«قازاقتار ىرىم ەتەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى» دەيتۇعىن ءبىر ماقال بار. قازاقتىڭ ىرىمشىلدىعىن، سەنگىشتىگىن سىناۋ ءۇشىن ايتقانى. باقساق، ىرىمشىلدىق جالعىز بىزگە ءتان ەمەس، تۇرىك حالقىنىڭ قانىندا دا بار قاسيەت كورىنەدى. كەيدە ءتىپتى بۇل تۇرىك، قازاق قانا ەمەس، جالپى ادامزات بالاسىنا ءتان بە دەپ تە ويلايمىن. ويتكەنى قارا مىسىقتىڭ جولدى كەسىپ وتكەنىن ساتسىزدىك سانايتىندار جەر جۇزىندە جەتىپ جاتىر. نەمەسە قىتايلاردىڭ ون ءۇش پە ەدى، الگى ءبىر ساننان شوشيتىنى. التى سانىن سايتاننان دەپ ناناتىندار دا بار…
بىراق، ءبىز بۇدان كەيىنگى جولداردا تەك تۇرىك پەن قازاق ىرىمدارىنداعى ايىرماشىلىق پەن ورتاقتىقتى ءسوز ەتەتىن بولامىز. تۇرىك حالقى دا ءدال ءبىز سەكىلدى ولىگە قۇرمەتپەن قاراپ، ولار جاتقان مەكەندى كيەلى سانايدى. سول سەبەپتى مازارعا قاتىستى ىرىمدارى كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، بەيىتتىڭ باسىنداعى اعاشتى كەسكەن ادام قايعىعا دۋشار بولادى دەپ سەنەدى. سونداي-اق، بەيىتتى سۇق ساۋساعىمەن كورسەتكەن ادامنىڭ بارماقتارى كەسىلەدى-ءمىس. بۇل تىيىم بىزدە دە بار. اجەلەرىمىز سۇق ساۋساعىڭمەن بەيىتتى كورسەتۋگە بولمايدى دەگەندە ءبىز «نەگە بولمايدى؟» دەپ قارسىلىقتى ساۋال جونەلتەمىز عوي. بىراق سول «نەگە بولمايدىمىزعا» ءار ىرىمدا «جامان بولادى» جاۋابىن الاتىنبىز. جاۋاپقا قاناعاتتانباساق تا جاماندىق كەلەتىنىنەن قورقىپ، ىرىمدى ەكى ەتكىزبەۋگە تىرىساتىنبىز. تۇرىكتەر جاس ءسابي قويماستان جىلاسا ول ۇيگە كوپ ۇزاماي ءولىم كەلەدى دەيدى. بۇل ىرىم بىزگە دە جات ەمەس، كىشىرەك كەزىمىزدە اجەلەرىمىز «وكسىمە، باسىڭا بىردەڭە كورىندى مە؟» دەيتىنى تەگىننەن تەگىن ەمەس قوي. سونداي-اق، بايعىز شاتىرعا كەپ دىبىس شىعارسا، سول ۇيدەن بىرەۋى ولەدى دەيتۇعىن ىرىم ولاردا دا بار. ايتپاقشى، تۇرىك حالقى قۇرباندىققا شالىنعان مال ءتىلىن شىعارسا، كوپ ۇزاماي شالعان ءۇي يەسى ولەدى دەپ جوريدى. بىراق، بۇل ىرىم بىزدە جوق سەكىلدى. ەكىنشى ءبىر ۇقساستىق وتقا قاتىستى ىرىمداردا كەزدەسەدى. ماسەلەن، ولاردى جانىپ تۇرعان وتقا تۇكىرۋ، سۋ توگۋ، تىرناق سالۋ ساتسىزدىك اكەلەدى. ال بىزدە وتقا سۋ قۇيىپ ءوشىرۋ وشاعىڭنىڭ وتى ءوشسىن، ۇرپاقسىز ءوت دەپ جورىلادى. تىرناقتى بىزدە كەرىسىنشە، جانىپ تۇرعان وتقا تاستايدى. سونداي-اق، وت الدەقاشان سونگەن بولسا دا كۇلدىڭ جانىنا جاتۋعا بولمايدى، كۇلدە جىن مەن شايتان ويناق سالادى-مىس. بالا كەزىمدە قۇرباقا ولتىرسەم اجەم جاڭبىر توقتاماي جاۋادى، بيداي توكسەم، وگىز سۇزەدى دەپ سەندىرەتىن. سول سەبەپتى ۇلكەندەر جاڭبىر تىلەگەندە تاساتتىق جاساسا، مەن قۇرباقا ولتىرەتىنمىن. جاندى تىرشىلىك يەسىنىڭ وبال-ساۋابىن بىلمەيتىن ەسسىز زامان عوي. ءدال وسى ىرىم تۇرىك حالقىندا دا بار بولىپ شىقتى، بىراق ولار قۇرباقا ەمەس، جىلان ولتىرسە، توقتاماي جاۋىن جاۋاتىن كورىنەدى. جولعا شىققاندا الدىمىزدان قويان كەزدەسسە، ءبىز جولىمىز بولادى ەكەن دەپ باسىمىزداعى بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانامىز، ال تۇرىك حالقى كەرىسىنشە جولىمىز بولمايدى دەپ قايتىپ كەتەدى ەكەن. ۇستىڭە كيىپ تۇرعان كيىمدى شەشىپ تىگۋ كەرەك، ايتپەسە، كىسىنىڭ جولى بايلانادى ەكەن. بۇل ىرىم بىزدە دە ءىشىنارا قولدانىلادى. ءبىزدىڭ ايماقتا قولدانىلماعانىمەن قىزىلوردا جاقتىڭ قىزدارىنان ەستىگەنىم بار. جارىلعان ىدىستى مىندەتتى تۇردە سىندىرۋ كەرەك، ايتپەسە باقىتسىزدىق، شىعىن اكەلەدى دەپ ىرىمدايدى. سونداي-اق، تۇرىك حالقىندا ءتۇن، قاراڭعىلىققا قاتىستى ىرىمدار كوپتەپ كەزدەسەدى. تۇندە تىرناق الما. بۇل بىزدە دە بار. بىراق بۇل ىرىمنان گورى ادەپ، دەنساۋلىق تۇرعىسىنان جاسالعان تىيۋ سەكىلدى كورىنەدى ماعان. ەرتەدە تۇندە جارىق جوق-تىن. كيىز ۇيدە نەمەسە ءبىر، ءارى كەتسە ەكى بولمەلى باسپانادا تۇراتىن بابالارىمىزدىڭ اياق-تاباعى جاتار ورنىنان الىس ەمەس ەدى. تىرناقتىڭ بايقاۋسىزدا تاباققا ءتۇسىپ كەتۋى ىقتيمال. وسى سەبەپتى تىيىم سالعان سەكىلدى. سول سەكىلدى ناننىڭ كۇيگەنىن جەسەڭ، باي بولاسىڭ، نان قوقىمىن جەسەڭ، باقىتتى بولاسىڭ دەيتىندەر اس اتاسىن ىسىراپ، ءارى اياق استى ەتپەس ءۇشىن ايتىلعان ءسوز بە دەيمىن. جوعارىداعى بيداي توكسەڭ، وگىز سۇزەدى دەگەن دە وسىندايدىڭ مىسالى. سونداي-اق، تۇندە ساعىز شايناۋ – ءولىنىڭ ەتىن جەۋ، تۇندە تىگىس تىگۋ – ءولىنىڭ ەتىن تىگۋ دەگەن سەكىلدى ىرىمدارى بار. بۇلار دا جوعارىدا ايتقانداي قاراڭعى جەردە بولۋى ىقتيمال توتەنشە جاعدايدىڭ الدىن الۋ سەكىلدى. ويتكەنى، قاراڭعىدا كيىم تىككەننىڭ قولىنا ينە كىرىپ كەتۋى مۇمكىن، ت.ب. ولاي دەيتىن سەبەبىم، بۇل ىرىمعا تۇرىكتەر وزدەرى دە سەنبەيدى، كۇلە قارايدى. كەيبىر دۇمشەلەر ىرىمعا سەنۋ – اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ قانشا جەردەن تۋلاسا دا، قازاق ىرىمشىلدىعىن قويىپ كەتە المايدى. سوڭعى كەزدە ىرىمدار دا زامانىنا قاراي جاڭارىپ، «مودنىي» ىرىمدار پايدا بولا باستادى. ءبىر قۇربىم: «اقشاڭ كوپ بولسىن دەسەڭ، ونى اينانىڭ الدىنا قويىپ قوي» دەسە، ەندى ءبىرى: «سەن اقشاعا قالاي قاراساڭ، اقشا ساعان سولاي قارايدى. اقشانى اميانعا ۇمار-جۇمار قىپ تىعا سالماي، بۇكتەۋىن جازىپ، ۇقىپتاپ سال» دەيدى. تاعى بىرىنە اقشا بەرسەم، قولعا بەرمەيدى، جەرگە قويىپ بەر دەيدى… ءبىز كورگەن بىلگەنىمىزبەن بولىستىك. سەنبەۋ سەنۋ -ء وز ىقتيارىڭىزدا.
عاليا سەرىكقىزى
