«Qazaqtar yrym etedi, yrymy qyryn ketedi» deıtuǵyn bir maqal bar. Qazaqtyń yrymshyldyǵyn, sengishtigin synaý úshin aıtqany. Baqsaq, yrymshyldyq jalǵyz bizge tán emes, túrik halqynyń qanynda da bar qasıet kórinedi. Keıde tipti bul túrik, qazaq qana emes, jalpy adamzat balasyna tán be dep te oılaımyn. Óıtkeni qara mysyqtyń joldy kesip ótkenin sátsizdik sanaıtyndar jer júzinde jetip jatyr. Nemese qytaılardyń on úsh pe edi, álgi bir sannan shoshıtyny. Alty sanyn saıtannan dep nanatyndar da bar…
Biraq, biz budan keıingi joldarda tek túrik pen qazaq yrymdaryndaǵy aıyrmashylyq pen ortaqtyqty sóz etetin bolamyz. Túrik halqy da dál biz sekildi ólige qurmetpen qarap, olar jatqan mekendi kıeli sanaıdy. Sol sebepti mazarǵa qatysty yrymdary kóp kezdesedi. Máselen, beıittiń basyndaǵy aǵashty kesken adam qaıǵyǵa dýshar bolady dep senedi. Sondaı-aq, beıitti suq saýsaǵymen kórsetken adamnyń barmaqtary kesiledi-mis. Bul tyıym bizde de bar. Ájelerimiz suq saýsaǵyńmen beıitti kórsetýge bolmaıdy degende biz «nege bolmaıdy?» dep qarsylyqty saýal jóneltemiz ǵoı. Biraq sol «nege bolmaıdymyzǵa» ár yrymda «jaman bolady» jaýabyn alatynbyz. Jaýapqa qanaǵattanbasaq ta jamandyq keletininen qorqyp, yrymdy eki etkizbeýge tyrysatynbyz. Túrikter jas sábı qoımastan jylasa ol úıge kóp uzamaı ólim keledi deıdi. Bul yrym bizge de jat emes, kishirek kezimizde ájelerimiz «óksime, basyńa birdeńe kórindi me?» deıtini teginnen tegin emes qoı. Sondaı-aq, baıǵyz shatyrǵa kep dybys shyǵarsa, sol úıden bireýi óledi deıtuǵyn yrym olarda da bar. Aıtpaqshy, túrik halqy qurbandyqqa shalynǵan mal tilin shyǵarsa, kóp uzamaı shalǵan úı ıesi óledi dep jorıdy. Biraq, bul yrym bizde joq sekildi. Ekinshi bir uqsastyq otqa qatysty yrymdarda kezdesedi. Máselen, olardy janyp turǵan otqa túkirý, sý tógý, tyrnaq salý sátsizdik ákeledi. Al bizde otqa sý quıyp óshirý oshaǵyńnyń oty óshsin, urpaqsyz ót dep jorylady. Tyrnaqty bizde kerisinshe, janyp turǵan otqa tastaıdy. Sondaı-aq, ot áldeqashan sóngen bolsa da kúldiń janyna jatýǵa bolmaıdy, kúlde jyn men shaıtan oınaq salady-mys. Bala kezimde qurbaqa óltirsem ájem jańbyr toqtamaı jaýady, bıdaı tóksem, ógiz súzedi dep sendiretin. Sol sebepti úlkender jańbyr tilegende tasattyq jasasa, men qurbaqa óltiretinmin. Jandy tirshilik ıesiniń obal-saýabyn bilmeıtin essiz zaman ǵoı. Dál osy yrym túrik halqynda da bar bolyp shyqty, biraq olar qurbaqa emes, jylan óltirse, toqtamaı jaýyn jaýatyn kórinedi. Jolǵa shyqqanda aldymyzdan qoıan kezdesse, biz jolymyz bolady eken dep basymyzdaǵy bórkimizdi aspanǵa atyp qýanamyz, al túrik halqy kerisinshe jolymyz bolmaıdy dep qaıtyp ketedi eken. Ústińe kıip turǵan kıimdi sheship tigý kerek, áıtpese, kisiniń joly baılanady eken. Bul yrym bizde de ishinara qoldanylady. Bizdiń aımaqta qoldanylmaǵanymen Qyzylorda jaqtyń qyzdarynan estigenim bar. Jarylǵan ydysty mindetti túrde syndyrý kerek, áıtpese baqytsyzdyq, shyǵyn ákeledi dep yrymdaıdy. Sondaı-aq, túrik halqynda tún, qarańǵylyqqa qatysty yrymdar kóptep kezdesedi. Túnde tyrnaq alma. Bul bizde de bar. Biraq bul yrymnan góri ádep, densaýlyq turǵysynan jasalǵan tyıý sekildi kórinedi maǵan. Ertede túnde jaryq joq-tyn. Kıiz úıde nemese bir, ári ketse eki bólmeli baspanada turatyn babalarymyzdyń aıaq-tabaǵy jatar ornynan alys emes edi. Tyrnaqtyń baıqaýsyzda tabaqqa túsip ketýi yqtımal. Osy sebepti tyıym salǵan sekildi. Sol sekildi nannyń kúıgenin jeseń, baı bolasyń, nan qoqymyn jeseń, baqytty bolasyń deıtinder as atasyn ysyrap, ári aıaq asty etpes úshin aıtylǵan sóz be deımin. Joǵarydaǵy bıdaı tókseń, ógiz súzedi degen de osyndaıdyń mysaly. Sondaı-aq, túnde saǵyz shaınaý – óliniń etin jeý, túnde tigis tigý – óliniń etin tigý degen sekildi yrymdary bar. Bular da joǵaryda aıtqandaı qarańǵy jerde bolýy yqtımal tótenshe jaǵdaıdyń aldyn alý sekildi. Óıtkeni, qarańǵyda kıim tikkenniń qolyna ıne kirip ketýi múmkin, t.b. Olaı deıtin sebebim, bul yrymǵa túrikter ózderi de senbeıdi, kúle qaraıdy. Keıbir dúmsheler yrymǵa sený – Allaǵa serik qosý dep qansha jerden týlasa da, qazaq yrymshyldyǵyn qoıyp kete almaıdy. Sońǵy kezde yrymdar da zamanyna qaraı jańaryp, «modnyı» yrymdar paıda bola bastady. Bir qurbym: «Aqshań kóp bolsyn deseń, ony aınanyń aldyna qoıyp qoı» dese, endi biri: «Sen aqshaǵa qalaı qarasań, aqsha saǵan solaı qaraıdy. Aqshany ámııanǵa umar-jumar qyp tyǵa salmaı, búkteýin jazyp, uqyptap sal» deıdi. Taǵy birine aqsha bersem, qolǵa bermeıdi, jerge qoıyp ber deıdi… Biz kórgen bilgenimizben bólistik. Senbeý sený - óz yqtııaryńyzda.
Ǵalııa SERIKQYZY
