Jańa jyldy by­laı toılaıdy. Meıramnyń bas­talýyna birneshe saǵat qalǵanda, úı­degi árbir ydys sýǵa tolyp tu­rýy tıis. Munymen olar bir-bi­ri­ne Jańa jylda sýdaı taza ómir ti­leıdi. Bul elde erekshe taǵy bir yrym bar. Keı eldi mekenderdiń tur­ǵyndary saǵat on eki bola sa­lysymen on eki sekýndtiń ishinde on eki júzim jeýi kerek. Sol kezde ǵa­na bir jyl boıy sizdiń jolyńyz bo­lady. Mine, qarap otyrsańyzdar, ár eldiń salt-dástúri, ádet-ǵurpy já­ne yrymdary ár túrli eken. Bi­ri qyzyq bolsa, ekinshisi oıǵa syıar­lyq emes. Qaı jaǵynan qa­ra­­saq ta ózimizdiń qazaq halqynyń dás­túri, salty ózgelerge qaraǵanda erek­she kórinedi. Sebebi bizdiń ata-babalarymyz sońyna tálim-tár­bıege úndeıtin ádet-ǵuryp qal­­dyrǵan. Keremet emes pe?! Son­­dyqtan qaıda júrsek te, dás­túri­mizdi saqtaǵanymyz jón.


 Baqytjan BAÝYRJANULY

 

Pikirler