Rysbek ÁShIMOV: Jyraýlyq ónerde ulttyq bolmysymyz jatyr

3102
Adyrna.kz Telegram

Ertede qazaq óziniń ulttyq mádenıetin, ádebıetin, ónerin asa qasterlep, kózdiń qarashyǵyndaı saqtap otyrdy. Keńinen taraǵan «Edige», «Qarasaı-Qazı», «Qobylandy», «Alpamys», «Qyrymnyń qyryq batyry», «Er Tarǵyn» jáne basqa da qıssa-dastandardy, ertegi, ańyzdardy aýyzeki jattap, saýyqshyl, ónerpaz ata-babalarymyz toı-dýmandarda, aıtys-tartystarda halqyna qyzmet jasaǵan.

Tarıhqa júginsek, Syr óńiriniń bir sheti Aral teńizi aımaǵynan «Júzden júırik, myńnan tulpar» talaı-talaı tereń oıshyl, dilmar, sheshender, jeztańdaı ánshi, sal-seriler, kúıshiler, jyraýlar kóp shyqqan. Aıtalyq, Espembet, Molda Báıim, Nurtýǵan, Sultan, Qarasaqal Erimbet, Nurmaǵambet Qoshanuly, Quljan Kelimberdiuly, Smaǵul Isauly syndy aqyn ata-babalarymyzdyń asyl muralary halyqtyń rýhanı nár alatyn shejirelerine aınalǵan. Búgingi keıipkerimiz – jyraý Rysbek Áshimov osy ónerge jasynan aralasqan, el ishinde «Araldyń Qara jorǵasy» atanǵan Qyzylorda oblysy, Aral-Qazaly óńirinde qalyptasqan Nurtýǵan shaıyr jyraýlyq mektebiniń ókili, nasıhattaýshysy. 1986 jyly japon zertteýshisi Mınorý Morıto myrzanyń KSRO halyqtary folkloryna arnaǵan úsh lazerlik dıskisiniń birine daýsy jazyldy. 1990 jyly BUU janyndaǵy «IýNESKO» uıymynyń sheshimimen «Altyn tabaqqa» (Zolotoı dısk) Almas Almatov, Shamshat Tólepovalarmen birge daýsy jazylǵan qazaqstandyq úsh jyraýdyń biri. 1993 jyly Sankt Peterbýrgte, 1994 jyly Saha elinde, 1996 jyly Almatyda ótken LORD halyqaralyq ǵylymı­-óner konferenııalarynda talaı ret joǵary dárejede óner kórsetip, tyńdaýshylaryn tań qaldyrǵan. Búginde Aral aýdandyq mýzeıinde qyzmet atqaryp júrgen qarapaıym turǵyn. Sáti túsip, aǵamyzdy áńgimege tartyp, jyraýlyq ónerdiń búgingi hal-ahýaly týraly suraǵan edik.

– Rysbek aǵa, kim-kimnen de esiterimiz jyraýlyq óner – ekiniń biri ustana bermeıtin aýyr jol. Sol aýyrlyqty mynadaı almaǵaıyp zamanda alyp júrý qalaı tıip jatyr?

– Jyraýlyq – qanymyzǵa sińgen qasıetti óner. Asqanǵa tosqaý boldy, tosylǵanǵa demeý berdi. Ony tól tarıhymyzdan, rýhanı álemimizden esh ýaqytta bólip tastaı almaımyz. Bala kúnimizden aǵa býyn jyraý-termeshilerdiń ónerin tamashalap, olardy tyńdap óstik. Eseıe kele tálim aldyq. Ustazdarym marqum Qappar Jarmaǵambetov, Ábilhan Mahanovtar edi. Ásirese, Ábilhan aǵamyz bala kúnimnen osy ónerge baýlyp, talaı sahnalarǵa shyǵardy, bolashaqqa qanat bitirdi. Sonan beri osy ónermen barar jerimizge baryp, nanymyzdy taýyp, shyǵar shyńymyzǵa shyǵyp otyrmyz. Qaı óner de ońaı emes. Al jyraýlyq dástúrge keletin bolsaq, onda bútin bir qazaq halqynyń tarıhy, rýhy, salt-dástúri, fálsafasy, ómirlik tujyrymdary t.b. bar qasıetteri jatyr, sonysymen qundy. Halqymyzdyń asyl murasy, kıe qonǵan qymbat jádigerimizdi shamamyzsha nasıhattap, osy óner jolyndaǵy basqa da maıtalmandarmen birigip, jyr-terme keshterin ótkizip turamyz. Biraq, halyqtyń qyzyǵýshylyǵy az. Qynjylatynymyz, kezinde toı-tomalaq, dýmandar bolǵanda jyraýlar óner kórsetip, kezek-kezegimen tańǵa deıin jyr aıtqan, osylaı el mereıin kótergen. Ár toıdyń dárejesi sol toıǵa baratyn jyraýdyń deńgeıimen ólshengen. El aǵasy bolǵan, jasy ulǵaıǵan, úlken jyraý kelse, ol aýylǵa búkil qazaq jınalyp, toıdyń aýqymdy, keń kólemde ótiletini sezilgen. Qazir sol dástúrdiń tony teris aınalyp ketkendeı. Búginde jyraý emes, qandaı estradalyq ánshi keledi, merekeniń de dárejesi soǵan saı bolady. Arnaıy dástúrli án-jyr keshterinde bolmasa, qoǵamda bizge, jyraýlarǵa degen qurmet azaıyp ketti. Halyq kóbinese jeńil, sekeńdegen estradalyq ánderge nazar aýdaryp, sanasyn ýlaǵan sheteldiń daýylpazdaı dúńk-dúńk etken áýeniniń quly bop barady. Ony qoıa bersek, ázilimen eldi kúldiremiz dep talaı jastarymyz arzan kúlkige, tereńine úńilmeı jeńiltek oıǵa berilip jatyr. Qaıtpek kerek, ónerdiń oty óshpesin dep sol kórshi-kólem, aǵaıyn-týystyń arasynda aıtyp júrmiz. Bylaı el aralap, salt boıynsha basqa aımaqtarǵa baryp óner kórsetý – dál búgingi kúni bizge arman ǵana. Jetpis jyl dinimiz ben dilimizden aıyrdy degen KSRO-nyń kezinde mundaı kúı keshpegen edik.  Bizdi aparyp-ákelip, jaǵdaıymyzdy jasap, qoldaý bildiretin ókimet joq, onyń ústine bizdi tyńdaǵysy kep otyrǵan el de joq. Hali nashar, nanyn áreń taýyp jep otyrǵan elge nemizdi aıtamyz? Otbasynyń jaǵdaıyn oılap, basy qatyp júrgender seniń jyryńdy qaıtsin?! Qaryn toısa, kóńil jaılansa, sonda baryp jurt saýyq izdeıdi, kóńil kóteredi, jyr tyńdaıdy.

– Dástúrli án-jyrymyzdyń qazirgi tańda nasıhaty qaı deńgeıde?

– Adam kúnine eki-úsh ret tamaqtanbasa, qarny ashady ǵoı, sol sekildi jyrdy da árdaıym tyńdap,  rýhanı azyqtanyp otyrý kerek. Sebebi, jyrda joǵaryda aıtqandaı halqymyzdyń bar bolmysy kórinis tapqan. Eger jyr-termeni qazaq ylǵı tyńdap otyrsa, qanyna sińip, rýhanı baııdy. Al, jylyna bir-eki konert berip, sonymen shektelip qalsaq, onda jaǵdaı basqa, kerisinshe, sanadan óshe bastaıdy, túsinik joıylady. Búginde ne kóp – ánshi kóp. Keıbireýleri osy jyraýlar shyǵarmalaryn jańa úlgide estradamen oryndap júr. Kóńilge jaǵymdy bop, nárin ketirmeı jatsa, qoldaımyz, ol da durys shyǵar. Biraq, aıtqannyń jóni osy eken dep dańǵyrlatyp, qadirin ketirip jatsa, árıne, oǵan qarsymyz. Aıta ketetin bir nárse, kezindegi jyraý ata babalarymyz tegin adam bolmaǵan. Moldadan hat tanyp, kerýenge ilesip, el aralap, musylmansha saýatty bolǵan. Din ıslamnyń elge jaqsy taralýyna zor yqpal etken. Tolǵaýlary arqyly Qurandy táfsirlegen. Mysaly, Qarasaqal Erimbettiń (Erimbet Kóldeıbekuly) shyǵarmalaryn qarańyz. Maǵynasy sondaı kúrdeli, eki úsh qaıtara oqymaı túsine almaısyz. Arab parsy sózderi mol qoldanylǵan, shyǵarmashylyǵynyń kóbi derlik musylmanshyldyqqa, Quran aıattaryna arnalǵan. Tolǵaýlaryn aıtyp, ne tyńdap otyryp­-aq birshama musylmansha saýat ashýǵa da bolatyndaı. Erimbet qadım jolyn tutynǵan táfsirshil shaıyr. Ol óziniń tolǵaý, dastan, qıssalary arqyly Quran Kárım aıattary men paıǵambar hadısterin tarıhtap, maǵynasyn túsindirip, taratyp-tarmaqtap, ony únemi ulttyq uǵymǵa saı ulaǵattap otyrǵan. Al endi, sol Erimbetti bilesiń be dep surashy bireýden, arnaıy oqyǵan ne osy ónerdegi jan bolmasa, bári birdeı tushymdy jaýap bermeıdi. Tipten, baıaǵysyn qoıyp, búgingi kúngi jyraýlardy surasańyz da jarytyp eshteńe aıta almaıdy. Mynaý naǵyz tókpe termeniń maıyn tamyzyp júrgen, Naýryzbek jyraýdyń tól shákirti Óserbaı jyraý, kıeli Mańǵystaýdy sol Ósekeńmen birge dúrkiretip jatqan Uzaqbaı, Jetkizgen jyraýlar, keıingi Ádilbek, Amanqostar, myna bizdiń Syr men Aral-Qazalynyń dúldilderi marqum Bekuzaq, qazirgi inisi Aıbek Táńirbergenovter, marqum Suraǵan jyraý, taza kómeımen aıtatyn Almas Almatovtyń janyndaǵy Jıenbaı, Sársenbaı jyraý, Nartaı mektepteriniń qanshama ókilderi, bári-bári óz aınalasyna ǵana tanymal, olardyń eshkim halin surap, jaǵdaıyn jasap jatqan joq.

– Ózińizdiń daıyndap jatqan tól shákirtińiz bar ma? Otbasyńyzda jıi jyr aıtasyz ba?

– Otbasymda ózim de, ulym da jıi aıtamyz. Biz qazaq yrymshylmyz ǵoı. Men de yrymdap bir ulymdy Nurtýǵan dep atadym. Ázirge el aldyna shyǵyp júrgen joq. Buıyrtsa, alar asýy áli alda, tomaǵasy sypyrylǵaly júr. Manaǵy aıtqanymdaı, qoldan kelgenshe shaqyrǵan jerlerde dombyramdy da aparyp, aıtyp júrmiz. Sondaı jerlerde balamdy da aıtqyzamyn, eldiń batasyn alyp júr. Jalpy, Nurtýǵan jyr mektebi dep úıirme de ashtym. Kóbisi eseıip, alǵan sabaǵymen el arasyna sińip ketti. Keıbireýleri jaryqqa shyǵyp ta jatyr. Solardyń biri – Astanadaǵy Elmura Jańabergenova. Dáris alyp, mashyqtanyp jatqan talaı shákirtterim bar. Al, ózimniń tól shákirtim retinde balamdy daıyndap jatyrmyn. Aıtpaǵym, ár qazaq eline, ultyna ózinshe qyzmet etse, bastysy sol emes pe?! Úkimetten kómek kútip otyra bergenshe, ózi de birdeńege talaptanǵany durys qoı. Áıteýir, qazaq qazaqtyǵyn joǵaltpasa, ónerimiz de, jyrymyz da joǵalmaıdy dep senem. Meniń bilerim, túbinde qazaq qazaqsha sóıleıdi, baqsha-muratyna jetedi. Káne, osyǵan qol jaıyp, bata qylaıyq. Áýmın!

- Áýmın, aǵa, áńgimeńizge rahmet!

Uly dalanyń aıryqsha talanttary el basyna kún týǵanda Abylaıǵa aqylshy bolyp, arnasynan asqan Tursyn handy ótkir tilimen jolǵa qoıǵan, Kene hannyń aıbaryn tolǵaýyna arqaý etip, ashtyq pen zobalańǵa tap kelgen soǵys jyldarynda «Lenıngradtyq órenim» dep, óshken eldiń rýhyn qaıta túletken edi ǵoı! Altyn bastary ardaqtalyp júrdi emes pe sonda el ishinde?! Bodandyqtan azat bolyp, óz aldyna el bolǵan keremet zamanda nege tarıhymyzdy qaıta tiriltpeske, nege qıqýlatyp, arqany qozdyrǵan qudiretti ónerdi ulyqtamasqa, urpaǵymyzdy nege uttyq nármen káýsaryn qandyrmasqa? Oılanaıyqshy, aǵaıyn.


Erbol AMANGELDIULY

 

Pikirler