- جاقىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ادەبيەت پەن ونەر سالاسىن دامىتۋعا ايرىقشا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن جاستارعا ءوز قولىمەن مەملەكەتتىك ستيپەنديا تاپسىرعانى بەلگىلى. ماتەريالدىق قولداۋ رەتىندە بەرىلگەن سىياقىعا ءسىز دە يە بولدىڭىز. وسى قاراجاتتى قايدا جۇمساماق ويىڭىز بار؟
- كوپتەن بەرى كوزدەپ جۇرگەن شىعارماشىلىق جوسپارلارىم بار ەدى. ول قاراجات ويداعى ماقساتىمدى تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋعا جەتە قويمايدى. بىراق اجەپتەۋىر جىرتىعىم جامالىپ قالاتىن بولدى. مەملەكەتتىڭ ونەر مەن ادەبيەت ادامدارىنا وسىلاي نازار سالىپ، كوڭىل ءبولۋى، قامقورلىق كورسەتۋى، قاناتىنىڭ استىنا الۋى — قۋانارلىق جاعداي. شابىت بەرەدى. ويىڭا — وي قوسادى. ەندى «الدىم ەكەن» دەپ جاتا بەرمەيسىڭ. اللا بۇيىرتسا، استانا مەن الماتى قالالارىندا جاڭاشا سەرپىنمەن كونتسەرت قويسام دەيمىن. جالپى، ءار كونتسەرت، ءاربىر ەل الدىندا ورىندالعان شىعارما «ايتەۋىر ءوتتى» دەگەن ەسەپ ءۇشىن ەمەس، تىڭداۋشىعا وي سالىپ، كورەرمەندى رۋحاني ءبىر ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن قولعا الىنۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. مەملەكەت سىياقى بەرمەسە دە ءانشى بولسىن، كۇيشى بولسىن، جازۋشى بولسىن ءبىر قالىپتا ءومىر سۇرمەۋى كەرەك. ءوز باسىم اقشانىڭ بار كەزىندە دە، جوق كەزىندە دە ىزدەنىسىمدى توقتاتپايتىنىم انىق. دەگەنمەن كىشكەنتاي عانا كوڭىلدىڭ ءوزى، وسىلاي ۇلكەن كومەگى ءتيىپ جاتاتىنى ءسوزسىز.
- «جاڭا باعىت ۇستانامىز» دەپ كەي كۇيشىلەر ۇلتتىق ونەردى ەۋروپالاندىرۋعا اۋەس بولىپ كەتتى. دومبىراعا ورىندى-ورىنسىز داڭعازا دىبىستاردى قوسا بەرۋ قانشالىقتى قاجەت؟
- وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، مەيرامبەك بەسباەۆ قۇرعان «تارتۋ» توبىنىڭ باعىتى ءسال وزگەشەلەۋ. بىراق ول جەردە ءسىز ايتقان داڭعازا دىبىستارعا جول بەرىلمەيدى. دومبىرانىڭ ءۇنىن ەسترادالىق اۋەنمەن ۇيلەستىرىپ، ءسال-ءپال كوركەمدەيمىز. ءوز شەڭبەرىمىزدەن اسپايمىز. مەن — جەكە باسىمنان ۇلتتىڭ مۇددەسىن، مادەنيەتى مەن رۋحانياتىن جوعارى قوياتىن ازاماتپىن. سوندىقتان مەنىڭ رەپەرتۋارىمداعى شىعارمالار قازاقى رەڭكتەن اجىرامايدى دەپ ويلايمىن. نەگىزىنەن جەكە ورىنداۋدا، كەيدە وركەسترمەن قوسىلىپ، ءداستۇرلى كۇيلەردى ورىندايمىن. 2000 جىلدان بەرى قاراي، ەلباسىنىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن شارالاردا قازاقستاننىڭ داۋلەسكەر كۇيشىلەرى مەن ايگىلى دومبىراشىلارىمەن دە ءبىر ساحناعا شىعىپ ءجۇرمىز.
- «تارتۋ» كۇيشىلەر تريوسىنىڭ ناقتى ىسىنەن گورى، «ۇشتىك قۇرىلادى ەكەن» دەگەن اڭگىمە كوبىرەك ايتىلعان سياقتى…
- مۇمكىن، توپتىڭ جارق ەتىپ كورىنۋىنە ءبىر كليپتىڭ ءتۇسىرىلىمى قاجەت بولىپ تۇرعان شىعار. كەز كەلگەن جاڭا جوبا جەمىسىن بەرۋ ءۇشىن كىشكەنە ۋاقىت كەرەك. قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتىپ، ءبىر ساتتە ءسونىپ قالعانشا، ساۋلەسى الىسقا تارايتىن شۇعىلا بولعانعا نە جەتسىن؟! مەيرامبەك اعامىزدىڭ بىزگە قوياتىن تالابى دا — وسى. ءبىر شىعارما جازساق تا ساپالى دۇنيە جاساۋ. ءار تۋىندىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىنە مۇقيات كوڭىل اۋدارادى. ەرتەلى-كەش رەپەرتۋارىمىزدى ساراپتاپ-سالماقتاۋدان جالىقپايدى. تەرەڭ ءمان بەرىپ، ۇزاق تالداپ وتىرادى. جاسىراتىنى جوق، وسى تالاپقا ساي كەلمەگەن كۇيلەرىمىز دە بولدى. ولاردى «اقىرى جازدىق قوي» دەپ ساپاسىز كۇيدە حالىققا ۇسىنعان جوقپىز. قۇدايعا شۇكىر، قازىرگى تاڭدا قورجىنىمىز قوماقتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ىزدەندىك، ۇلكەندى-كىشىلى كونتسەرتتەردە، مەملەكەتتىك شارالاردا ونەر كورسەتتىك.
قازىر دۇركىرەپ تۇرماساق تا، ءبىزدىڭ تانىلۋىمىز بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە.
- توپ قۇرامىنا كەلگەندە مەيرامبەكتىڭ اتاعىنا سۇيەنىپ، «حالىق الدىنداعى ابىرويى ءبىزدى دە شىعارادى عوي» دەگەن سەنىم بولمادى ما؟
- ءبىز — ونى، ول — ءبىزدى پايدالانۋدى كوزدەپ جۇرگەن جاعدايىمىز جوق. ول كىسىنىڭ دىتتەگەنى — «قايتسەم دە تانىمال دومبىراشىلاردىڭ قاتارىن كوبەيتسەم» دەگەن وي. ۇنەمى اڭگىمە اراسىندا «جىلىنا كونسەرۆاتوريانى قانشاما دومبىراشى بىتىرەدى. بارىنە بىردەي جۇمىس جوق. ەش جەرگە سىيماي ءجۇر» دەپ جانى اۋىرىپ وتىرادى. «ءبىرىڭ — مەكتەپتە ساباق بەرەرسىڭدەر، ءبىرىڭ — وركەستردە وينارسىڭدار. بىراق سەندەردەي مىقتى دومبىراشىلار ەل ىشىندە ەلەۋسىز قالماۋى كەرەك. سەندەر حالىققا قىزمەت قىلىپ، تانىلساڭدار، ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ۇمىتقان قانداستارىمىز بەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن تىم قۇرىعاندا ءبىر ادامنىڭ بەتىن بەرى بۇرىپ، نازارىن اۋدارتساق — ەڭبەگىمىزدىڭ اقتالعانى. ارمانىم سول» دەيدى. ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز باس پايدا ەمەس، ونەرگە قىزمەت ەتۋ.
- سىزدەردىڭ ويلارىڭىزشا، دومبىرانىڭ دارىپتەلۋى كەم ءتۇسىپ جاتىر ما؟
- قولىنا قارا دومبىرا ۇستاپ جۇرگەن ارىپتەستەرىمنىڭ، ءوز قاتارلاستارىمنىڭ اياق الىسىنا قاراپ، كىمنىڭ قالاي جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىن سىرتتاي كوز جۇگىرتىپ، باقىلاۋدى داعدىعا اينالدىرعانمىن. بىزدە مىقتى ورىنداۋشىلار، بىلىكتى كۇيشىلەر جوق دەسەم قاتەلەسەمىن. قۇدايعا شۇكىر، بارشىلىق. بىراق قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكاسىن جازاتىن كومپوزيتورلار جوقتىڭ قاسى. ماسەلەن، احمەت جۇبانوۆ، مۇقان تولەباەۆ، كەنجەبەك كۇمىسبەكوۆ، نۇرعيسا تىلەنديەۆتەر قازاقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن بويىنا ءسىڭىرىپ وسكەن تۇلعالار. ولار ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى كلاسسيكالىق شىعارمالاردى دا جازدى. بىراق قاي مۋزىكاسىن الساڭىز دا قازاقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرادى. قازىرگى تۋىندىلاردا قازاقتىڭ ءيىسى سەزىلىپ، مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزدان سىر شەرتەتىنى سيرەك. مەن ۇلتتىڭ ساناسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرۋگە جارامايتىن ونداي دۇنيەلەردى قازاقتىڭ مۋزىكاسى دەپ ەسەپتەمەس ەدىم. ەۆگەني بۋرسيلوۆسكي، لاتيف ءحاميديدىڭ جازعان مۋزىكالارى قازىرگى قازاق كومپوزيتورلارىنان الدەقايدا ارتىق. ۇلتقا جاقىن. ويتكەنى ولار قازاقتىڭ مۋزىكاسىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن، قۇلاقتارىنا ءسىڭىرىپ وسكەن. سوندىقتان قازاقشا ويلامايتىن، قازاقتىڭ قامىن كۇيتتەمەگەن، قازاقشا ءتۇس كورمەيتىن ادام قازاقتىڭ مۋزىكاسىن جازا المايدى. «بۇگىن اتىمدى شىعارسام بولدى، قالعانى كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن» دەيتىندەر كوپ. ۇلتتىڭ مۇددەسى بارلىق ماسەلەدە الدىڭعى ورىندا تۇرۋى ءتيىس. وعان باس قاتىرمايتىنداردان قورقۋ كەرەك.
- ءسىزدى «بىرتوعا جىگىت» دەپ ويلاپ جۇرسەك، ىشىڭىزدە ءبىراز دۇنيە قايناپ جاتقان ءتارىزدى…
- بىرتوعا، ەشتەڭەمەن شارۋاسى جوق، اينالاعا سۇلەسوق قارايتىن، بۇيىعىمىن دەپ ايتا المايمىن. كەرەكتى كەزىندە مىنەزدىڭ شىعاتىن جەرى بولادى. قانداي ءىس بولماسىن بارىنشا سابىرلى بولىپ، اقىلعا سالىپ شەشۋگە تىرىسامىن. كەيدە اقىلعا دا كونبەي كەتەتىن كەزىم بار. اسىرەسە، ادىلەتسىزدىككە توزە المايمىن.
- ادىلەتسىزدىكتى كوپ كورەسىز بە؟
- جونسىزدىكتى ءارتۇرلى سالادان كورۋگە بولادى. قوعامدا ۇلت ارالىق، رۋ ارالىق، باسشىلاردىڭ جىككە، جەرگە ءبولىنۋى بوي كورسەتىپ قالادى. بولىنەتىن قاراپايىم حالىق ەمەس، بيلىك باسىنداعىلار. شىعارماشىلىق بايقاۋلاردا الالاۋ بار. قاراپتان-قاراپ كۇيدىرىپ، ايداپ سالاتىنداردى دا كوردىم. ادامداردىڭ وپاسىزدىعى دا كەيدە اشىندىرادى. ءومىردىڭ جولى — بۇرالاڭ. ول ەشقاشان ءتۇزۋ بولماعان. جاقسىلىق پەن جاماندىق، ادىلەتتىلىك پەن ادىلەتسىزدىك قاتار جۇرەدى. وسىندايدا اركىم ءوز شارۋاسىن بىلسە، ءوز ىسىمەن اينالىسسا دەيسىڭ. ودان دا ۇلتتىق مۇددەگە بىرىگىپ، ەلدىڭ جايىن، ءتىلدىڭ ماسەلەسىن كوتەرەيىك. بالالارىمىزدى انا تىلىمىزدە تاربيەلەيىك. «باسقا ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە» دەپ قادىر اتامىز ايتقانداي، باسقا ءتىلدى قابىلەتىڭ جەتىپ تۇرسا، مەڭگەرگەن دە ارتىق ەتپەيدى. بىراق ءتىلى قازاقشا شىقپاعان بالانىڭ قازاققا جانى اشيدى دەپ ولامايمىن.
- دەمەك، ءسىز شىعارماشىلىق ادامى بولساڭىز دا ساياساتتان تىسقارى قالا المايسىز…
- «سەن ساياساتپەن اينىلىسپاساڭ، ساياسات سەنىمەن اينالىسادى». شىعارماشىلىق ادامى قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى بولعاندىقتان، ءاردايىم قوعامداعى جاڭالىقتارعا قۇلاعى تۇرىك ءجۇرۋى كەرەك. تەك ونەردى عانا ەمەس، دۇنيەتانىمى كەڭ بولۋ ءۇشىن ماتەماتيكانى، فيزيكانى، استرونوميانى، حيميا، گەوگرافيا جانە باسقا سالالاردى ءوزى ءۇشىن بىلگەنى دۇرىس. ءوز تاريحىن عانا ەمەس، دۇنيەجۇزى تاريحىن وقىعان ادامنىڭ ءبىراز نارسەگە كوزى اشىلادى. كەشەگى اق ازيادا ويىندارىن باقىلاپ وتىرىپ، ءبىراز ويعا قالدىم.
دوداعا تۇسكەن قازاق بالاسى ساۋساقپەن سانارلىق. ەكى-ءۇش قازاق كورگەنىمىزدە تۋىسقانىمىزدى كورگەندەي قۋاندىق. جاقسى كورىپ، سوعان جانكۇيەر بولدىق. وسىنى بايقاعان ەلباسى «بالالارىڭىزدى سپورتقا بەرىڭىزدەر» دەپ اشىق ايتتى. ارينە، باسقا ۇلت وكىلدەرى دە ابىرويىمىزدى اسقاقتاتتى. بىراق ءوز نامىسىمىزدى وزگەگە جىرتتىرعانشا، ءوز ۋىسىمىزدا ۇستاعان جاقسى عوي.
كەي سپورتشىلارىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كوك بايراعىن قالاي بولسا، سولاي ۇستاعانى ارقاما ايازداي باتتى. مارەگە جەتە سالىسىمەن، تۋدى قۇشاقتاپ، قۇلاي كەتكەندەرى دە بار. ءسوز جوق، ولاردىڭ جەڭىسى بىزگە قۋانىش اكەلدى. بىراق تۋدى ۇستاۋعا جاۋاپسىزدىقپەن قاراعاندارى، سول ورەكپىگەن كوڭىلىمىزدى سۋ سەپكەندەي باستى. قانداي جاعداي بولماسىن، ءولىپ بارا جاتساڭ دا، تۋدى تومەن تۇسىرۋگە قاقىڭ بولماۋى ءتيىس. سونداي-اق مەملەكەتتىك ءانۇراندى ءار ادام جاتقا ءبىلۋى مىندەت. ءانۇراننىڭ ءماتىنىن كەي جەرلەردە ەكى تىلدە جازىپ قويعان. ونىڭ نە كەرەگى بار؟ مەن وعان قارسىمىن. بارلىق ۇلت ءانۇراندى قازاق تىلىندە جاتتاسىن جانە ماعىناسىن ءبىلسىن! ول ازداي-اق ءار جەردە اركەلكى ايتىلادى. ەگەر ءماتىنسىز ورىندالعان جاعدايدا ءبىر شۋماق پەن قايىرمامەن شەكتەلسىن نەمەسە ارنايى بەكىتىلگەن تولىق نۇسقاسى شىرقالعانى دۇرىس.
- سىزبەن شىعارماشىلىق تۋرالى كوبىرەك تىلدەسەمىز دەپ ويلاپ ەدىم…
- مەن ەل، جەر، ۇلت، تىلگە قاتىستى دۇنيەلەرگە بەي-جاي قاراي المايمىن. جۇرگەن جەرىمدە تەك قازاقشا سويلەيمىن. قازاقىلىق جايلى ايتىسىپ، قىزىل كەڭىردەك بولىپ قالاتىنىم بار.
- ءوز جانىڭىزدان شىعارعان كۇيلەرىڭىز دە پاتريوتتىق تاقىرىپتا ما؟
- كۇي — اتى ايتىپ تۇرعانداي، ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنەن تۋىندايدى. جالعىزدىق، قۇلازۋ، مۇڭايۋ نەمەسە قۋانىشتان. ءۇي ىشىندەگى احۋالعا دا بايلانىستى. قولىما دومبىرا ۇستاعىم كەلمەسە، ءوزىمدى-ءوزىم زورلامايمىن. كەيدە بۇكىل تىرلىگىمدى تاستاپ، تاپجىلماي وتىراتىن كەزدەرىم بولادى. جان راحاتىن قوس ىشەكتەن تابامىن.
- ۇيىڭىزدەگى احۋال قانداي؟
- قۇدايعا شۇكىر، جاقسى. تەلەديداردى كوپ كورمەيمىن. مۇلدە قارامايمىن دەۋگە بولادى. وعان كەتىرگەن ۋاقىتىمدى شىعارماشىلىققا ارنايمىن. كۇيلەردى نوتاعا تۇسىرەمىن. جازىپ جۇرگەن تۋىندىلارىم بار. قايدا بارسام دا، قاعاز-قالامىمدى وزىممەن بىرگە ارقالاپ جۇرەمىن. جۇمىستا دا قولىم قالت ەتسە، شۇقشيا كەتەمىن.
- تەلەديدار كورمەسەڭىز، جاڭالىقتاردان سىرت قالمايسىز با؟
- گازەتتى ءجيى وقيمىن. ۇيدەن شىقسام گازەت الامىن. قازاق باسىلىمدارىنان «ايقىن»، «جاس الاش»، «الاش ايناسىن»، ورىس ءتىلدى «PRO SPORT» گازەتىن وقيمىن. كەيدە عانا ۇيدە بولعاندا تانىمدىق باعدارلامالار قارايمىن. بىراق ۇيدە كوپ بولا بەرمەيمىن.
- ۇيگە قونباي قايدا جۇرەسىز؟
- ۇيگە جەتسەم قونامىن عوي… ءوز ءۇيىڭ، ولەڭ توسەگىڭە نە جەتسىن؟! «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ ەر ادامنىڭ ەركىن جۇرگەنى دۇرىس دەپ ويلايمىن. ۇزاق جولعا شىقپاي، ءبىر قالادا اينالشىقتاپ ۇزاق جۇرسەم، اۋىرىپ قالامىن. جولعا شىققىم كەلىپ تۇرادى. تىم قۇرىعاندا قورداي مەن تالدىقورعانعا بارىپ كەلەمىن. تۇنمەن تالاسپاي، كۇندىز جۇرگەندى ۇناتامىن. تابيعاتقا ءسۇيسىنىپ، ءار تاستان، ءار جوتادان اسەر الۋعا تىرىسامىن. قارا جولدىڭ قاسيەتى بار دەپ ەسەپتەيمىن.
- ەر ازىعى جولدا ما ەكەن؟
- ءيا.
- ءبىزدىڭ ەستۋىمىزشە، ءسىزدىڭ قورجىنىڭىزدا ەكى جۇزدەن استام تۋىندى بار. ساحنادا كۇيلەردى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىراتىن جاعداي ورىن الا ما؟
- ونداي جاعداي كەزدەستى. ءبىز روبوت بولماسا كومپيۋتەر ەمەسپىز. ءبىر ءان ءبىر انگە ۇقساپ جاتادى. سول سياقتى قۇرىلىمى، فيلوسوفياسى ءبىر قولدان شىققاسىن كەيدە كۇيدىڭ ىرعاقتارىن دا ءبىر-بىرىنەن ايىرۋ قيىن. ءجيى دايىندالىپ، ءوزىڭدى قاداعالاپ جۇرسەڭ شاتاسپايسىڭ. بىراق جاڭا جاتتاعان كۇيلەرىمدى ساحنادا ۇمىتىپ قالعان كەزىم دە بولدى. ونداي جاعدايدا بىلدىرمەي جىبەرۋگە تىرىسامىن. كەرىسىنشە كۇيدىڭ ءبىر جەرىنەن سۇرىنسەم، تاباناستى جينالىپ، شابىتتانا تۇسەمىن.
- اتىڭىزعا قاراعاندا ءسىز باتىر بولۋىڭىز كەرەك ەدى…
- بابامىز ءاشىر — سوعىستا قازا تاپقان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرى. مەن تۋىلار جىلى اكەم رەسەيدە بولىپ، ستالينگراد شايقاسىندا قازا تاپقان ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى نۇركەن ابدىروۆكە قويىلعان ەسكەرتكىشتى كورگەن ەكەن. سونى ەستىگەن اجەمىز «سول كىسىدەي باتىر بولسىن» دەپ ىرىمداعان كورىنەدى. بىراق اكەم بەسىگىمنىڭ باسىنا ءوزىنىڭ دومبىراسىن ءىلىپ، كۇيشى بولسىن دەپ نيەت ەتىپتى. ءسويتىپ، 4-5 جاستان دومبىراعا باۋلي باستايدى.
اكەم نۇرعالي — دومبىراشى، انام — سىرعاش ءان ايتاتىن ونەرلى كىسىلەر. كىشكەنتايىمنان قازاقتىڭ ءان-كۇيلەرىن قۇلاعىما ءسىڭىرىپ وسكەنمىن. كەيىن مەكتەپ قابىرعاسىندا نوتا الىپپەسىن ۇيرەتكەن ۇستازىم مارقۇم بەكەت جەتپىسوۆ. بەرتىندە ا.جۇبانوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق مۋزىكا مەكتەبىندە گۇلپەريزات ەلەۋسىزقىزىنان، كونسەرۆاتوريادا پروفەسسور ايتجان توقتاعانوۆتان ءدارىس الدىم. ۇلكەن كۇيشىلەردى ۇلگى تۇتتىق، ۇستاز سانادىق. قازىر تاراز قالاسىندا تۇراتىن تالعات ورىنتاەۆتان، مارقۇم رىسباي عابديەۆ، قارشىعا احمەدياروۆتاردان، سونداي-اق شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى جانعالي جۇزباەۆ، قوبىزشى-دومبىراشى سايان اقمولدادان ۇيرەنگەندەرىم بار. كەيبىرىنىڭ كوزىن كورمەسەك تە، ءۇن تاسپاسىن تىڭداپ، دايىندالدىق. ەلىكتەدىك.
- بوس ۋاقىتىڭىزدا نەمەن شۇعىلداناسىز؟
- دوپ تەبەمىن. بيليارد وينايمىن. كىتاپ وقىعاندى ۇناتامىن.
اڭگىمەلەسكەن
قانشايىم بايداۋلەتوۆا،
«ايقىن».
