ەرتەدە قازاق ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ونەرىن اسا قاستەرلەپ، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىردى. كەڭىنەن تاراعان «ەدىگە»، «قاراساي-قازي»، «قوبىلاندى»، «الپامىس»، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، «ەر تارعىن» جانە باسقا دا قيسسا-داستانداردى، ەرتەگى، اڭىزداردى اۋىزەكى جاتتاپ، ساۋىقشىل، ونەرپاز اتا-بابالارىمىز توي-دۋمانداردا، ايتىس-تارتىستاردا حالقىنا قىزمەت جاساعان.
تاريحقا جۇگىنسەك، سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىر شەتى ارال تەڭىزى ايماعىنان «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» تالاي-تالاي تەرەڭ ويشىل، ءدىلمار، شەشەندەر، جەزتاڭداي ءانشى، سال-سەرىلەر، كۇيشىلەر، جىراۋلار كوپ شىققان. ايتالىق، ەسپەمبەت، مولدا ءبايىم، نۇرتۋعان، سۇلتان، قاراساقال ەرىمبەت، نۇرماعامبەت قوشانۇلى، قۇلجان كەلىمبەردىۇلى، سماعۇل يساۇلى سىندى اقىن اتا-بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇرالارى حالىقتىڭ رۋحاني ءنار الاتىن شەجىرەلەرىنە اينالعان. بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – جىراۋ رىسبەك ءاشىموۆ وسى ونەرگە جاسىنان ارالاسقان، ەل ىشىندە «ارالدىڭ قارا جورعاسى» اتانعان قىزىلوردا وبلىسى، ارال-قازالى وڭىرىندە قالىپتاسقان نۇرتۋعان شايىر جىراۋلىق مەكتەبىنىڭ وكىلى، ناسيحاتتاۋشىسى. 1986 جىلى جاپون زەرتتەۋشىسى مينورۋ موريتو مىرزانىڭ كسرو حالىقتارى فولكلورىنا ارناعان ءۇش لازەرلىك ديسكىسىنىڭ بىرىنە داۋسى جازىلدى. 1990 جىلى بۇۇ جانىنداعى «يۋنەسكو» ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن «التىن تاباققا» (زولوتوي ديسك) الماس الماتوۆ، شامشات تولەپوۆالارمەن بىرگە داۋسى جازىلعان قازاقستاندىق ءۇش جىراۋدىڭ ءبىرى. 1993 جىلى سانكت پەتەربۋرگتە، 1994 جىلى ساحا ەلىندە، 1996 جىلى الماتىدا وتكەن لورد حالىقارالىق عىلىمي-ونەر كونفەرەنتسيالارىندا تالاي رەت جوعارى دارەجەدە ونەر كورسەتىپ، تىڭداۋشىلارىن تاڭ قالدىرعان. بۇگىندە ارال اۋداندىق مۋزەيىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قاراپايىم تۇرعىن. ءساتى ءتۇسىپ، اعامىزدى اڭگىمەگە تارتىپ، جىراۋلىق ونەردىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى تۋرالى سۇراعان ەدىك.
– رىسبەك اعا، كىم-كىمنەن دە ەسىتەرىمىز جىراۋلىق ونەر – ەكىنىڭ ءبىرى ۇستانا بەرمەيتىن اۋىر جول. سول اۋىرلىقتى مىناداي الماعايىپ زاماندا الىپ ءجۇرۋ قالاي ءتيىپ جاتىر؟
– جىراۋلىق – قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەتتى ونەر. اسقانعا توسقاۋ بولدى، توسىلعانعا دەمەۋ بەردى. ونى ءتول تاريحىمىزدان، رۋحاني الەمىمىزدەن ەش ۋاقىتتا ءبولىپ تاستاي المايمىز. بالا كۇنىمىزدەن اعا بۋىن جىراۋ-تەرمەشىلەردىڭ ونەرىن تاماشالاپ، ولاردى تىڭداپ وستىك. ەسەيە كەلە ءتالىم الدىق. ۇستازدارىم مارقۇم قاپپار جارماعامبەتوۆ، ءابىلحان ماحانوۆتار ەدى. اسىرەسە، ءابىلحان اعامىز بالا كۇنىمنەن وسى ونەرگە باۋلىپ، تالاي ساحنالارعا شىعاردى، بولاشاققا قانات ءبىتىردى. سونان بەرى وسى ونەرمەن بارار جەرىمىزگە بارىپ، نانىمىزدى تاۋىپ، شىعار شىڭىمىزعا شىعىپ وتىرمىز. قاي ونەر دە وڭاي ەمەس. ال جىراۋلىق داستۇرگە كەلەتىن بولساق، وندا ءبۇتىن ءبىر قازاق حالقىنىڭ تاريحى، رۋحى، سالت-ءداستۇرى، ءفالسافاسى، ومىرلىك تۇجىرىمدارى ت.ب. بار قاسيەتتەرى جاتىر، سونىسىمەن قۇندى. حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى، كيە قونعان قىمبات جادىگەرىمىزدى شامامىزشا ناسيحاتتاپ، وسى ونەر جولىنداعى باسقا دا مايتالماندارمەن بىرىگىپ، جىر-تەرمە كەشتەرىن وتكىزىپ تۇرامىز. بىراق، حالىقتىڭ قىزىعۋشىلىعى از. قىنجىلاتىنىمىز، كەزىندە توي-تومالاق، دۋماندار بولعاندا جىراۋلار ونەر كورسەتىپ، كەزەك-كەزەگىمەن تاڭعا دەيىن جىر ايتقان، وسىلاي ەل مەرەيىن كوتەرگەن. ءار تويدىڭ دارەجەسى سول تويعا باراتىن جىراۋدىڭ دەڭگەيىمەن ولشەنگەن. ەل اعاسى بولعان، جاسى ۇلعايعان، ۇلكەن جىراۋ كەلسە، ول اۋىلعا بۇكىل قازاق جينالىپ، تويدىڭ اۋقىمدى، كەڭ كولەمدە وتىلەتىنى سەزىلگەن. قازىر سول ءداستۇردىڭ تونى تەرىس اينالىپ كەتكەندەي. بۇگىندە جىراۋ ەمەس، قانداي ەسترادالىق ءانشى كەلەدى، مەرەكەنىڭ دە دارەجەسى سوعان ساي بولادى. ارنايى ءداستۇرلى ءان-جىر كەشتەرىندە بولماسا، قوعامدا بىزگە، جىراۋلارعا دەگەن قۇرمەت ازايىپ كەتتى. حالىق كوبىنەسە جەڭىل، سەكەڭدەگەن ەسترادالىق اندەرگە نازار اۋدارىپ، ساناسىن ۋلاعان شەتەلدىڭ داۋىلپازداي دۇڭك-دۇڭك ەتكەن اۋەنىنىڭ قۇلى بوپ بارادى. ونى قويا بەرسەك، ازىلىمەن ەلدى كۇلدىرەمىز دەپ تالاي جاستارىمىز ارزان كۇلكىگە، تەرەڭىنە ۇڭىلمەي جەڭىلتەك ويعا بەرىلىپ جاتىر. قايتپەك كەرەك، ونەردىڭ وتى وشپەسىن دەپ سول كورشى-كولەم، اعايىن-تۋىستىڭ اراسىندا ايتىپ ءجۇرمىز. بىلاي ەل ارالاپ، سالت بويىنشا باسقا ايماقتارعا بارىپ ونەر كورسەتۋ – ءدال بۇگىنگى كۇنى بىزگە ارمان عانا. جەتپىس جىل ءدىنىمىز بەن دىلىمىزدەن ايىردى دەگەن كسرو-نىڭ كەزىندە مۇنداي كۇي كەشپەگەن ەدىك. ء بىزدى اپارىپ-اكەلىپ، جاعدايىمىزدى جاساپ، قولداۋ بىلدىرەتىن وكىمەت جوق، ونىڭ ۇستىنە ءبىزدى تىڭداعىسى كەپ وتىرعان ەل دە جوق. ءحالى ناشار، نانىن ارەڭ تاۋىپ جەپ وتىرعان ەلگە نەمىزدى ايتامىز؟ وتباسىنىڭ جاعدايىن ويلاپ، باسى قاتىپ جۇرگەندەر سەنىڭ جىرىڭدى قايتسىن؟! قارىن تويسا، كوڭىل جايلانسا، سوندا بارىپ جۇرت ساۋىق ىزدەيدى، كوڭىل كوتەرەدى، جىر تىڭدايدى.
– ءداستۇرلى ءان-جىرىمىزدىڭ قازىرگى تاڭدا ناسيحاتى قاي دەڭگەيدە؟
– ادام كۇنىنە ەكى-ءۇش رەت تاماقتانباسا، قارنى اشادى عوي، سول سەكىلدى جىردى دا ءاردايىم تىڭداپ، رۋحاني ازىقتانىپ وتىرۋ كەرەك. سەبەبى، جىردا جوعارىدا ايتقانداي حالقىمىزدىڭ بار بولمىسى كورىنىس تاپقان. ەگەر جىر-تەرمەنى قازاق ىلعي تىڭداپ وتىرسا، قانىنا ءسىڭىپ، رۋحاني بايدى. ال، جىلىنا ءبىر-ەكى كونتسەرت بەرىپ، سونىمەن شەكتەلىپ قالساق، وندا جاعداي باسقا، كەرىسىنشە، سانادان وشە باستايدى، تۇسىنىك جويىلادى. بۇگىندە نە كوپ – ءانشى كوپ. كەيبىرەۋلەرى وسى جىراۋلار شىعارمالارىن جاڭا ۇلگىدە ەسترادامەن ورىنداپ ءجۇر. كوڭىلگە جاعىمدى بوپ، ءنارىن كەتىرمەي جاتسا، قولدايمىز، ول دا دۇرىس شىعار. بىراق، ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ داڭعىرلاتىپ، قادىرىن كەتىرىپ جاتسا، ارينە، وعان قارسىمىز. ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، كەزىندەگى جىراۋ اتا بابالارىمىز تەگىن ادام بولماعان. مولدادان حات تانىپ، كەرۋەنگە ىلەسىپ، ەل ارالاپ، مۇسىلمانشا ساۋاتتى بولعان. ءدىن يسلامنىڭ ەلگە جاقسى تارالۋىنا زور ىقپال ەتكەن. تولعاۋلارى ارقىلى قۇراندى تافسىرلەگەن. مىسالى، قاراساقال ەرىمبەتتىڭ (ەرىمبەت كولدەيبەكۇلى) شىعارمالارىن قاراڭىز. ماعىناسى سونداي كۇردەلى، ەكى ءۇش قايتارا وقىماي تۇسىنە المايسىز. اراب پارسى سوزدەرى مول قولدانىلعان، شىعارماشىلىعىنىڭ كوبى دەرلىك مۇسىلمانشىلدىققا، قۇران اياتتارىنا ارنالعان. تولعاۋلارىن ايتىپ، نە تىڭداپ وتىرىپ-اق ءبىرشاما مۇسىلمانشا ساۋات اشۋعا دا بولاتىنداي. ەرىمبەت قاديم جولىن تۇتىنعان ءتافسىرشىل شايىر. ول ءوزىنىڭ تولعاۋ، داستان، قيسسالارى ارقىلى قۇران كاريم اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىن تاريحتاپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ، تاراتىپ-تارماقتاپ، ونى ۇنەمى ۇلتتىق ۇعىمعا ساي ۇلاعاتتاپ وتىرعان. ال ەندى، سول ەرىمبەتتى بىلەسىڭ بە دەپ سۇراشى بىرەۋدەن، ارنايى وقىعان نە وسى ونەردەگى جان بولماسا، ءبارى بىردەي تۇشىمدى جاۋاپ بەرمەيدى. تىپتەن، باياعىسىن قويىپ، بۇگىنگى كۇنگى جىراۋلاردى سۇراساڭىز دا جارىتىپ ەشتەڭە ايتا المايدى. مىناۋ ناعىز توكپە تەرمەنىڭ مايىن تامىزىپ جۇرگەن، ناۋرىزبەك جىراۋدىڭ ءتول شاكىرتى وسەرباي جىراۋ، كيەلى ماڭعىستاۋدى سول وسەكەڭمەن بىرگە دۇركىرەتىپ جاتقان ۇزاقباي، جەتكىزگەن جىراۋلار، كەيىنگى ادىلبەك، امانقوستار، مىنا ءبىزدىڭ سىر مەن ارال-قازالىنىڭ دۇلدىلدەرى مارقۇم بەكۇزاق، قازىرگى ءىنىسى ايبەك تاڭىربەرگەنوۆتەر، مارقۇم سۇراعان جىراۋ، تازا كومەيمەن ايتاتىن الماس الماتوۆتىڭ جانىنداعى جيەنباي، سارسەنباي جىراۋ، نارتاي مەكتەپتەرىنىڭ قانشاما وكىلدەرى، ءبارى-ءبارى ءوز اينالاسىنا عانا تانىمال، ولاردىڭ ەشكىم ءحالىن سۇراپ، جاعدايىن جاساپ جاتقان جوق.
– ءوزىڭىزدىڭ دايىنداپ جاتقان ءتول شاكىرتىڭىز بار ما؟ وتباسىڭىزدا ءجيى جىر ايتاسىز با؟
– وتباسىمدا ءوزىم دە، ۇلىم دا ءجيى ايتامىز. ءبىز قازاق ىرىمشىلمىز عوي. مەن دە ىرىمداپ ءبىر ۇلىمدى نۇرتۋعان دەپ اتادىم. ازىرگە ەل الدىنا شىعىپ جۇرگەن جوق. بۇيىرتسا، الار اسۋى ءالى الدا، توماعاسى سىپىرىلعالى ءجۇر. ماناعى ايتقانىمداي، قولدان كەلگەنشە شاقىرعان جەرلەردە دومبىرامدى دا اپارىپ، ايتىپ ءجۇرمىز. سونداي جەرلەردە بالامدى دا ايتقىزامىن، ەلدىڭ باتاسىن الىپ ءجۇر. جالپى، نۇرتۋعان جىر مەكتەبى دەپ ۇيىرمە دە اشتىم. كوبىسى ەسەيىپ، العان ساباعىمەن ەل اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى جارىققا شىعىپ تا جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى – استاناداعى ەلمۇرا جاڭابەرگەنوۆا. ءدارىس الىپ، ماشىقتانىپ جاتقان تالاي شاكىرتتەرىم بار. ال، ءوزىمنىڭ ءتول شاكىرتىم رەتىندە بالامدى دايىنداپ جاتىرمىن. ايتپاعىم، ءار قازاق ەلىنە، ۇلتىنا وزىنشە قىزمەت ەتسە، باستىسى سول ەمەس پە؟! ۇكىمەتتەن كومەك كۇتىپ وتىرا بەرگەنشە، ءوزى دە بىردەڭەگە تالاپتانعانى دۇرىس قوي. ايتەۋىر، قازاق قازاقتىعىن جوعالتپاسا، ونەرىمىز دە، جىرىمىز دا جوعالمايدى دەپ سەنەم. مەنىڭ بىلەرىم، تۇبىندە قازاق قازاقشا سويلەيدى، باقشا-مۇراتىنا جەتەدى. كانە، وسىعان قول جايىپ، باتا قىلايىق. ءاۋمين!
- ءاۋمين، اعا، اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
ۇلى دالانىڭ ايرىقشا تالانتتارى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ابىلايعا اقىلشى بولىپ، ارناسىنان اسقان تۇرسىن حاندى وتكىر تىلىمەن جولعا قويعان، كەنە حاننىڭ ايبارىن تولعاۋىنا ارقاۋ ەتىپ، اشتىق پەن زوبالاڭعا تاپ كەلگەن سوعىس جىلدارىندا «لەنينگرادتىق ورەنىم» دەپ، وشكەن ەلدىڭ رۋحىن قايتا تۇلەتكەن ەدى عوي! التىن باستارى ارداقتالىپ ءجۇردى ەمەس پە سوندا ەل ىشىندە؟! بوداندىقتان ازات بولىپ، ءوز الدىنا ەل بولعان كەرەمەت زاماندا نەگە تاريحىمىزدى قايتا تىرىلتپەسكە، نەگە قيقۋلاتىپ، ارقانى قوزدىرعان قۇدىرەتتى ونەردى ۇلىقتاماسقا، ۇرپاعىمىزدى نەگە ۇتتىق نارمەن كاۋسارىن قاندىرماسقا؟ ويلانايىقشى، اعايىن.
ەربول امانگەلدىۇلى
