جەر بەتىندە، باقىتىمىزعا وراي، قانداي سۇمدىق تابيعات اپاتىنان دا امان شىعاتىن ادامدار بار. ولار «ماڭگىلىك ماتەريك» اۋماعىنداعى ۇڭگىرلەردى مەكەندەيدى جانە يوگالار دەپ اتالادى. يوگالار دەگەندە، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا تسيركتە قارنىنا قارىستاي قانجار سۇعىپ، مۇرنىنان ءجىپ وتكىزەتىن كلوۋندار ەلەستەيدى. كلوۋنداردى گيمالايداعى يوگالارمەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ناعىز يوگالار — ءبىزدىڭ وركەنيەت وركەشىندە دۇنيەگە كەلگەن ەرەكشە ۇرپاق — بولاشاقتىڭ ادامى. گيمالاي مەن تيبەتتى مەكەندەيتىن ولاردىڭ بويىندا بىزگە بەيمالىم ەرەكشە ەنەرگيا بار. بۇكىلالەمدىك كاتاكليزم بولسا دا، يوگالار امان قالادى. تاۋدىڭ سۇمدىق سۋىق اۋاسى مەن كوپجىلدىق اشتىققا ابدەن شىڭدالعان ۇرپاقتىڭ ىشىنەن ناعىز شىڭدالعاندارى عانا سوماتي جاعدايىنا جەتە الادى.
سوماتي دەگەنىمىز — مەديتاتسيانىڭ ەڭ جوعارعى فورماسى. ونى لەتارگيالىق ۇيقىمەن نەمەسە كلينيكالىق ولىممەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. لەتارگيالىق ۇيقىدا ادامنىڭ جۇرەگى، ميى جۇمىس ىستەپ جاتسا، سوماتي جاعدايىندا دەنە ولگەن ادامدىكىنەن دە ارى تاس بولىپ، سۇپ-سۋىق بولىپ قاتىپ قالادى. بىراق جانى ءتىرى. ءتىرى بولعانمەن — دەنەسىز. وسىلايشا الگى جان مىڭ جىل جاتقان تاس دەنەگە قايتىپ ورالا الادى. سەنسەڭىز دە، سەنبەسەڭىز دە — وسى!
دارىگەرلەر مەن بيولوگتار ادام دەنەسىنىڭ مۇز بولىپ قاتۋى، كلەتكالاردىڭ بۇزىلۋىنا اپارىپ سوقتىراتىنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان مۇز بولىپ قاتقان ادام مىندەتتى تۇردە ولەدى. ال سوماتي — يوگالاردىڭ مىڭ نەمەسە ميلليون جىلدان كەيىن دە ماڭگىلىك مۇز قۇرساۋىنان ءتىرى شىعۋىنىڭ سەبەبى عىلىمعا ءالى بەلگىسىز. مۇنى ايۋدىڭ 9 اي بويى ۇڭگىردە ۇيىقتاپ جاتقانىمەن سالىستىرا المايسىز.
ارينە، جوعارىداعىداي سوماتي جاعدايىنا ەرەكشە تاڭدالعان ادامدار عانا ەنە الادى. ال ونداي ەرەكشە كۇشكە يە ەمەس موناحتار كۇنىنە ءۇش رەت سوماتي جاساپ، ءۇش ساعاتقا عانا ءولىپ، قايتادان ءتىرىلىپ، جاتتىعاتىن كورىنەدى.
جاراتقان يەمىز جاھاندىق كاتاكليزم بولىپ، جەر بەتىندەگى كۇللى ادام بالاسى قىرىلىپ قالاتىنداي جاعداي تۋسا دا، ادام اتا ۇرپاعىن ساقتاپ قالۋدىڭ امالىن الدىن الا ويلاستىرىپ، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ساقتاندىرىپ قويعان ەكەن-اۋ دەيسىز. ونىڭ ءبىر جولى ءبىز ايتىپ وتىرعان — سوماتي. تيبەتتىك لامالاردىڭ ايتۋىنشا، قاجەت ۋاقىتىندا بۇل ادامدار ءتىرىلىپ، ادامزاتتىڭ قايتادان ۇرپاق جايۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. 850 000 جىل بۇرىن اتلانتيدانى جۇتىپ قويعان بۇكىلالەمدىك توپان سۋ كەزىندە، ۇڭگىر ىشىندە امان قالعاندار كەيىن جەر شارىنا تاراپ، ادامزات ۇرپاعىن جايعان دەسەدى.
ءبىر قىزىعى، تيبەت موناحتارىندا ادام رۋحىن شىڭداۋدىڭ نەشە ءتۇرلى امال-تاسىلدەرى بولعان. سونىڭ ءبىرى — تاس قاراڭعى تەرەڭ ۇڭگىردەن جىلدار بويى سىرتقا شىقپاۋ. ياعني ادامدى ءوزىنىڭ قالاۋىمەن كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس تۇنەك ۇڭگىرگە قامايدى. ءولىپ قالماۋ ءۇشىن كىشكەنە تەسىكتەن سۋسىن مەن تاماق قويىپ قويادى. ءتىرى ەكەنىن سودان بىلۋگە بولادى. بولدى، تاس قاراڭعى ۇڭگىردە جاپادان-جالعىز جاتاسىز. ءتىرى تىرشىلىك يەسى تۇرماق، تىرس ەتكەن دىبىس بولمايدى. ماڭگىلىك تىنىشتىق. تاستاي قاراڭعىلىق. ۋاقىتتىڭ قانشا ەكەنىن، قاي جىل مەزگىلى ەكەنىن سەزىپ-ءبىلۋ، ايىرۋ مۇمكىن ەمەس. جاي جاتپايدى، ۇنەمى دۇعا وقۋمەن بولادى. سونىڭ ارقاسىندا ەشقانداي اۋرۋمەن اۋىرمايدى. شاماسى ۇڭگىردە اسا قۋاتتى ەنەرگيا بولاتىن بولسا كەرەك، قانداي اۋىر سىرقات تا جازىلىپ شىعادى ەكەن. كەيبىرەۋ مۇنداي جاعدايدا ءۇش كۇن، كەيبىرەۋ ءۇش اي نە اسىپ كەتكەندە ءبىر جىل عانا شىداۋى مۇمكىن. شىداماسا، شىعارىپ الادى. ولسە، ىشىنە جەرلەيدى. ال ەندى كەيبىر موناحتار وسىنداي ۇڭگىردە 6-7 جىلعا دەيىن شىقپاي جاتىپ الادى ەكەن. وسىنشا ۋاقىتتان كەيىن شىققاندارى اناسىنان جاڭا تۋعانداي بولىپ جارىق دۇنيەگە ورالادى. ولاردى كۇللى موناحتار قۇدايداي كورىپ، اسپەتتەپ كۇتىپ الادى. توبەلەرىنە كوتەرەدى. ويتكەنى ول ەرەكشە تىلسىم كۇشكە يە بولىپ شىعادى.
ال ەندى مۇلدەم اس-سۋ ىشپەي، ونداعان جىلدار بويى ۇيىقتاپ جاتىپ، وياناتىن دا موناحتار كەزدەسەدى. مۇنداي جاعدايعا جەتۋ ءۇشىن ولار مىڭ كۇن، ياعني ءۇش جىل بويى تەك قانا جاڭعاق پەن پىستەمەن عانا قورەكتەنەتىن كورىنەدى. ناتيجەسىندە، دەنەدە تيتىمدەي دە ماي قالمايدى. ودان كەيىن موناحتار تاعى ديەتاعا وتىرىپ، ەندى تەك ءشوپ تامىرلارىمەن عانا قورەكتەنۋگە كوشەدى. بۇل دا ءۇش جىلعا سوزىلادى. ناتيجەسىندە، دەنەسى ءتىرى قاڭقا بولىپ شىعادى. ودان كەيىن ۋلى شايعا كوشەدى. ونىڭ پايداسى — ولگەندە دەنەسىن باكتەريادان قورعايدى.
جەر استىنداعى موناستىرلاردا قانداي قۇپيا بار؟
1577 جىلى ورىس جەرىنە باسىپ كىرگەن شۆەدتەر ۆالاام موناستىرىن قيراتىپ، 35 موناحتى ولتىرەدى. مارقۇمداردىڭ دەنەسىن ورتەمەك بولعانمەن، جاۋلاۋشىلار وعان ۇلگەرمەيدى. تۇندە ولگەن موناحتاردىڭ مايىتتەرى ءوز-وزىنەن جوعالىپ كەتەدى. شۆەدتەر كەتكەن سوڭ، اۋليە اكەيلەر باۋىرلارىنىڭ دەنەسىن ىزدەمەگەن دە، تاپپاعان دا.
جالپى، گيمالاي مەن تيبەتتە الەمدى باسقارۋدىڭ «كىلتى» بار دەلىنەدى. بريتانيا، گەرمانيا، كەزىندەگى كسرو ميلليونداعان قارجى ءبولىپ، ونداعان ەكسپەديتسيالاردى قۇپيا تۇردە تيبەتكە اتتاندىرعانىنا قاراعاندا، «كىلتتىڭ» بارى راس بولۋى دا مۇمكىن. بارلىعى دا قۇدىرەتى كۇشتى تىلسىمدى يگەرىپ، الەمدى بيلەپ تۇرۋعا ۇمتىلعانى شىندىق. جالپى، اڭىزداعى شامبالانى ىزدەپ اتتانعان ونداعان ەكسپەديتسيالار ونى تاپتى ما، جوق پا، بەلگىسىز. ءبارى بۇگىنگى كۇنى قۇپيا. شىنتۋايتىندا، تيبەت الەمدەگى ەڭ جۇمباعى اشىلماعان مەكەنگە جاتادى. ونداعى بار قۇپيا تىلسىمدى بويىنا ساقتاعان نام-تسو كولى، يارلۋنگ تسانگپو وزەنى، قايلاس تاۋى ءالى سىرىن ادامزاتقا اشا قويعان جوق. ءتىپتى قايلاس تاۋىنان «ءتىرى» جانە «ءولى» سۋ تابىلعانى جونىندەگى سەنساتسيالىق دەرەك الەم ءباسپاسوزىنىڭ «نانىنا» اينالعانى دا بەلگىلى. تيبەت يوگالارى وسى «ءولى» سۋدى ءىشىپ، وزدەرىن ءبىراز ۋاقىت، نە بولماسا ونداعان جىلدارعا «ءولتىرىپ»، سوسىن «ءتىرى» سۋدى ءىشىپ، قايتادان تىرىلەدى دەسەدى. بۇل سۋلاردىڭ قاسيەتى ادامداردىڭ اعزاسىن جاسارتا الاتىن قۇدىرەتكە دە يە. قىلتاماق سەكىلدى عاسىر وبالارىنىڭ دا بىردەن-ءبىر ەمى كورىنەدى.
تورە عالي، «ايقىن»
