- Jaqynda Elbasy Nursultan Nazarbaev ádebıet pen óner salasyn damytýǵa aıryqsha úles qosyp júrgen jastarǵa óz qolymen memlekettik stıpendııa tapsyrǵany belgili. Materıaldyq qoldaý retinde berilgen syıaqyǵa siz de ıe boldyńyz. Osy qarajatty qaıda jumsamaq oıyńyz bar?
- Kópten beri kózdep júrgen shyǵarmashylyq josparlarym bar edi. Ol qarajat oıdaǵy maqsatymdy tolyqqandy júzege asyrýǵa jete qoımaıdy. Biraq ájepteýir jyrtyǵym jamalyp qalatyn boldy. Memlekettiń óner men ádebıet adamdaryna osylaı nazar salyp, kóńil bólýi, qamqorlyq kórsetýi, qanatynyń astyna alýy — qýanarlyq jaǵdaı. Shabyt beredi. Oıyńa — oı qosady. Endi «aldym eken» dep jata bermeısiń. Alla buıyrtsa, Astana men Almaty qalalarynda jańasha serpinmen konert qoısam deımin. Jalpy, ár konert, árbir el aldynda oryndalǵan shyǵarma «áıteýir ótti» degen esep úshin emes, tyńdaýshyǵa oı salyp, kórermendi rýhanı bir satyǵa kóterý úshin qolǵa alynýy qajet dep esepteımin. Memleket syıaqy bermese de ánshi bolsyn, kúıshi bolsyn, jazýshy bolsyn bir qalypta ómir súrmeýi kerek. Óz basym aqshanyń bar kezinde de, joq kezinde de izdenisimdi toqtatpaıtynym anyq. Degenmen kishkentaı ǵana kóńildiń ózi, osylaı úlken kómegi tıip jatatyny sózsiz.
- «Jańa baǵyt ustanamyz» dep keı kúıshiler ulttyq ónerdi eýropalandyrýǵa áýes bolyp ketti. Dombyraǵa oryndy-orynsyz dańǵaza dybystardy qosa berý qanshalyqty qajet?
- Ózderińizge belgili, Meırambek Besbaev qurǵan «Tartý» tobynyń baǵyty sál ózgesheleý. Biraq ol jerde siz aıtqan dańǵaza dybystarǵa jol berilmeıdi. Dombyranyń únin estradalyq áýenmen úılestirip, sál-pál kórkemdeımiz. Óz sheńberimizden aspaımyz. Men — jeke basymnan ulttyń múddesin, mádenıeti men rýhanııatyn joǵary qoıatyn azamatpyn. Sondyqtan meniń repertýarymdaǵy shyǵarmalar qazaqy reńkten ajyramaıdy dep oılaımyn. Negizinen jeke oryndaýda, keıde orkestrmen qosylyp, dástúrli kúılerdi oryndaımyn. 2000 jyldan beri qaraı, Elbasynyń qatysýymen ótetin sharalarda Qazaqstannyń dáýlesker kúıshileri men áıgili dombyrashylarymen de bir sahnaǵa shyǵyp júrmiz.
- «Tartý» kúıshiler trıosynyń naqty isinen góri, «úshtik qurylady eken» degen áńgime kóbirek aıtylǵan sııaqty…
- Múmkin, toptyń jarq etip kórinýine bir klıptiń túsirilimi qajet bolyp turǵan shyǵar. Kez kelgen jańa joba jemisin berý úshin kishkene ýaqyt kerek. Quıryqty juldyzdaı jarq etip, bir sátte sónip qalǵansha, sáýlesi alysqa taraıtyn shuǵyla bolǵanǵa ne jetsin?! Meırambek aǵamyzdyń bizge qoıatyn talaby da — osy. Bir shyǵarma jazsaq ta sapaly dúnıe jasaý. Ár týyndynyń kásibı deńgeıine muqııat kóńil aýdarady. Erteli-kesh repertýarymyzdy saraptap-salmaqtaýdan jalyqpaıdy. Tereń mán berip, uzaq taldap otyrady. Jasyratyny joq, osy talapqa saı kelmegen kúılerimiz de boldy. Olardy «aqyry jazdyq qoı» dep sapasyz kúıde halyqqa usynǵan joqpyz. Qudaıǵa shúkir, qazirgi tańda qorjynymyz qomaqty. Osy ýaqytqa deıin izdendik, úlkendi-kishili konertterde, memlekettik sharalarda óner kórsettik.
Qazir dúrkirep turmasaq ta, bizdiń tanylýymyz bolashaqtyń enshisinde.
- Top quramyna kelgende Meırambektiń ataǵyna súıenip, «halyq aldyndaǵy abyroıy bizdi de shyǵarady ǵoı» degen senim bolmady ma?
- Biz — ony, ol — bizdi paıdalanýdy kózdep júrgen jaǵdaıymyz joq. Ol kisiniń dittegeni — «qaıtsem de tanymal dombyrashylardyń qataryn kóbeıtsem» degen oı. Únemi áńgime arasynda «Jylyna konservatorııany qanshama dombyrashy bitiredi. Bárine birdeı jumys joq. Esh jerge syımaı júr» dep jany aýyryp otyrady. «Biriń — mektepte sabaq berersińder, biriń — orkestrde oınarsyńdar. Biraq senderdeı myqty dombyrashylar el ishinde eleýsiz qalmaýy kerek. Sender halyqqa qyzmet qylyp, tanylsańdar, tilin, dilin, dinin umytqan qandastarymyz ben basqa ult ókilderinen tym quryǵanda bir adamnyń betin beri buryp, nazaryn aýdartsaq — eńbegimizdiń aqtalǵany. Armanym sol» deıdi. Bizdiń ustanymymyz bas paıda emes, ónerge qyzmet etý.
- Sizderdiń oılaryńyzsha, dombyranyń dáriptelýi kem túsip jatyr ma?
- Qolyna qara dombyra ustap júrgen áriptesterimniń, óz qatarlastarymnyń aıaq alysyna qarap, kimniń qalaı jumys istep júrgenin syrttaı kóz júgirtip, baqylaýdy daǵdyǵa aınaldyrǵanmyn. Bizde myqty oryndaýshylar, bilikti kúıshiler joq desem qatelesemin. Qudaıǵa shúkir, barshylyq. Biraq qazaqtyń ulttyq mýzykasyn jazatyn kompozıtorlar joqtyń qasy. Máselen, Ahmet Jubanov, Muqan Tólebaev, Kenjebek Kúmisbekov, Nurǵısa Tilendıevter qazaqtyń tilin, salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn boıyna sińirip ósken tulǵalar. Olar eýropalyq deńgeıdegi klassıkalyq shyǵarmalardy da jazdy. Biraq qaı mýzykasyn alsańyz da qazaqtyń ıisi ańqyp turady. Qazirgi týyndylarda qazaqtyń ıisi sezilip, mádenıetimiz ben tarıhymyzdan syr shertetini sırek. Men ulttyń sanasyn oıatyp, rýhyn kóterýge jaramaıtyn ondaı dúnıelerdi qazaqtyń mýzykasy dep eseptemes edim. Evgenıı Býrsılovskıı, Latıf Hamıdıdiń jazǵan mýzykalary qazirgi qazaq kompozıtorlarynan áldeqaıda artyq. Ultqa jaqyn. Óıtkeni olar qazaqtyń mýzykasyn búge-shigesine deıin zerttegen, qulaqtaryna sińirip ósken. Sondyqtan qazaqsha oılamaıtyn, qazaqtyń qamyn kúıttemegen, qazaqsha tús kórmeıtin adam qazaqtyń mýzykasyn jaza almaıdy. «Búgin atymdy shyǵarsam boldy, qalǵany kúl bolmasa, búl bolsyn» deıtinder kóp. Ulttyń múddesi barlyq máselede aldyńǵy orynda turýy tıis. Oǵan bas qatyrmaıtyndardan qorqý kerek.
- Sizdi «birtoǵa jigit» dep oılap júrsek, ishińizde biraz dúnıe qaınap jatqan tárizdi…
- Birtoǵa, eshteńemen sharýasy joq, aınalaǵa súlesoq qaraıtyn, buıyǵymyn dep aıta almaımyn. Kerekti kezinde minezdiń shyǵatyn jeri bolady. Qandaı is bolmasyn barynsha sabyrly bolyp, aqylǵa salyp sheshýge tyrysamyn. Keıde aqylǵa da kónbeı ketetin kezim bar. Ásirese, ádiletsizdikke tóze almaımyn.
- Ádiletsizdikti kóp kóresiz be?
- Jónsizdikti ártúrli saladan kórýge bolady. Qoǵamda ult aralyq, rý aralyq, basshylardyń jikke, jerge bólinýi boı kórsetip qalady. Bólinetin qarapaıym halyq emes, bılik basyndaǵylar. Shyǵarmashylyq baıqaýlarda alalaý bar. Qaraptan-qarap kúıdirip, aıdap salatyndardy da kórdim. Adamdardyń opasyzdyǵy da keıde ashyndyrady. Ómirdiń joly — buralań. Ol eshqashan túzý bolmaǵan. Jaqsylyq pen jamandyq, ádilettilik pen ádiletsizdik qatar júredi. Osyndaıda árkim óz sharýasyn bilse, óz isimen aınalyssa deısiń. Odan da ulttyq múddege birigip, eldiń jaıyn, tildiń máselesin kótereıik. Balalarymyzdy ana tilimizde tárbıeleıik. «Basqa tildiń bárin bil, óz tilińdi qurmette» dep Qadyr atamyz aıtqandaı, basqa tildi qabiletiń jetip tursa, meńgergen de artyq etpeıdi. Biraq tili qazaqsha shyqpaǵan balanyń qazaqqa jany ashıdy dep olamaımyn.
- Demek, siz shyǵarmashylyq adamy bolsańyz da saıasattan tysqary qala almaısyz…
- «Sen saıasatpen aınylyspasań, saıasat senimen aınalysady». Shyǵarmashylyq adamy qoǵamnyń bir múshesi bolǵandyqtan, árdaıym qoǵamdaǵy jańalyqtarǵa qulaǵy túrik júrýi kerek. Tek ónerdi ǵana emes, dúnıetanymy keń bolý úshin matematıkany, fızıkany, astronomııany, hımııa, geografııa jáne basqa salalardy ózi úshin bilgeni durys. Óz tarıhyn ǵana emes, dúnıejúzi tarıhyn oqyǵan adamnyń biraz nársege kózi ashylady. Keshegi aq Azıada oıyndaryn baqylap otyryp, biraz oıǵa qaldym.
Dodaǵa túsken qazaq balasy saýsaqpen sanarlyq. Eki-úsh qazaq kórgenimizde týysqanymyzdy kórgendeı qýandyq. Jaqsy kórip, soǵan jankúıer boldyq. Osyny baıqaǵan Elbasy «Balalaryńyzdy sportqa berińizder» dep ashyq aıtty. Árıne, basqa ult ókilderi de abyroıymyzdy asqaqtatty. Biraq óz namysymyzdy ózgege jyrttyrǵansha, óz ýysymyzda ustaǵan jaqsy ǵoı.
Keı sportshylarymyzdyń elimizdiń kók baıraǵyn qalaı bolsa, solaı ustaǵany arqama aıazdaı batty. Márege jete salysymen, Týdy qushaqtap, qulaı ketkenderi de bar. Sóz joq, olardyń jeńisi bizge qýanysh ákeldi. Biraq Týdy ustaýǵa jaýapsyzdyqpen qaraǵandary, sol órekpigen kóńilimizdi sý sepkendeı basty. Qandaı jaǵdaı bolmasyn, ólip bara jatsań da, Týdy tómen túsirýge qaqyń bolmaýy tıis. Sondaı-aq memlekettik Ánurandy ár adam jatqa bilýi mindet. Ánurannyń mátinin keı jerlerde eki tilde jazyp qoıǵan. Onyń ne keregi bar? Men oǵan qarsymyn. Barlyq ult Ánurandy qazaq tilinde jattasyn jáne maǵynasyn bilsin! Ol azdaı-aq ár jerde árkelki aıtylady. Eger mátinsiz oryndalǵan jaǵdaıda bir shýmaq pen qaıyrmamen shektelsin nemese arnaıy bekitilgen tolyq nusqasy shyrqalǵany durys.
- Sizben shyǵarmashylyq týraly kóbirek tildesemiz dep oılap edim…
- Men el, jer, ult, tilge qatysty dúnıelerge beı-jaı qaraı almaımyn. Júrgen jerimde tek qazaqsha sóıleımin. Qazaqylyq jaıly aıtysyp, qyzyl keńirdek bolyp qalatynym bar.
- Óz janyńyzdan shyǵarǵan kúılerińiz de patrıottyq taqyrypta ma?
- Kúı — aty aıtyp turǵandaı, adamnyń kóńil-kúıinen týyndaıdy. Jalǵyzdyq, qulazý, muńaıý nemese qýanyshtan. Úı ishindegi ahýalǵa da baılanysty. Qolyma dombyra ustaǵym kelmese, ózimdi-ózim zorlamaımyn. Keıde búkil tirligimdi tastap, tapjylmaı otyratyn kezderim bolady. Jan rahatyn qos ishekten tabamyn.
- Úıińizdegi ahýal qandaı?
- Qudaıǵa shúkir, jaqsy. Teledıdardy kóp kórmeımin. Múlde qaramaımyn deýge bolady. Oǵan ketirgen ýaqytymdy shyǵarmashylyqqa arnaımyn. Kúılerdi notaǵa túsiremin. Jazyp júrgen týyndylarym bar. Qaıda barsam da, qaǵaz-qalamymdy ózimmen birge arqalap júremin. Jumysta da qolym qalt etse, shuqshııa ketemin.
- Teledıdar kórmeseńiz, jańalyqtardan syrt qalmaısyz ba?
- Gazetti jıi oqımyn. Úıden shyqsam gazet alamyn. Qazaq basylymdarynan «Aıqyn», «Jas alash», «Alash aınasyn», orys tildi «PRO SPORT» gazetin oqımyn. Keıde ǵana úıde bolǵanda tanymdyq baǵdarlamalar qaraımyn. Biraq úıde kóp bola bermeımin.
- Úıge qonbaı qaıda júresiz?
- Úıge jetsem qonamyn ǵoı… Óz úıiń, óleń tósegińe ne jetsin?! «Er azyǵy men bóri azyǵy jolda» dep er adamnyń erkin júrgeni durys dep oılaımyn. Uzaq jolǵa shyqpaı, bir qalada aınalshyqtap uzaq júrsem, aýyryp qalamyn. Jolǵa shyqqym kelip turady. Tym quryǵanda Qordaı men Taldyqorǵanǵa baryp kelemin. Túnmen talaspaı, kúndiz júrgendi unatamyn. Tabıǵatqa súısinip, ár tastan, ár jotadan áser alýǵa tyrysamyn. Qara joldyń qasıeti bar dep esepteımin.
- Er azyǵy jolda ma eken?
- Iá.
- Bizdiń estýimizshe, sizdiń qorjynyńyzda eki júzden astam týyndy bar. Sahnada kúılerdi bir-birimen shatastyratyn jaǵdaı oryn ala ma?
- Ondaı jaǵdaı kezdesti. Biz robot bolmasa kompıýter emespiz. Bir án bir ánge uqsap jatady. Sol sııaqty qurylymy, fılosofııasy bir qoldan shyqqasyn keıde kúıdiń yrǵaqtaryn da bir-birinen aıyrý qıyn. Jıi daıyndalyp, ózińdi qadaǵalap júrseń shataspaısyń. Biraq jańa jattaǵan kúılerimdi sahnada umytyp qalǵan kezim de boldy. Ondaı jaǵdaıda bildirmeı jiberýge tyrysamyn. Kerisinshe kúıdiń bir jerinen súrinsem, tabanasty jınalyp, shabyttana túsemin.
- Atyńyzǵa qaraǵanda siz batyr bolýyńyz kerek edi…
- Babamyz Áshir — soǵysta qaza tapqan qazaq jaýyngerleriniń biri. Men týylar jyly ákem Reseıde bolyp, Stalıngrad shaıqasynda qaza tapqan ushqysh, Keńes Odaǵynyń Batyry Núrken Ábdirovke qoıylǵan eskertkishti kórgen eken. Sony estigen ájemiz «sol kisideı batyr bolsyn» dep yrymdaǵan kórinedi. Biraq ákem besigimniń basyna óziniń dombyrasyn ilip, kúıshi bolsyn dep nıet etipti. Sóıtip, 4-5 jastan dombyraǵa baýlı bastaıdy.
Ákem Nurǵalı — dombyrashy, anam — Syrǵash án aıtatyn ónerli kisiler. Kishkentaıymnan qazaqtyń án-kúılerin qulaǵyma sińirip óskenmin. Keıin mektep qabyrǵasynda nota álippesin úıretken ustazym marqum Beket Jetpisov. Bertinde A.Jubanov atyndaǵy Respýblıkalyq mýzyka mektebinde Gúlperızat Eleýsizqyzynan, konservatorııada professor Aıtjan Toqtaǵanovtan dáris aldym. Úlken kúıshilerdi úlgi tuttyq, ustaz sanadyq. Qazir Taraz qalasynda turatyn Talǵat Oryntaevtan, marqum Rysbaı Ǵabdıev, Qarshyǵa Ahmedııarovtardan, sondaı-aq shertpe kúıdiń sheberi Janǵalı Júzbaev, qobyzshy-dombyrashy Saıan Aqmoldadan úırengenderim bar. Keıbiriniń kózin kórmesek te, ún taspasyn tyńdap, daıyndaldyq. Eliktedik.
- Bos ýaqytyńyzda nemen shuǵyldanasyz?
- Dop tebemin. Bılıard oınaımyn. Kitap oqyǵandy unatamyn.
Áńgimelesken
Qanshaıym BAIDÁÝLETOVA,
«Aıqyn».
