بۇل شامامەن 1725 جىلدىڭ جازى ەدى. جالايىر جانە ونىمەن جاپتاس باسقا دا ەلدەردىڭ قالماق شابۋىلىنان سوڭ بالقاش كولىنىڭ شىعىس جاعالاۋىن پانالاعان. جالايىر ءبيى جىلگەلدىۇلى ەسكەلدىنىڭ ەل ءىشىن ارالاۋى ودان ءارى جالعاسا بەردى. اش-ارىق پەن اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ تالايىنىڭ حالىنە قانىقتى. جىن جۇگەندەپ، قوبىز قۇتىرتقان باقسى، كىتاپ وقىپ، ۇشكىرىپ دەرتتى قۋعان مولدا، سۇيەكسىز ون ساۋساعىن ويناتقان بالگەرلەردىڭ سان الۋانى الدارىنان شىقتى. ەسكەلدى مەن مالتابار باتىر باستاعان توپ، اسىرەسە، بالقىبەك باقسىمەن ۇشىراسقاندا ءدۇر سىلكىندى. بۇل شىندىعىندا جالايىر، سۋان، ىستى، تاعى باسقا وسىنداعى ۇلى ءجۇز رۋلارىنىڭ نە نايمانداردىڭ ءوز ادامى ەمەس، سارىسۋ، تالاس بويىنىڭ، سونداعى شانىشقىلى ەلىنەن شىققان باقسى ەكەن. بىراق تۇراقتى مەكەنى جوققا ءتان، قايدان شاقىرۋ تۇسسە سولاي قاراي قۇستاي ۇشاتىن بۇل بالقىبەك باقسى مىنا ىلە جاعالاۋىنداعى ەلگە قالماق شاپپاي تۇرىپ كەلىپتى. ەندى مۇنداعى ەل ءىشىنىڭ ىڭقىل-سىڭقىلى كوپ، سوعان وراي قولقا مەن شاقىرۋلار دا تاۋسىلماي، داريانىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتۋگە مۇرشاسى كەلمەپتى.
ەسكەلدىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، بالقىبەك باقسى – شامامەن ەلۋدى يەكتەگەلى تۇرعان ادام. تەك قاتپا قارا جۇزىندەگى، موينىنداعى سوقتالى اجىمدەرى، سول ءجۇزى تۇستەس، ءالى اق كىرمەگەن، تىم بەي-بەرەكەت وسكەن سۇيىق ساقال-مۇرتى، جاساۋراعان كوزدەرى مۇنى الدەقايدا ەگدە ادامعا ۇقساتادى.
اشەكەيلى حيۋا شاپانى بار، بىراق ونىسىن يىعىنا ءىلۋى سيرەك. كوبىنە بوزدەن تىگىلگەن ۇزىن اق كويلەكپەن وتىرادى. ونىسىنىڭ ەتەگى ءتۇرۋلى، استىنان تاعى دا سونداي اپپاق ءىش كويلەگى كورىنەدى. بۇرىنىراقتا وسىنداعى ەل كوبىنە البا-جۇلبا كيىنگەن، ءجىپ تاعىنعان باقسىلاردى تاماشالاۋشى ەدى، ال مىنانىكى الابوتەن كيىمى دەمەسەڭ سىرباز بوزبالانىڭ جۇرىسىنە ءبىرتابان جاقىنىراق. بالقىبەكتە باسقا دۇنيەدەن بارى – تۇيە ءجۇندى قىزىل ماۋىتىمەن تىستالعان تىماق، ۇكى قاۋىرسىنىمەن اشەكەيلەنگەن اسا، نەشە زامان وتقا نە كۇنگە قاقتالعانداي، شاناعىنا قۇنداقتاۋلى بالا سىيارلىق قارا قوبىز، قىندى پىشاق پەن دوربا ىلىنگەن بەلدىك.
ەسكەلدى مەن مالتابار بالقىبەكپەن العاش جۇزدەسكەن ۇيدە بۇل ءالى جىنىن شاقىرا قويماعان، قوبىزىن ويناتپاعان، موماقان كۇيدە ەدى. داستارقان جاعالاي سىعىلىسقان ەل بالقىبەكتىڭ قاسىنا ەسكەلدىنى جايعاستىردى دا بيدەن گورى سول باقسىنى كوبىرەك سوزگە تارتۋعا تىرىستى. بىراق قۇرت ەزىپ جاسالعان سۋسىندى سوراپتاپ ۇرتتاعان باقسى ولاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاي كەتكەن جوق، جۇرتتىڭ كوپ سۇراقتارى جاۋاپسىز قالدى. ەل ىشىندە كورگەنىنەن كوز اقى الماي تىنبايتىن جابىسقاقتار دا بار ەمەس پە، سولار بالقىبەك باقسىنى سوزگە تارتۋدىڭ تىڭ ايلاسىن تاپقانداي. ءبىرى اقجەمدەنگەن اۋزىن قيمىلداتىپ:
– باقسى اتاۋلىنىڭ باسى – اتىڭنان اينالايىن جارىقتىعىم قورقىت بابا ەكەن عوي، – دەپ باستادى ءسوزىن. – ودان كەيىنگى توپتىڭ ىشىندە باعانالى قويلىباي باقسى مەن قوڭىرات رۋىنىڭ كوكشە باقسىسى ەڭ ورەن جۇيرىكتەرى دەسەدى. جارىقتىق باعانالى قويلىباي باقسى جايىندا ءبىزدىڭ ەل ابدەن قۇلاعدار-اق. قويلىباي جىن اتاسى كوكامانعا ايدالادا جەل سوقتىرىپ، ءوزىنىڭ قارا قوبىزىن بايگەگە قوسىپتى دەيدى. تويدا بايگەگە قوسىلعان اتتار بەرى قايتىپ، سورەگە جاقىنداعاندا سولار جاقتان داۋىل كوتەرىلىپ، ساتىر-كۇتىر ەستىلەدى. شوشىنعان اتقۇمار تويشىلار باجايلاپ قاراسا بار جۇيرىكتىڭ الدىندا قارا بورانداتقان التى قۇلاش تامىرى، شۇباتىلعان الا ارقانى بار بايتەرەك اعاش جۇيتكىپ كەلەدى دەيدى. سويتسە، ول اعاشىڭ جاي اعاش ەمەس، قويلىباي باقسىنىڭ قوبىزى ەكەن دەيدى. ءيا، قويلىباي باقسىنى ەستىدىك قوي، ال مىنا قوڭىرات كوكشە باقسى جايىندا بىلىگىمىز جوققا ءتان.
بالقىبەك باقسى جاققا جالتاقتاپ سول كوكشە باقسى جايىندا سويلەڭىزشى دەپ جالبارىنعانى اپ-ايقىن. تەك جۇرت قولپاشتاعان باقسى ول جايىندا جاق اشپادى، كەرىسىنشە، مىناۋ شابىلعان ەلدىڭ جاي-كۇيىنەن سىر شەرتۋگە نە اڭگىمە ەستۋگە مويىن بۇرا بەرەدى. كوكشە باقسى جونىندە ول كەشكە سويلەدى.
ايلى ءتۇن تۋىپ ەدى. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ەكى جەردە ماي شام جىلتىرايدى، ولاردىڭ وشپەۋىن قاداعالاعان ارنايى ءبىر-ءبىر ادامى تاعى بار. دەمەك، ىشتە دە، سىرتتا دا جارىق مول. جۇرتتىڭ بۇت ارتىپ جەتكەن مالدارى دا جاقىنىراقتا. ەندى وسىنشاما مال-جاننىڭ تۇنگى جاۋى ماساعا قارسى دا مول شارا ۇيىمداستىرىلىپتى. ءۇي سىرتىندا اينالا جانتايعان جۇرتتان ارقان بويىنداي قاشىقتىقتا بىرنەشە جەردەن ءتۇتىن سالىنىپتى. جىلقىنىڭ قۋ تەزەگى بۇل ءۇشىن تاپتىرمايتىن ىرزىق. ءبىر شەتىن وتقا تيگىزىپ، قىزارتساڭ-اق جەتىپ جاتىر، لاۋلاپ تا جانبايدى ءارى وشپەيدى دە، قۇشاق-قۇشاق ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، تاڭ اتقانشا بىقسيدى دا جاتادى. بەتتەرىن ءتۇتىن شالعان ەل ودان شىمىركەنبەيدى، قايتا راحات سەزىمىن كەشكەندەي شوككەن ورىندارىندا تەرەڭىرەك جايعاسا تۇسەدى.
ەسكەلدى مەن مالتابارعا ىشتەن ورىن ۇسىنىلىپ ەدى، بىراق توپ-توبىمەن قۇلاعان دەرت مەڭدەگەندەردىڭ وراساندىعىن كورىپ، بۇلار سىرتتا قالادى. مۇندا ىشتە نە، سىرتتا نە، ءبارى بىردەي، جەلكوزدەنىپ جاسالعان كەرەگەنىڭ تەسىكتەرى الاقانداي، ىشتەگىنىڭ ءبارى ايقىن كورىنىپ تۇر.
ەسكەلدى دە، مالتابار دا، بۇلارعا جاناسا جايعاسقان كاشكە دە ەندىگى جەردە تەك ۇنسىزدىكتى جولداس ەتپەكتەي. ۇشەۋى العاشقىدا جينالعانداردا نەگىزىندە سىرقاتتىڭ قانداي ءتۇرى باسىم ەكەنىنە نازار اۋدارىپ ەدى. بىراق ونى شامالاۋ قيىن ەكەن. اۋىزەكى سوزدەن قۇلاقتارىنىڭ ەستۋىنشە، مۇندا جىلان مەن قاراقۇرت شاققانداردىڭ ءوزى ءبىر توبە. ال ونىڭ سىرتىنداعى كوكشە، بەزگەك، شەشەك، تەمىرەتكى شىعۋ، قويانشىق، كوز تيۋ، ءتىل تيۋ، باستىڭ ساقيناسى، ىسىك، جارا، ءزاردىڭ جۇرمەۋى، كۇيدىرگى، كوز، ءتىس، اسقازان، سۇيەك دەرتى، بالانىڭ يت اۋرۋى سياقتىلار جانە ساناپ تاۋىسقىسىز. سوندا دا بۇلاردىڭ ايقىنىراق اجىراتقانى، اقىل-ەسىنەن الجاسقاندار جاعى بارىنەن دە قوماقتىراق سياقتى. ولار وسى كوپ ناۋقاستىڭ ورتاسىندا وزدەرىن الابوتەن كورسەتىپ تە وتىردى. ءبىرى قىشقىرادى نە داۋىستاپ ىرعاپ-جىرعاپ، جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعىسى كەلەدى، تاعى بىرەۋلەرى باستارىن بۇلعاقتاتىپ، قاسىنداعىلاردىڭ تىنىشتىعىن كەتىرەدى.
– مۇنى بىلگەندە الگى بايبەك شالدى ەرتە شىعاتىن با ەك؟ – دەپ قالدى مالتابار.
– نەشە ناۋقاستى قانجىعاڭا بايلاپ جۇرەرلىك شاماڭ بار؟ – دەدى ەسكەلدى. مالتابار ءوزىنىڭ ويسىز سوزىنەن توسىلىپ قاپ ەدى، كاشكە قوسىلدى:
– شاراپاتى مول باقسى اتايدى عوي، بۇل بالقىبەكتى. شەت باقاناستىڭ جاعالاۋىنا دا شاقىرساق قايتەدى؟
ەسكەلدى ونىڭ ءسوزىن جاۋاپسىز قالدىردى. بۇكىل ەلدى اۋزىنا قاراتقان اتاقتى بي مىناداي كوپ مەشەل، سانسىز عارىپ، دىمكاستاردىڭ ورتاسىندا، ءۇي ىشىنەن دە ورىن تيمەگەندەي سونشاما ەلەۋسىز، كوپتىڭ ءبىرى عانا اتانارلىق جۇپىنى تۇرمەن ومالعاندا مىناۋ ايلى ءتۇن تاپ وسىنىڭ باسىنان عانا كوشىپ كەتىپ، تاس قاراڭعىلىق قاماعانداي قامىققانىن كىم اڭعارسىن؟ ءتىپتى ءدال قاسىنداعى بۇركىت كوزدى ۇلكەندى-كىشىلى قوس باتىر مالتابار مەن كاشكە دە ودان بەيحابار. بي ءوزىنىڭ سىرىقتاي كەۋدەسىن كوزدەن تاسادا ۇستاعىسى كەلە مە، ەكى بۇكتەلىڭكىرەپ، تومەنشىكتەي وتىرىپتى. وقتا-تەكتە ءجۇزىن كوتەرىڭكىرەپ، جەلكوزدى كەرەگەنىڭ ار جاعىنا، اڭعال-ساڭعال ءۇيدىڭ ىشكى قۋىسىنا قارايدى. ءبۇيىرىن ءبۇيى تەسكەندەي ءبىر قينالىس سول جاقتان باقسى كورىنسە عانا كەتەتىندەي بۇل دا وسى ءتان ازابىن شەككەن كوپ بەيشارانىڭ بىرىنە اينالىپ بارا ما، اكەم-اۋ؟
ەسكەلدىنىڭ بۇلايشا جانى تاعات تاپپاي ىشتەن تورىعۋى وزىنشە ءبىر جىرداي. قالىڭ جالايىردى، ءوزىنىڭ اۋزىنا قاراعان باسقا دا جاپتاس، قوڭسىلاس رۋلاردىڭ مول شوعىرىن الا جازداي ءجىپسىز بايلاۋىنان مۇنشاما سىرقات تۇرلەرىنىڭ ەل ىشىندە بۇرق كوتەرىلىپ، ءتىپتى كەيبىر جۇيكەسى جۇقالاردىڭ اپتاپ ىستىقتى كوتەرە الماي اقىل-ەستەن اجىراۋىن ءوز باسىنىڭ مىنىنە بالاعان سەزىك الىپ جەپ بارادى. سوسىن دا ءۇزىلىسسىز ىڭىرسىعاندار مەن سارناۋىقتار ورتاسىندا بۇل قالاي باس كوتەرە السىن. ءتىپتى بىلايعى ەل باسقا ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق، مۇندايلىق اۋرۋلارعا «جىن سوققان»، «پەرىنىڭ سالقىنى تيگەن»، «الباستى باسقان» سياقتى كوڭىلدى باسقاعا اۋدارار اتاۋلار بەرسە دە بيگە جەڭىلدىك كەپ جاتقان جوق.
ءبىر ۋاقىتتا باقسى دا كورىندى. باسىن ماي شامنىڭ جارىعىندا ءتۇسى اجىراتقىسىز شىتپەن تاڭعان، ۇستىندە ماناعى ءبوز كويلەگى، ەكى قولىندا قوبىزى مەن ۇكى قاۋىرسىندى اساسى، ءۇن-ءتۇنسىز ىشكە قاراي اتتادى دا، ورتاداعى اشىق بوس ورىننىڭ جوعارى جاعىنا، ءوزىن كۇتكەن ناۋقاستارعا ارقاسىن تيگىزە-ميگىزە جايعاستى. اساسىن جەرگە كولدەنەڭ تاستاپ، قوبىزىن الدىنا تىك قويدى. قىل ىسقىشى دا بىرگە ەكەن. كەنەت ىسقىشپەن قوبىزدىڭ شاناعىن «تىڭق» ەتكىزىپ ۇردى دا، ارى-بەرى ەسىلتە جانەلدى. قوبىزدىڭ العاشقى ءۇنى الىستان ات تەرلەتىپ كەلە جاتقان حابارشىنىڭ ايعايىنا ۇقسادى. سوسىن جان ۇشىرىپ الدەكىمدى شاقىرعان باسقا ءبىر ءۇنپازدى كوز الدىنا اكەلگەندەي. بارا-بارا بوتاسىن ىزدەگەن بوز ىنگەننىڭ داۋسىنا اۋىستى. بىراق باقسى وسى بەتتە بىردەن قارقىن الىپ كەتكەن جوق، قوبىز ءۇنىن كىلت ءۇزىپ، قۇلاعىن بۇراپ، تۇكىرىكپەن بەكىتۋى ەكى-ءۇش مارتە قايتالاندى. ۇزاق سارىندى سوسىن بارىپ تاپتى. وتىرعانداردىڭ ءبىرى شىداماي:
– جارىقتىقتىڭ ساۋساعى بۋىنسىز جارالعان با؟ – دەدى.
– ماقتاماڭدار، جىنىم كەلمەي قويىپ جۇرەر، – دەپ باقسى ەسكەرتۋ جاسادى. ەندى بارشانىڭ اۋزىنا ءبىرجولا قۇم قۇيىلدى.
قوبىز سارىنى بىرازعا سوزىلىپ، جاندى جەي باستاعاندا وعان باقسىنىڭ ءوز داۋسى قوسىلدى. ەندى باقسى ەمەس، كادىمگى جىرشىنىڭ وزىنە اينالدى. ەڭ اۋەلى باقسىلار اتاسى – قورقىت باباعا سيىندى:
باقسى بابا، سەن قولدا،
مەن سيىندىم تار جولدا،
مەن سيىندىم سىزدەرگە،
مەدەت بەرگىن بىزدەرگە!
ودان ارىدە باعانالى قويلىباي باقسى اتالدى. سوسىن قوڭىرات كوكشە باقسىعا كوشتى. مانا كۇندىز وسى كوكشە باقسى جونىندە بىلگىسى كەلگەن بىرەۋلەردىڭ قولقاسى ەسىنە ءتۇستى مە، بۇل تۇستا بالقىبەك مىقتاپ-اق كوسىلدى. اشىق، ايقىن سوزدەرى سىڭعىراعان كادىمگى جىر توكتى.
ونسىز دا اۋرۋى بار، ساۋى بار بارشاسىنىڭ نازارىن وزىنە تارتقان بالقىبەك باقسىنىڭ مىنا توكپەسى تۇسىندا ءبارى مۇلدەم سىلتىدەي تىندى. قاتتى كوڭىل قويىپ تىڭداعاندا ادامنىڭ قۇلاق، مويىن تامىرلارىنا كۇش تۇسەدى ەكەن، اتتەڭ، سىرتتا اي، ىشتە شام جارىعى، دەگەنمەن دە ءتۇننىڭ اتى ءتۇن عوي، ايتپەسە مىنالار ءبىر-ءبىرىنىڭ كۇدىرەيگەن مويىن تامىرلارىن كورەر ەدى. بالقىبەكتىڭ جىرلاۋىنشا، كوكشەنىڭ جاراتىلىسىندا جاي ادام تابيعاتىمەن سىيىسپايتىن كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەر بار. مىسالى، كوكشەنى ءوز زامانداستارى «ءتاڭىر بۇتى» اتاپتى. ونىڭ ماعىناسى كوكشە باقسىنىڭ بولمىس-بىتىمىندە كوكتەگى ءتاڭىردىڭ ءوز جاراتىلىسى، سۋرەتى ايشىقتالىپ تۇرادى ەكەن، ءارى كوكشە باقسى ءار ءتۇن سايىن اق بوز اتقا ءمىنىپ، اسپانعا كوتەرىلىپ، كوك ءتاڭىرىسىنىڭ وزىنەن جارلىق الىپ قايتادى ەكەن. ءارى ونىڭ قوبىزى دا كوكتەن تۇسكەن، ءتاڭىرىنىڭ قولى تيگەن دۇنيە.
مىنە، بالقىبەك باقسى وسى جاعىن تولعاپ كەپ، سول كوكشە باقسىدان دا مەدەت تىلەدى. ودان سوڭ بالاقاي باقسى، شۇمەن باقسى، شاقار باقسى، ۇزاقباي باقسى، بەرىكباي باقسى، تاعى باسقالاردىڭ اتتارى اتالدى. مىنا بالقىبەك سولاردىڭ ءبارىن وزىنە ءپىر تۇتادى، كومەك سۇرايدى.
ودان سوڭ جىندار لەگى كەتتى:
جىن اتاسى جيرەنتاي،
قولىڭا جاسىل تۋ الدىڭ،
نايزاڭدى قانعا سۋاردىڭ،
دەرتتى كورىپ قۋاندىڭ.
اقساق قويداي مەكىرەنىپ،
وقىرا مالداي جامىرانىپ،
زيانداستى قاتىننان
الا الارمىسىڭ اجىراتىپ؟
جىن كەلەدى ايداپ ال،
اياق-قولىن بايلاپ ال!
جىن اتاسى جيرەنتايدان سوڭ شاقىرىلعاندار لەگىندە سەكسەن شوق، جادىگوي جارعىش، اق اياماس، ەر شويلان سياقتى جىندار اتالدى. بۇل شاقتا بالقىبەك قاتتى تەڭسەلىپ، ايلى اسپان مەن ءتۇن مۇنارى باسقان ورمان-توعايلى جەر ورتاسىندا جالعىز ءوزى قالعانداي اسا قاھارلى دا مۇڭدى سارىنعا كوشتى. باقسى مەن قوبىز داۋسى بايگەگە قوسىلعان كوپ اتتان قارا ءۇزىپ شىققان قوس تۇلپارداي ەندى قايسىمىزدى قايسىمىز باسىپ وزامىز دەگەن جان ءتاسىلىم ەتەرلىك باسەكەگە ويىسقانداي. بارا-بارا ودان ءوڭى وزگەرىپ، ەندى باسەكەلەس قوس تۇلپار ءبىرى وزسا ەكىنشىسى كۇتىپ الىپ، الداعى مول ولجا مەن ابىرويدى قىلداي قياناتسىز قاق بولۋگە ۋادەلەسكەندەي تەكەككە كوشتى.
بۇدان كەيىنگى سارىندا جۇرتتىڭ قۇلاعى شالعان قۇبىجىقتار اتاۋلارى – «ماڭدايىنىڭ قالى بار، ارقاسىنىڭ جالى بار قىزىل شۇبار ايداھار»، «بالاق شۋداسى سالپىلداپ، ازۋ ءتىسى ساقىلداعان قارا بۋرا»، «بارماعى بار، وكشەسى جوق ەلشى قىز»، «اسپانداعى كوپ پەرى، اي استىنداعى اق پەرى» ەدى.
ەسكەلدى ءوزىنىڭ تۇلا بويى قۇرىسقانمەن ءتۇتىن ءيىسىن شالعان مۇرنىن كوتەرىڭكىرەپ، باقسىعا بارىنشا ساۋ كوزبەن قادالا قاراۋدان جازبادى. قاسىنداعى جانسىز بۇتاداي قاراۋىتقان مالتابار مەن كاشكەدەن باسقالاردىڭ سالى سۋعا كەتكەندەي مويىندارى سالبىراڭقى ەكەنىن بايقايدى:
ءبىر كەزدە بالقىبەك ايەلشە جىڭىشكە داۋىسپەن سىڭسۋ ايتقانعا ۇقسادى:
جىن دا بولسا سىرلاسىم-اي،
ءوزىمنىڭ سىرلاس بولعان مۇڭداسىم-اي.
كەلدىڭ بە امان-ەسەن،
تولىقسىپ، قۇرداسىم-اي!
وسىنى ايتتى دا، تۇسىنىكسىز ءبىر كۇبىردى شۇبىرتىپ، داۋسىن قايتا جۋانداتتى:
كوزىڭ سالشى اۋرۋعا
داۋاسى مۇنىڭ بار ما ەكەن؟! – دەپ قاسىنداعى الدەكىمگە زىرك-زىرك ەتتى. وسىلاي ناۋقاسقا قارسى شاراعا شاقىرعان ءبىراز ءوتىنىش، ءزىل ءبىلدىرىلدى.
كەنەت باقسى بۇرق-سارق ەتىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. قولىنان قوبىزى ۇشىپ كەتكەن، ەسەسىنە ۇكى قاۋىرسىندى اسا تاياعىن ىلە تۇرەگەلىپتى. دۇلەي اشۋ شاقىرعان ادامداي اقىرا اسا تاياقتىڭ باسىمەن ءوزىن كەۋدەگە ۇردى.
– اكەلىڭدەر! – دەگەن جان دارمەن داۋسى شىقتى. بوساعا جاقتان الدەكىم اتىپ تۇردى دا ەسىكتەن ارىدە ءتۇتىنى شالقىعان، ازداپ قىزىل شوعى دا كورىنگەن جەروشاقتان دوڭگەلەك بىردەمەنى اكەلە جاتتى. بۇل مانادان شوقتىڭ ىشىندە جاتقان، ءبىر جاق شەتى شيە تۇستەنىپ قىزارعان تەمىر تابا ەدى. باقسى ونى جالاڭاش قولىمەن ۇستاپ، تىلىمەن مۇقيات جالاي باستادى.
– داق سالما دەڭدەر! – دەپ اقىردى باقسى.
مىنە، سوندا عانا قوبىز سارىنى مەن باقسىنىڭ جىرى ۇيىتىپ، تالدىرىپ تاستاعان دالا كوك تەڭىزدەگى كەمەدەي ىرعالىپ كەتكەنگە ۇقسادى.
– داق سالما!
– داق سالما!
– داق سالما!
وسىلاي شۋلاسقان ەل باقسىنىڭ داۋسىن باسىپ كەتەردەي كورىنىپ ەدى، جوق ونىڭ ورەسى ءالى دە تىم جوعارىدا ەكەن. ءوز-وزىنەن زورلانىپ، قىشقىرىپ كەپ بەرگەندە توبەلەرىنەن نايزاعاي شاتىرلاعانداي ءبارىنىڭ زارە-قۇتى قاشتى. جارتىلاي قىزارعان تابانى جالاپ بىتكەسىن ءبوز كويلەگىنىڭ ومىراۋىن اعىتىپ جىبەرىپ، جالاڭاش توسىنە باستى. سوسىن بالا قۇشاقتاعان ادامداي ورتاداعى اشىق جەردە بيلەپ كەپ بەردى. «ءاي، ءسويت، ءبۇيت، تۇر» دەگەن سوزدەردى قوسا ايتىپ، ايعايلاپ قويادى. سوسىن تابانىڭ قىزارعان جاعىنا قالتاسىنان كىشكەنتاي پىلتە الىپ تيگىزىپ ەدى، ول لاپ ەتىپ جاندى. سونىڭ جارىعىندا ەسكەلدى بالقىبەك باقسىنىڭ جامان وزگەرىپ كەتكەن ءتۇرىن كوردى. ءوزى شاقىرعان جىندارى مۇنىڭ بەتىنە نەشە ءتۇرلى بوياۋ توگىپ، شيماي سالىپ كەتكەندەي.
باقسى جانعان پىلتەنى اۋزىنا سالدى. بۇل ويىنى بىتكەسىن:
– اكەلىڭدەر! – دەپ قايتا بۇيىردى. جاڭاعى جەروشاقتان تابا اكەلگەن كىسى ەندى قامشىنىڭ سابىنداي بىردەمەنى ۇستاپ كەلە جاتتى.
سويتسە، ول اتان تۇيەنى باۋىزداۋعا جارايتىن ۇلكەن پىشاق ەكەن. باقسى ونى قولما-قول اۋزىن اشىپ، ارى وڭەشىنە تىعىپ جىبەردى.
– داق سالما! – دەگەن جۇرتتىڭ داۋسى جاڭا كۇشپەن ءورشىدى. بۇل ءسوزدى ەسكەلدى مەن قاسىنداعى ەكى جولداسى دا ايتۋدا ەدى.
باقسى قانجاردىڭ سوڭىنان اۋزىنا قولىن دا سۇعىپ، بولات قارۋدى كەڭىردەگىندە بۇرادى. الدەن سوڭ قايتا سۋىرىپ، قاقىرىنا باستادى. ءسىرا، قاندى كوبىك قۇستى. ەندى باقسى:
– حاي، ويباي-اي، اي، اي! اللا-اي، اي، حاي، حاي! – دەگەن داۋىستار شىعاردى. وتىرعان كوپشىلىك سونى قايتالادى. كوپ كومەكەيدەن شىققان ءۇن تۇنگى دالانى باسىنا كوتەرە بەرگەن شاقتا باقسى شالت قيمىلداپ، تاياۋ ماڭداعى اۋىر ناۋقاستاردىڭ ءبىرىن قۇشاقتاپ، جەپ-جەڭىل دۇنيەلىكتەي ءىلىپ اكەتتى. الدىنا كولدەنەڭ ۇستاپ تۇردى دا اينالدىرىپ-اينالدىرىپ اكەپ، جەرگە سىلق ەتكىزدى. بۇل كوتەرگەنى ايەل ەكەن، ىشقىنا ءبىر ءۇن قاتتى دا تالىپ ءتۇستى.
الدا بۇدان دا سوراقىسى بار ەكەن. باقسى اسا تاياعىمەن جەردىڭ شەكەسىن ويارداي ۇرعىلاپ، دۇرسىلدەتىپ، بيلەپ ءجۇردى دە كەنەت جاڭاعى ۇلكەن پىشاقتى تاۋىپ الىپ، ونى الگى ايەلدىڭ قاق جۇرەگىنە سۇقپاسى بار ما؟ «داق سالما» دەگەن جۇرتتىڭ داۋسى جاڭا كۇشپەن ءوربىدى. سول كەزدە باقسى مۇلدەم اششى ايعايمەن:
– توقتات! – دەپ بۇيىردى. سويتسە، ەندى «داق سالما» دەۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن. ءسىرا، باقسىنىڭ ءوز كومەكەيىنە كىرىپ شىققان پىشاق كەلەسىدە باسقاعا قاۋىپسىز سانالسا كەرەك. جۇرت ساپ تىيىلدى. باقسى سوسىن ءبىر قولىن ساۋساقتارىن تاربيتا جوعارى كوتەردى دە، ەكىنشى قولىن ايەلدىڭ كەۋدەسىنە سۇعۋلى پىشاقتان ايىرماي اينالاسىنا الاق-جۇلاق ەتتى. جىلداي اۋىر كورىنگەن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ عانا پىشاقتى سۋىرىپ الىپ، جەرگە لاقتىردى.
ەندى الدىن الا اياق استىنا تاستالعان ارقانمەن ءوزىن بەلدەن وراپ:
– تارتىڭدار! – دەدى. بەس-التى جىگىت ەكىگە بولىنە ارقاننىڭ ۇشتارىن ەكى جاققا بار كۇشتەرىمەن تارتا جونەلدى. ءبىراز اۋرۋلار ول جىگىتتەردىڭ اياعىنىڭ استىندا تاپتالدى.
باقسى ءبىراز ەسەڭگىرەپ، ارقاننان بوساندى دا، باسقا ارەكەتكە كوشتى. بۇل ەندى ءۇي ىشىندەگىلەردى تەگىس توبەلەرىنەن الاقانىمەن ءبىر-ءبىر باسىپ شىعۋعا كىرىستى. ۇيدەگىلەر تامامدالعاسىن سىرتقا قاراي سەكىرىپ، مۇنداعىلارعا دا سونى جاسادى. مۇندا جۇرتتى توبەدەن باسۋدى ەسكەلدى جاقتان باستاپ ەدى. باقسى وزىنە جاقىنداعاندا ەسكەلدى ونىڭ الاقانى توبەسىنە تيگەندەردىڭ ءبارى سول زاماتتا-اق ەسەڭگىرەپ قىلجيىپ قالاتىنىن بايقادى. سول حالگە ءوزىم دە ۇشىرارمىن دەپ، بۇل الدىن الا وڭتايلانعانداي دا ەدى. جوق، باقسىنىڭ الاقانى قۇس قاۋىرسىنىنداي جۇمساق ەكەن، سۇيكەپ وتكەندەي بولدى دا باسقا ەش اسەرى بىلىنبەدى. ال مالتابار مەن كاشكە ولاي ەمەس، اپيىن ءىشىپ ماسايعانداي-اق ەكەۋىنىڭ مويىندارى مۇنىڭ كوز الدىندا قيسايا كەتتى. باقسى ولاردان دا ارى ءوتىپ، باسقالاردى ءوستىپ، قىلجيتىپ، جاپىرا بەردى. كەنەت بەرى قايتىپ، ەسكەلدى ءبيدىڭ توبەسىنە قايتا قول سالدى. بۇل جولى دا سولاي، قۇس قاۋىرسىنىنداي جۇمساقتىعىنان باسقا ەشتەڭەسىن سەزبەدى. ودان سوڭ باقسى ودان دا ءارى ءوتىپ، ەسكەلدىنىڭ قاسىنا ءۇشىنشى مارتە كەلىپ، توبەسىنە تاعى الاقان تيگىزدى. تاعى دا سولاي، موينى دا قيسايمادى، ماسايمادى دا. باقسى ەندى تاپ وسى بيدە ءبىر ءوشى كەتكەندەي سىرتتا جىپىرلاعان كوپتى تاۋىسقاسىن ءۇي ىشىنە قايتا كىردى دە جەلكوز كەرەگەنىڭ ار جاعىنان ەسكەلدىگە وقشىرايا قارادى. وسى ساتتە ىشتە دە، سىرتتا دا، ساناپ تاۋىسقىسىز كوپتىڭ ىشىندە ەسكەلدىدەن وزگە ساۋ ادام جوق ەدى. باقسى قايتسە دە مۇنىڭ امالىن تابۋدى ويلانعان ەكەن. كەنەت ماناعى اساسىن تاۋىپ الدى دا تابالدىرىقتان قارعىپ شىعىپ، ەسكەلدىگە قاراي جۇگىردى. ەسكەلدى مۇلدەم قورعانعان دا جوق، مىنا كوپتەن بۇل اۋليە مە ءارى جاڭاعى ايەلدىڭ قاق جۇرەگىنە قارا پىشاق تا سۇعىلدى عوي، ونىڭ قاسىندا اسا تاياق دەگەنىڭ نە، ءتايىرى؟ بىراق وسى مەزەتتە كورگەن ادامدى تاڭ-تاماشا قالدىرارلىق ءبىر وقيعا بولدى. باقسى بيگە قاراي اساسىن قۇلاشتاي سەرمەپ ەدى، ءتۇن تۇنەگىندە تۇلعاسى ايقىن كورىنگەن ءبىر جاس اق بۋرا قاناتتى قۇسشا قيمىلداپ، ونى قاعىپ تاستادى. باقسى ەكىنشى مارتە، ءۇشىنشى مارتە سىلتەدى، بىراق قيمىلى ادامنان شيراق اق بۋرا تاعى دا ءسويتىپ، جان ۇشىرىپ دارىتپادى. سوسىن عانا باقسى از-كەم سابىر سۋى باسىلعانداي بۇل جاققا قايتىپ جولامادى. تەك باسقالارعا ارنالعان قيمىلدارىن جالعاستىرا بەردى.
كوز الدىنان اق بۋرا كەتكەسىن دە ەسكەلدى اسا سەرگەك قالپىندا كىرپىك قاقپاي باقسىنىڭ ويىنىن باقىلادى. باقسى ءالى دە كوپ قيمىلدار جاسادى. اسىرەسە، كوككە سەكىرىپ، ءبىر ورىندا تىزەسىن قالشىلداتىپ بيلەۋى كوپ.
وسىلاي ۇزاققا سوزىلعان تىنىمسىز قيمىلدان سوڭ قوبىزىن قايتا الىپ، ەسىلتە جونەلدى. ءوزى قوسا سارنادى. بۇل جولعى سارىن تىپتەن ۇزاققا سوزىلعانداي. ءتىپتى باس-اياعى جوق، وزەننىڭ اعىسىنداي بىردەمە. ەسكەلدىگە ەڭ اۋىر تيگەنى دە وسى. ءبىر مەزەتتە ساڭق ەتىپ، قوبىزدىڭ ءۇنى دە، باقسىنىڭ سارىنى دا كىلت باسىلدى-اۋ.
سوسىن باقسى تۇرەگەلىپ، ورىلعان پىشەندەي سۇلاعان ىشتەگىلەردى دە، تىستاعىلاردى دا اياعىمەن ءبىر-ءبىر ءتۇرتىپ وياتا باستادى. بارىنە دە ايتاتىنى ءبىر ءسوز:
– بولدى، ءوز مەكەنجايلارىڭا قايتىڭدار.
ۇلان-اسىر جينالعان كوپشىلىك ءتۇن ىشىندە قوراسىنان قۋىلعان ءنان وتار قويداي جان-جاققا ءورىپ جۇرە بەردى. ايلى ءتۇن، مۇرىندارى شالعان ءتۇتىن ءيىسى عانا اۋىر ۇيقىدان كەيىنگى ساتتە وسىناۋ قاراپايىم تىرشىلىك بارىن بۇلاردىڭ ەسىنە سالعانداي. ءبىراز سال اۋرۋلار بۇرىنعىداي سۇيەنىش ىزدەمەي ءوز اياقتارىمەن تىك باسىپ ءجۇرىپ كەتتى. باسقا سىرقاتتار دا اناسىنان قايتا تۋعانداي جاڭا كۇش-قۋاتقا يە بولعانعا ۇقسايدى. سەبەبى ماناعى ىڭىرسىعان، ىڭقىلداعان دىبىستار قايتا قوزدامادى.
ۇزاقباي دوسپانبەتوۆ،
«انا ءتىلى».
