تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتاۋعا نەگە قىتاي مەن رەسەي مۇددەلى؟ II

9286
Adyrna.kz Telegram

شىڭعىس حاننىڭ قىتايشىلدىعى

تاڭىرشىلدىك سەنىم-نانىم شىڭعىس حاننىڭ كۋلتىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.وسى ورايدا بەلگىلى ءدىنتانۋشى،مادينەتتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مۇرتازا بۇلۇتاي ءتاڭىرشىل-شامانيست شىڭعىس حان تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارىندا مىنانداي دەرەكتەر كەلتىرەدى:
قىتاي جەرىن جاۋلاپ العان شىڭعىس حان اكىمشىلىك ايماقتارعا باسشى ەتىپ كوبىنەسە ۇلتى قىتايلاردى تاعايىنداعان ەكەن.
شىڭعىس حان تەمۋدجين بولىپ جۇرگەن كەزىندە 1196 جىلى قىتايدىڭ تسزين يمپەرياسىنان ء"جۇزباسى" دەگەن رەسمي اسكەرى شەن العان ەدى، بۇل دەگەن تەمۋدجين قىتاي وفيتسەرى بولدى دەگەن ءسوز. 1206 جىلى حاندىققا جەتكەنىن ەسكەرسەك، وسى قىتاي اسكەري شەنىنىڭ كوپ پايداسى تيگەن سەكىلدى...
تەمۋدجين قىتايدىڭ تسزين يمپەرياسىنىڭ وفيتسەرى بولىپ ونشاقتى جىل كۇش جيناپ، 1206 جىلى حان تاعىنا وتىردى دا قالعان ومىرىندە قىتاي قامقورشىلارىنا قارىزىن قايتارىپ، سولاردىڭ قىزمەتىن ىستەۋمەن بولدى.ونىڭ باستى دالەلى رەتىندە شىڭعىس حاننىڭ قىتايدىڭ داويست نانىمىنداعى چۋان-چەن سەكتاسىن تىكەلەي ءوزىنىڭ قامقورلىعىنا العاندىعىن كورسەتۋگە بولادى. چۋان چەن سەكتاسىنىڭ باستى ماقساتى قىتاي جەرىن كۇيرەۋدەن قورعاۋ جانە قىتايدىڭ حان مادەنيەتىن باسشىلىققا الۋ بولاتۇعىن. شىڭعىس حان چۋان چەن حرامدارىن سالىقتان بوساتىپ، ولارعا يەرارحيادا ەڭ جوعارى ورىندى بەرگەن ەكەن. بۇل ءدىني اعىم بىزدەگى سوپىلىق تاريقاتتار مەن سالافيلەر سياقتى سەرپىن الىپ، مەملەكەتتىڭ بارلىق قۇرىلىمدارىندا جاقتاۋشىلارىن ۇيىمداستىرىپ، سول كەزدەگى ەڭ قۋاتتى، ەڭ ىقپالدى الەۋمەتتىك-ساياسي كۇشكە اينالىپتى. شىڭعىس حاننىڭ اسكەرى مەن ۋاكىلدەرىنىڭ كوبىسىن قىتايلاردى سۇيۋگە، قىتايلارعا ۇقساۋعا باۋلىعان وسى ءدىني-ساياسي اعىم بولعان ەكەن...
تاريحتا شىڭعىس حانعا دەيىن ءۇش پاتشالىق بولىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ، باستارى ەشقاشان دا بىرىكپەگەن قىتايلاردى شىڭعىس حان مەن ۇرپاقتارى ءبىر تۋدىڭ استىندا بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس قىتاي مەملەكەتى ەتىپ، باستارىن بىرىكتىرىپ، وعان دەيىن ەشبىر قىتاي يمپەراتورى قول جەتكىزە الماعان نارسەنى جاساپ كەتتى. سوندىقتان، قىتايلار شىڭعىس حاننىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، وعان قانشا تاعزىم ەتىپ، قانشا العىس ايتسا دا ءجونى بار...
قىتايلار مۇڭعۇل بيلىگى دەگەن اتى بولماسا ءىس جۇزىندە قىتايلاردىڭ وزدەرى بيلەگەن يۋان اۋلەتىنىڭ تاريحىن قىتاي تاريحىنىڭ ءبىر پاراسى رەتىندە قابىلدايدى، ولار مۇڭعۇلداردى ءبىزدى سۇرادى دەپ باس قاتىرمايدى دا. وسى جەلىدەن ءمانچجۋر بيلىگىندە وزەگىنەن تەپپەي، قىتايدىڭ تاريحىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ كورەدى. قىتايلاردىڭ شىڭعىس حاندى دارىپتەپ دۇركىن دۇركىن سەريال، كينوفيلم ءتۇسىرۋى تەگىن ەمەس; ءبىر جاعىنان مۇقىم قىتايدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ كەتكەنى ءۇشىن ايتقان راقىمەتى شىعار، ال ەكىنشى جاقتان سول يۋان يمپەرياسىنىڭ جەرى ءبىزدىڭ جەرىمىز دەپ وزدەرىنىڭ ەكسپانسيالىق جوسپارلارىنا يۋان مەن شىڭعىس حان ورناتقان مۇڭعۇل پاتشالىعىن تۋ ەتىپ كوتەرىپ جاتقان سىڭايلارى بار...
بىزدەگى شىڭعىس حاننىڭ جانكۇيەرلەرى ونى كەرەمەت ءبىر اقىلدى ادام، دانىشپان، ويشىل، ستراتەگ ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى، سونىڭ ىشىندە شىڭعىس بابام تاڭىرگە تابىنعان دەپ سوعاتىندارى بار. ال سول تاڭىرگە تابىنعىش شىڭعىستىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە ەڭ جاقسى كورەتىن بالاسى ۋگەدەي بۋددا ءدىنىنىڭ ەڭ ۇلكەن حرامىن ورتالىق قالا قاراقورىمنىڭ قاق ورتاسىنا اكەپ ورناتىپ قويعان ەكەن...

شىڭعىس حاننىڭ اقىلشىلارى كىمدەر؟!؟

شىڭعىس حاننىڭ پسيحولوگياسىن ءبىرشاما زەرتتەدىم، وسى تاقىرىپقا ارنالعان زەرتتەۋ ماقالالاردى وقىپ شىقتىم. شىڭعىستىڭ وسىنشالىقتى قانىشەر بولىپ شىعۋىندا ونىڭ بالالىق شاعىنىڭ قاتتى اسەرى بولعان ەكەن. ەڭ ءبىرىنشى اكەسى ەسۋگاي بارادى دا بىرەۋدىڭ ايەلىن تارتىپ الادى، وسىدان تەمۋدجين (ياعني شىڭعىس) تۋعان عوي. بالا بولسا دا ەستىگەن عوي، بالكىم بالالاردان ەستىگەن شىعار، ۇلكەن كىسىلەر ايتقان شىعار دەگەندەي. ءوزىنىڭ كىمنىڭ بالاسى ەكەنىن ويلاۋمەن بولعان سەكىلدى. وسىدان ءبىر اشۋشاڭدىق، ىشكى نارازىلىق سترەسسى قالىپتاسقان سەكىلدى. ون جاستاعى ءىنىسىن ولتىرگەن، اكەسى ءبىر شەشەسى بولەك ءىنىسىن، مۇمكىن ىشتەي قىزعانعان شىعار ونىڭ اكەسى مەن شەشەسى ەش داۋسىز بولعانى ءۇشىن. وسىدان كەيىن ءوز شەشەسى دە تەرىس بۇرىلعان. ءوزىنىڭ تۋىسقاندارى تايشۋىتتار دا ونى تاستاپ كەتكەن، تاستاماق تۇگىلى ولتىرۋگە تىرىسقان عوي. ايتا بەرسەك اڭگىمە كوپ. اكەسى ايتتىرعان قالىڭدىعىن مەركىتتەر الىپ قاشىپ كەتكەن، جارتى جىلدان كەيىن قايتىپ كەلگەندە جۇكتى بولعان. قاراپ وتىرساڭىز ىلعي ءبىر تەرىس اعىس، ىلعي ءبىر قورلىق كورۋ، وسىنىڭ ءبارى تەمۋدجيننىڭ مىنەز قۇلقىنا قاتتى اسەر ەتكەن بولۋ كەرەك.
مىسالى، تاريحتا الەكساندر ماكەدونسكي، ناپولەون، شىڭعىس، گيتلەر، ستالين، ماو سياقتى ادامدار ادامنىڭ ويلاۋ قابىلەتىنەن تىس مولشەردە زۇلىمدىق جاساپ، كادۋىلگى قۇمىرسقانى قىرعانداي ەتىپ گەنوتسيد جاساپ، بۇرىن سوڭدى بولماعان قانىشەرلىككە بارعاندىقتارىمەن تانىمال بولعان. ناپولەوننان بۇرىن جانە ودان كەيىن فرانتسۋزدار سوعىسقان جوق پا، البەتتە سوعىستى، بىراق ونىڭ ءبارى قالىپتى تۇسىنىكتەگى سوعىستار ەدى. گيتلەردەن بۇرىن نەمىستەر سوعىسقان جوق پا، گيتلەردەن 25-اق جىل بۇرىن ءبىرىنشى سوعىستا وسى نەمىستەر سوعىستى عوي، بىراق ول نەگە كوپ ايتىلمايدى؟! ويتكەنى، ول سوعىستا نەمىستەر قۇددى گيتلەر سياقتى گەنوتسيد جاساعان جوق، فاشيزم جاساعان جوق. وسىنداي مىسالداردى كوبەيتۋگە بولادى. شىڭعىس حان بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى ءنومىرى ءبىرىنشى جاۋىز، ءنومىرى ءبىرىنشى قانىشەر. ونىڭ ۇلتىندا، دىنىندە ەش شارۋام جوق، مەيلى مۇڭعۇل بولسىن، مەيلى پۇتقا تابىنسىن، مەنىڭ ونى جەك كورەتىن سەبەبىم جانە قازاعىمنان الشاقتاتقىم كەلەتىنى - ونىڭ جاۋىزدىعى، اياۋسىزدىعى، مەيىرىمسىزدىگى، قانىشەرلىگى. ادامزات وركەنيەتىنە ەڭ ۇلكەن سوققىنى بەردى، مۇسىلمان وركەنيەتى وسى شىڭعىستىڭ شابۋىلدارىمەن قۇلادى، سول قۇلاعاننان ءالى تۇرا العان جوق. شىڭعىس حان كوشپەلى مۇڭعۇلدىڭ بالاسى ەمەس، بايكال كولىنە جاقىن ماڭداعى ورمان مۇڭعۇلدارىنىڭ بالاسى، وسى جەرىن دە اشىپ العان ءجون. ونى قۇددى ءبىر كوشپەندىلەردىڭ تۋىن كوتەرگەن، وتىرىقشى حالىقتارعا قارسى سولاردىڭ ابىرويىن قورعاعان قاھارمان ەتىپ كورسەتۋ ناعىز اداسۋشىلىق. شىڭعىس كوشپەلى بولعاندىقتان جورتۋىلداپ جۇرگەن جوق، وعان مۇسىلمان جانە ەۆرەي ساۋداگەرلەر قاي جەردە قانداي قازىنا بار ەكەنىن ايتىپ وتىرعان، ول سول قازىنالاردى توناپ الامىن دەپ قالاي بولسا سولاي جورتۋىلداپ، شابۋىلداپ وتىرعان. ايەلقۇمارلىعى سىن كوتەرمەيدى، قاي ەلدىڭ پاتشاسىن ولتىرسە سونىڭ ايەلىن وزىنە قاتىن عىپ العان، ودان باسقا ءار حالىقتىڭ ەڭ سۇلۋ بويداق قىزدارى ەڭ اۋەلى شىڭعىسقا سىيلىققا بەرىلىپ تۇرعان، دەرەكتەردە 3,000 استام قاتىنى بولعانى ايتىلادى. بۇگىنگى كۇنى 18 ملن ادام گەنەتيكالىق جاعىنان شىڭعىستىڭ ۇرقىمىن دەپ جاتسا، ول ءبىر ايەلدەن تارامايتىنى ايتپاسا دا بەلگىلى. قورىتا ايتقاندا، مەن شىڭعىستىڭ ومىرىنەن، ىستەگەن ىستەرىنەن ۇلگى الارلىق، عيبرات الارلىق، تاربيە ەتەرلىك ەشبىر دۇنيە كورىپ تۇرعان جوقپىن، مورالدىق كەلبەتى تومەن، سان ميلليونداعان ادامنىڭ قانىن ارقالاپ كەتكەن بۇل تيراندى تەك لاعىنەتتەۋمەن ءومىر وتكىزسەك، ۇرپاققا ونىڭ جاۋىزدىقتارىن ناسيحاتتاپ وتىرساق ساۋاپ بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
قازاق حاندارىن شىڭعىستىڭ ۇرپاعى ساناپ، سول ارقىلى شىڭعىستى قازاققا، قازاقتىڭ تاريحىنا اكەپ قوسۋ، بۇل دۇرىس ەمەس. بىرىنشىدەن، قازاق حاندارى شىنىمەن دە شىڭعىستىڭ بيولوگيالىق ۇرقى ما ەمەس پە، بۇل ءالى ناقتى دالەلدەنگەن نارسە ەمەس. جوشى مەركىتتىڭ بالاسى بولسا، وسى جوشىدان تارايدى دەلىنگەن قازاق حاندارى قالايشا شىڭعىستىڭ ۇرقى بولماق؟!؟ بۇنىڭ انىق قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن شىڭعىستىڭ، جوشىنىڭ، قازاق حاندارىنىڭ ءبارىنىڭ دنك ءاناليزىن جاساۋ كەرەك، سوندا ءبارى بىردەن بەلگىلى بولادى. ال، جارايدى، قازاق حاندارى شىڭعىستىڭ تىكەلەي ۇرقى دەيىكشى، سوندا شىڭعىستىڭ قازاققا، قازاق تاريحىنا قانداي قاتىسى بولماق؟!؟ ەرتە داۋىردە ءبىر تايپا ءوسىپ، ەكىنشى تايپانى باسىپ الىپ، وسىنىڭ ءبارى جەڭىمپاز تايپانىڭ اتىمەن اتانعان نەمەسە وسكەن تايپا ءوز ىشىندە ءبولىنىپ باسقا تايپالارعا، ودان ارى مەملەكەتتەرگە جىكتەلگەن، ەتنوگەنەز، جاڭا تايپالار مەن حالىقتاردىڭ پايدا بولۋ پروتسەسسى. وسى بولىنگەن تايپالار تاعى دا بىرىمەن ءبىرى سوعىسقان. قازاقتار دا سولاي پايدا بولدى، وزبەك حاننان ابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ، ءبىز قازاقپىز دەپ اتاپ وزدەرىن، قوسىلعان تايپالاردىڭ بارىنە سۋپەريدەنتيفيكاتسيا رەتىندە قازاق ەتنونيمىن پايدالاندى، ءوستىپ قازاق بولدى. ال قازاققا قوسىلماي قالعان رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ ادامدارى وزبەك بولىپ قالدى، قازاققا قوسىلعاندارى قازاق بولدى. بۇل ايتىپ وتىرعانىمىز 1227 جىلى ولگەن شىڭعىس حاننان 250-300 جىلدان كەيىن بولعان ەتنوگەنەزيس پروتسەسستەرى، وعان شىڭعىستىڭ قانداي قاتىسى بولۋى مۇمكىن؟!؟ الدە شىڭعىس ءوزىنىڭ ونىنشى ۇرپاعىنا (!) سوتوۆىي تەلەفوننان سمس جىبەرىپ وتىرعان با قازاق بولىڭدار، قازاق حاندىعىن ورناتىڭدار دەپ؟؟؟ كۇلكىلى اڭگىمە عوي. شىڭعىس مۇڭعۇل ەدى، مۇڭعۇل بولىپ ومىردەن ءوتتى. قىتايدى بيلەگەن ۇرپاقتارى قىتاي بولدى، يران جەرىن بيلەگەندەرى پارسىلانىپ كەتتى، تۇركىستان ەلدەرىن بيلەگەندەرى تۇرىكتەندى، مۇڭعۇليادا قالعاندارى عانا مۇڭعۇلدىعىن ساقتاپ قالدى. ادام ءولدى مە وسى دۇنيەدەگى شارۋاسى ءبىتتى دەگەن ءسوز، ءوزى ولگەننەن كەيىنگى بولعان ۋاقيعالارعا ەش قاتىسى بولمايدى. شىڭعىس تا سولاي. ءار ادام سولاي عوي. ال قازاق حاندارى قازاق، ويتكەنى ولار وزدەرىنە ەرگەن حالىقپەن بىرگە قازاق بولىپ ءبولىندى. حان، تورە بولعان سوڭ حالىقتان الىم الىپ كۇن كورۋ كەرەك، ول ءۇشىن ولارعا حالىق كەرەك، بودان كەرەك. حان تورە بولعان سوڭ بيلىك ەتىپ، ۇكىم شىعارىپ تۇرۋ كەرەك، ول ءۇشىن ولارعا حالىق كەرەك، بۇقارا كەرەك. شىڭعىستان كەيىن بيلىككە كەلگەننىڭ ءبارى وسى سەبەپتى ءبولىنىپ، تاققا تالاسىپ، جىكتەلىپ، ۇساقتالىپ، اقىرىندا تۇرىك جۇرتى ورىس پەن قىتايدىڭ بودانىنا ايلانىپ كەتتى، بۇعان تىكەلەي كىنالى وسى حاندار مەن سولاردىڭ اقسۇيەك اتانعان شونجارلارى دەپ ويلايمىن. وسى سەبەپتى قازاقتىڭ تاريحىنا، قازاققا شىڭعىستى ەش جولاتپاۋدى ۇسىنار ەدىم. قازاق شىڭعىستى بىلمەگەن، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىندە، ماقال-ماتەلدەرىندە، قيسسا داستاندارىندا، كۇيلەرىندە، كىسى اتتارىندا، جىر اڭىزداردا، فولكلوردا شىڭعىس تۋرالى ەشنارسە دە جوق! ەسىمحاننىڭ ەسكى، قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى دەگەن قازاق، نەستوريان ياكي اراب بولسا دا اتىمتاي جومارتتى ۇمىتپاعان، قازاق، قوزى كورپەشتى جىر داستانعا ايلاندىرعان قازاق، قورقىتتىڭ كۇيىن ۇمىتپاعان قازاق، قوجاناسىر مەن الداركوسەنى، ەر تارعىن مەن ەر جانىبەكتى ۇمىتپاعان قازاق شىڭعىستى ۇمىتقان، بىلمەگەن، ەستىمەگەن دە. وسىنى اڭعارعان شىڭعىس حاننىڭ قازىرگى جانكۇيەرلەرى قولدان جىر داستان جازىپ، نەبىر جالعان نارسەلەردى قۇراستىرىپ، ونىڭ ءبارىن ءبىر اقساقالدان الدىق دەپ، بۇگىنگە دەيىن جينالماي قالعان دەپ ادەبيەتكە قوسىپ جاتىر، بۇل حالىق جادىنا، حالىق تاريحىنا جاسالعان قيانات. بىراق، ونداي جالعان داستانداردى اجىراتۋ وتە وڭاي، تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى جىلدارى شىققانىنان-اق بىلۋگە بولادى. ال قازاق حاندارىنا كەلەر بولساق، جاقسىسىمەن جامانىمەن ولار ءبىزدىڭ حاندارىمىز، قازاقتىڭ حاندارى. قازاقتى دامىتىپ، ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاساي الماعاندارى ارينە وكىنىشتى.
احمەت بايتۇرسىنۇلى ء“اي، قاپ!” جۇرنالىنىڭ 1911 ج. شىققان №1 سانىنداعى ماقالاسىندا بىلاي دەپ اشىنا جازعان: “حاندارى دا، حالقى دا عىلىم، ونەردى كەرەك قىلماعان. بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ، باسقا بەرەكەلى جۇمىس ويلانباعان. وزگە جۇرتتار ىلگەرى باسقاندا، قازاق كەرى باسقان. حانى نادان، حالقى نادان، جۇرتى مىقتى مەملەكەتتىڭ جانىندا ءوز الدىنا حان بولىپ تۇرۋعا كوپ كۇش كەرەك ەكەن; ول كۇش التى باقان الا اۋىز قازاقتا بولماعان”
شىڭعىستىق فەودالدىق جۇيەنى زەرتتەگەن عالىمدارىمىز بىلاي دەيدى: “مۇڭعۇل سۇلتاندارى ۇستەم تاپ وكىلى ەدى جانە قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدە ولار تۇركى قوعامىنىڭ ەڭ بەدەلدى ساياسي كۇشىنە اينالدى…شىڭعىس ۇرپاقتارى شىعۋ تەگىنە بايلانىستى ساياسي ارتىقشىلىققا، قوعامنىڭ وزگە مۇشەلەرىنە قاراعاندا زاڭعا نەگىزدەلگەن جەڭىلدىكتەرگە يە بولدى. بۇل كوبىنەسە بىردەي قىلمىسى ءۇشىن ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ادامدارى تۇرلىشە جازا تارتۋدان كورىندى. “كىمدە كىم سۇلتاندى نە قوجانى ولتىرسە، - دەپ جازىلدى “جەتى جارعى” قاۋلىلارىندا،- ول ولگەن ادامنىڭ تۋىستارىنا جەتى ادامنىڭ قۇنىن تولەيدى. سۇلتانداردى نە قوجانى سوزبەن رەنجىتكەنى ءۇشىن توعىز مال، سوققىعا جىققانى ءۇشىن 27 باس مال تولەيدى”. وسى زاڭ بويىنشا قوعامنىڭ ءتۇرلى توپتارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن باعالاۋدىڭ تۇرلىشە بولۋى ولاردىڭ بىردەي ەمەس مىندەتتەرىن تۋعىزدى; سۇلتاندارعا ەشقانداي مىندەتكەرلىك (اسكەردەن باسقا) جۇكتەلمەدى. قازاق ۇلىستارى سۇلتانداردىڭ بارلىعىنىڭ “ارقار” اتتى ەرەكشە ۇرانى بولدى، بىراق ونى جاي حالىق – “قاراسۇيەكتەر” قولدانا المادى” (امانجولوۆ، ك.، راحمەتوۆ، ق.، تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى، الماتى، ءبىلىم، 1997, 25-27 بەتتەر..)
حالىق باسشىسىز قالمايدى، شىڭعىس حاننان بۇرىن دا ودان كەيىن دە باسشىلار بولعان، بيلەۋشىلەر بولعان. قازاق جەرىندە وزدەرىن شىڭعىستىڭ تىكەلەي ۇرپاعىمىز دەگەندەر بيلىك ەتكەن ەكەن، حالىققا تاڭداۋ مۇمكىندىگى بەرىلمەگەن. ويتكەنى، جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار قازاق بولىپ وزدەرىنىڭ تۋىستارىنان ءبولىنىپ، جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىم ورناتقاندا ايلاناداعى ەلدىڭ بارىندە نەگىزىنەن سول شىڭعىس ۇرپاقتارى بيلىكتە بولىپتى، بۇقارا حالىق تا قالىپتاسقان جۇيەدەن شىعا الماعان عوي. بۇل ءبىزدىڭ سورىمىز بولدى. شىڭعىس ۇرپاقتارى بيلەگەن ەلدىڭ ءبارى قۇردىمعا كەتتى، ال شىڭعىستىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيتىن نەمىستەر، فرانتسۋزدار، يتاليالىقتار، جاپوندار، اعىلشىندار ت.ب. ءبارى دە مىقتى ەل بولىپ كەتتى...
قازاق جەرىندە تورە تۇقىمدارىنىڭ بيلىگى ابدەن بەكىپ، قۋىرشاق تا بولسا، سولاردىڭ ۇكىمى ءجۇرىپ تۇرعان كەز،ول شامامەن 1450-1500 جىلدار، وزبەكتەردەن ءبولىنىپ، ءوزىنىڭ نەمەرە تۋىس باۋىرلارىنان ىرگەسىن ءبولىپ، اقسۇيەكتەردىڭ جاڭا حاندىق ورناتۋ كەزەڭى. سولاردان كەيىنگى اقسۇيەكتەردىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيى، ويلاۋ قابىلەتى، پايىم پاراساتى اسا تەرەڭ بولماعانى بايقالادى. قوقاندار كوشپەلى بولماعاندىقتان ءبارىبىر وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بيلىك تارتىپتەرىنە ورالعان عوي. قىتاي دا سونداي، يران جەرى دە، رەسەي دە، ءبارى بىرتە بىرتە مۇڭعۇلداردان، بيلىكتەگى شىڭعىس ۇرقىنان قۇتىلىپ، وزدەرىنىڭ مەملەكەتتەرىن ورناتىپ، دامۋ جولىندا بولعان. ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا كەرى پروتسەسس بولدى، بيلىكتەگى حاندار قازاقتى وتىرىقشى ومىرگە، وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، ءوندىرىس اشۋعا ۇگىتتەگەن جوق، ونى ۇگىتتەيتىندەي وزدەرىنىڭ كورەگەندى پايىم-پاراساتتارى بولعان جوق، قايتا شىڭعىس حاننىڭ جاساق زاڭىنداعى وسيەتىن مۇقيات ۇستانىپ، كوشپەلى ءومىردى بەرىك ۇستانعان، حالىقتان الىم الىپ، تەگىن ءومىر ءسۇرىپ جۇرە بەرگەن. كوشپەلى جۇرت وسە مە، دامي ما؟!؟ مىڭ جىل كوشە بەرسە دە سول قالپى قالا بەرەدى عوي. وعان دالەل كوشپەلى عۇندار مەن ساقتاردىڭ كەزىندەگى تۇرمىستىق دەڭگەيدىڭ كەشەگى كوشپەلى قازاققا دەيىن ەش وزگەرىسسىز كەلۋى. جالپى، جەر بەتىندەگى ادامزاتتىڭ ءبارى ەرتەدە كوشپەلى بولعان عوي، ولار بىرتە بىرتە وتىرىقتانىپ، جەردى يگەرىپ، ەگىن ەگىپ، تۇراقتانىپ، تامىر جايىپ، قالا سالىپ، ءوندىرىس اشىپ دەگەندەي وسى كۇنگى وركەنيەت دەڭگەيىنە الىپ كەلگەن. ال 400 جىل بيلىك ەتكەن قازاق حاندارىنان جازىلعان ءبىر كىتاپ تا قالعان جوق! ەشبىر قالا سالىپ، وقۋ ورنى اشپاعان. جاقىن ماڭداعى ورىستار مەن قىتايلاردىڭ كۇشەيىپ، دامىپ، ءوسىپ كەلە جاتقانىن كورمەگەن، كورە الماعان. ۋاقتىلى شارا قولدانىپ، رەفورمالار جاساپ، حالىقتىڭ ىلگەرىلەۋىنە، مەملەكەتتىڭ باسقا ەلدەرمەن باسەكەلەسۋ قابىلەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ەشبىر ۇلەس قوسا الماعان. احمەت بايتۇرسىن اتامىز سونى ايتىپ كەتكەن. قازاق حاندىعى قۇلاعاندا قازاقتار وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىنعى حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيىندە بولسا ورىستار اجەپتاۋىر دامىعان، قارۋ-جاراق ءوندىرىسى بار، قۋاتتى ەل بولعان، ارامىزدا ەكى مىڭ جىلدىق دامۋ دەڭگەيى پارقى بولعان، ونىمەن قالاي كۇرەسەسىڭ، وعان قالاي توتەپ تۇرا الاسىڭ؟!؟ ەۋروپالىقتار سولتۇستىك امەريكاعا بارعاندا ۇقساس جاعداي بولدى، كوشىپ جۇرگەن قىزىلتەرىلەردىڭ وق پەن بالتادان باسقا قارۋلارى بولماعان، ولار اعىلشىندار مەن فرانتسۋزدارعا نە ىستەي السىن؟! مىنە، ماسەلە وسىندا، قالعان ءسوزدىڭ ءبارى بوس...
العاشقى قازاق ەلشىلەرى سوناۋ تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا 1594-1595 جج. ماسكەۋگە بارعان ەكەن. سوندا ولار ماسكەۋ پاتشالىعىنىڭ دامىعان مادەنيەتىن، قالالىق ءومىرىن، دامىپ كەلە جاتقان تەحنولوگيالىق وندىرىستەرىن، اتاپ ايتقاندا مىقتى قارۋ-جاراق ونەركاسىبىن كورمەدى دەيسىز بە؟ حاندار مەن حانزادالار ورىستاردىڭ مىقتى قارۋ-جاراعىنىڭ ءبىر كۇنى ءوز ەلىنە كەزەلەتىنىن بولجامادى دەيمىز بە؟ قايتىپ ەلگە كەلگەن ولار سول جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن نەگە ارەكەت قىلماعان؟ نەگە جاستاردى وقۋ-بىلىمگە جۇمىلدىرىپ، ەكونوميكانى كۇشەيتۋگە شارا قولدانباعان؟
1450-1500 جىلدارى ەۋروپا اجەپتاۋىر دامىعان ەدى، دانتە (1265-1321), دا ۆينچي (1452-1519), ماكياۆەللي (1469-1527), برۋنو (1548-1600), كوپەرنيك (1473-1543), ەرازم (1464-1536), فيليپپو برۋنەللەسكي (1377—1446), كەپلەر (1571-1630), بىرنەشەۋىن عانا جازدىم. يدەيالارى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ۋنيۆەرسيتتەردە وقىتىلىپ جاتقان مىڭداعان عالىم، ويشىل، فيلوسوف، ونەرشى ءدال سول عاسىردا ەۋروپادا دۇنيەگە كەلدى، وسىلاردىڭ تىنىمسىز ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسىن بۇگىن بىزدەر كورىپ ءجۇرمىز. ال كوشپەلى مۇڭعۇلداردان كىم شىقتى، ءوزىمىزدىڭ قازاقتان كىم بار؟!؟ قاراقشىلىق جاساپ، بىرەۋدىڭ مالىن بارىمتالاپ كوشىپ جۇرگەننەن اسا العان جوققوي...
اشارشىلىقتا باسقا جۇرتتان كوپ قىرىلعانىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى وسى كوشپەندىلىك قوي دەپ ويلايمىن، ەندى ەندى وتىرىقتانىپ جاتقاندا باققان مالىن قولىنان تارتىپ الىپ ەدى ءبىتتى، جاپپاي قىرىلدى، ويتكەنى باسقا كۇنكورىس امالى جوق ەدى. ال كوشپەلى تۇرمىسپەن قالىپتاسىپ، ابدەن سۇيەككە ءسىڭىپ كەتكەن بولماشى مىنەزدەر قازاققا ەش جاقسىلىق اكەلگەن ەمەس ..
ارينە، بولار ءىس بولدى، بىراق، وتكەن تاريحقا سىن كوزبەن قاراعانىمىز ءھام عيبرات العانىمىز ءجون، اعايىن.
كەيدە وسى شىڭعىس حاننىڭ جانكۇيەرلەرىنىڭ پىكىرلەرىن وقىپ قالام، شىڭعىس حان وتە كەرەمەت اقىلدى ادام بولعان دەگەن، ونىڭ اقىلدىلىعى سونشالىق، ول سول كەزدەگى ەڭ مىقتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارىن قۇلاتقان ەكەن دەيدى الگى بىلگىشتەر.
شىڭعىس حاندا قايداعى اقىل، قايداعى ءبىلىم؟!؟ ءوزى وقىماعان، حات تانىماعان ادام بولسا، ول تىشقان اۋلاپ جەپ ءجۇرىپ، قالايشا وركەنيەتتى مەملەكەتتەردى قۇلاتا العان؟ ەش اقىلعا سىيمايتىن نارسە.
ايلاعا كەلگەندە باسى قاتتى ىستەگەن بولۋى ابدەن مۇمكىن، بايلىققا جەتۋ ءۇشىن، التىن مەن اسىل تاسقا يە بولۋ ءۇشىن قازىرگى بازارداعى بەيساۋات كەيبىر باي ساۋداگەرلەردىڭ تىرلىگىندەي...
ال ونىڭ وسىنشاما مەملەكەتتى، وسىنشاما قالانى كۇيرەتۋى اقىلدىلىقتىڭ ناتيجەسى ەمەس، قاتىگەزدىكتىڭ، اياۋسىزدىقتىڭ ناتيجەسى ەكەنى بەلگىلى.
دەگەنمەن، راسىمەن دە مىقتى مىقتى مەملەكەتتەردى قۇلاتىپ، جەرمەن جەكسەن ەتىپ، حالقىن اياماي قىرعان، ال وعان كۇشى قالاي جەتكەن، سول ەلدەرمەن سوعىسقاندا سوعىس تاكتيكالارى مەن بارلاۋ مالىمەتتەرىن، سوعىس قۇرالدارىن قايدان العان، كىم اقىل ايتقان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.زەرتتەپ قاراساق اينالاسىنداعى كەڭەسشىلەرى وڭكەي قىتايلار، كوپ جىل قىتاي ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن وفيتسەرلەر، جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالار. سونىمەن قاتار قيدان (قاراقىتاي) جانە چجۋرچجەن ەلىنىڭ ساتقىندارى دا وسىلارعا قوسىلىپ، ءوز ەلدەرىنىڭ شابۋىلعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولعان ادامدار. وسىلارعا قوسا سوعدى، پارسى، ويعىر تب حالىقتاردان دا اقىلشىلارى بولعان.
بىرىنشىدەن، قيدان پاتشالىعى (قاراقىتايلار) شىڭعىس حاننىڭ الدىنداعى مۇڭعۇلتەكتى قيدان حالقى ورناتقان پاتشالىق.
شىڭعىس حان ورناتقان شاپقىنشىلىقتى كاسىپ ەتكەن قۇرىلىم وسى قيدان پاتشالىعىنىڭ جالعاسى، مۇراگەرى. قازاق تىلىندە قاراقىتايلار تۋرالى كوپ جاقسى نارسە ايتىلماعان، حالىق جادىندا قورقىنىشپەن، ۇرەيمەن قاتار اتالاتىن مەملەكەت بولعان، وسىدان تۇسىنۋگە بولادى ولاردىڭ شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋ جەرىندە جاساعان زۇلىمدىقتارىن.سول ءۇشىن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى دەگەن (وعان دا تالاس بار ۇلى ەكەنىنە) ءتاڭىرشىل شامان جوشىنى ۇلىقتاۋ دۇرىس ەمەس! وتىراردى ويرانداعاننىڭ ءبىرى سول ەمەس پە؟!؟ شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارىندا جوشى جويۋشى كۇشتىڭ ءبىرى بولعان، باسىندا بولعان. ال كەلەسى جىلى ءال-فارابي بابامىزدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل، سونى ۇلىقتايىق! عىلىمعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان، قانشا ماقتانساق تا لايىقتى تۇلعا، بۇكىل الەم مويىنداعان جەرلەسىمىزدى ەش ۇيالماي، بەتىمىز قىزارماي، باسىمىز جەرگە قاراماي قاستەرلەۋگە بولادى عوي. جازعان ەڭبەكتەرى بار، وركەنيەتتىڭ دامۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسقان ويشىل، دانا، حاكىم بابامىز تۇرعاندا، سانسىز ادامدى قىرىپ، وركەنيەتتى جويعان شىڭعىس پەن جوشىنى ۇلىقتاپ قايتەمىز؟!؟- دەپ بۇگىنگى قازاق قوعامىنداعى كوكەيتەستى تاريحي وقيعالارعا مۇرتازا اعامىز ءوز قىنجىلىسىن وسىلاي بىلدىرەدى.
ال ماتەماتيك اسقار جۇمادىلداەۆ اعامىز بولسا:
قازىرگى دامىعان زاماندا قازاققا تەحنوكرات كەرەك. ويتكەنى ءبىز ەرتەڭ ءسوز ۇيقاستىعى، ادەمىلىگىمەن العا شىعىپ كەتە المايمىز. ونى ءسىز مويىندايسىز، مەن مويىندايمىن. بالاڭىز مويىندامايدى. "وي، اتامىز بولتۋن ەكەن", - دەيدى. "ايتا بەرەدى",- دەيدى. بولدى. ءبىز نەمەن ماقتانامىز؟! قازىر سۇراساڭ: "ويباي، شىڭعىسحان قازاق ەكەن، ويباي، ادام اتا قازاق ەكەن، ويباي، يسا پايعامبار قازاق ەكەن" دەيدى.شىڭعىس حاندى ءبىر مينۋت قازاق دەپ ەسەپتەيىك،نە وزگەرەدى سوندا؟ مارستا الما گۇلدەيدى مە؟ يۋپيتەردە جەل تۇرا ما؟ ءبىز مىسالى ماڭگىلىك ەل دەگەندى ءجيى ايتامىز. ماڭگىلىك ەل دەگەن قانشا جىل؟ 1 جىل، 10 جىل ما؟ قالاي ءبىز ول كەزگە دەيىن ءومىر سۇرەمىز؟
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟! بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ ءالى دامىپ جەتىسپەگەندىگىن بىلدىرەدى. بالا دەڭگەيىندە ەكەنىن بىلدىرەدى. بۇل – پروۆينتسياليزم. ويتكەنى، بۇگىن ماقتاناتىن ەشتەڭەسى جوق، سوندىقتان وتكەنىمەن ماقتانادى. ءسىز وتكەنمەن ماقتانباڭىز. ءسىز بۇگىنمەن ماقتانىڭىز-دەيدى عالىم اعامىز.
سول سياقتى زيالى قاۋىمنىڭ  اراسىندا شىڭعىسحاننىڭ ۇلتى تۋرالى داۋ مەن ونىڭ ورتالىق ازيا وركەنيەتىنە جاساعان قياناتى تۋرالى بەلگىلى قالامگەر «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى "پاراسات مايدانى" جوباسىنىڭ اۆتورى ءارى جۇرگىزۋشىسى دارحان ابدىك:
"ايتىلمايدى. ايتىلمايتىن سەبەبى - ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى جاستايىنان توبەلەسىپ وسپەگەن. ال، توبەلەسىپ وسپەگەن ادام ارقاشان قارا كۇشكە تابىناتىن قورقاق بولادى. قورقاق ادامنىڭ بارلىعى بيلىك باسىنداعى بىرەۋدىڭ قارا كۇشىن ءپىر تۇتادى. بىرەۋگە زورلىق-زومبىلىق جاساعان ادامدى كەرەمەت كورەدى. مىسالى، ماعان شىڭعىسحاننىڭ ۇلتىنىڭ كىم ەكەنى ءبارىبىر. ويتكەنى، شىڭعىسحاننىڭ زۇلىمدارىقتارىنىڭ بارلىعى تاريحتا قالدى. مىسالى، ونىڭ وتىراردى العان كەزدە بۇكىل حالقىن قالاي قىرعانى، كىتاپحانالاردى ورتەگەنى، قايىرحاننىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. شىڭعىسحان - دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيعان ادام. ەستەرىڭىزدە بار عوي، "اقساق قۇلان" دەگەن كۇيدىڭ اڭىزى. دومبىرانىڭ كومەيىنە قورعاسىن قۇيدى دەگەن نە ءسوز؟ ول - حالىقتىڭ ءۇنىن ءوشىردى دەگەن ءسوز", - دەپ جاۋاپ بەردى.
قازاقتىڭ اڭىزىندا، فولكلورىندا شىڭعىسحان تۋرالى ءبىر دە ءبىر جاعىمدى ءسوز جوق ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن دارحان ابدىك ونى ويلاپ تاۋىپ جۇرگەن كەيىنگى "ساۋاتى شامالى، كومپلەكستارى بار جازۋشىلار" دەيدى.

شىڭعىسحاندى دارىپتەيتىن بولساق - ءال-ءفارابيدى جوققا شىعارۋ كەرەك!

"ەگەر سىزدەر شىڭعىسحاندى دارىپتەسەڭىزدەر، وندا ءال-فارابيدى جوققا شىعارۋ كەرەك. ويتكەنى ءال-فارابي شىققان وتىراردى قۇرتقان - شىڭعىسحان! ەگەر سىزدەر شىڭعىسحاندى دارىپتەسەڭىزدەر، وندا، گيتلەر دە كەرەمەت. وندا ناپولەون دا، ستالين دە كەرەمەت. ەگەر سىزدەر ادامنىڭ ۇلىلىعىن ونىڭ پاراساتىمەن، ىزگىلىگىمەن ەمەس، تەك، جاۋلاپ الۋ قۇدىرەتىمەن ولشەسەڭىزدەر، وندا شىڭعىسحانعا تابىناسىزدار. بىراق، شىڭعىسحانعا تابىنعان قوعام - ەشقاشان ىزگىلىكتى قوعام بولمايدى", - دەپ دارحان ابدىك مىرزا ۇلى بيلەۋشىگە قاتىستى پىكىرىن ءبىلدىردى.
سونىمەن قاتار جۋرناليست شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دامۋىن جەتى عاسىر ارتقا شەگەرگەنىن اتاپ ءوتتى.
"موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن ورتالىق ازيادا كوشەدە كىتاپ ساتىلدى، ادامدار وقۋدى، جازۋدى ءبىلدى دەگەن ءسوز. دەمەك، وندا وركەنيەتتى ورتا بولدى دەگەن ءسوز. ال، موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءبىز كىتاپ وقۋدى، جازۋدى قاشان ۇيرەندىك؟ سوۆەت ۇكىمەتى كەلگەن سوڭ عانا ۇيرەندىك. 200 ەمەس. مىسالى، شىڭعىسحاننىڭ شاپقىنشىلىعى XIII عاسىردا بولسا، ءبىز قايتادان وقىپ-جازۋعا XX عاسىردا عانا كەلدىك. سوندا، ەكى ءجۇز ەمەس، جەتى ءجۇز جىلعا كەيىن شەگەرىپ تۇر. دەمەك، ءبىز وركەنيەتتەن جەتى ءجۇز جىلعا كەشەۋىلدەدىك", دەي كەلە قوعام قايراتكەرى ورتا عاسىرلاردا 200 مىڭ حالقى بولعان وتىرار سەكىلدى قالالار تالقاندالماعاندا، بۇگىن لوندون، پاريج، نيۋ-يورك دەگەن قالالارعا اينالاتىن ەدىك جانە "ورتالىق ازيانىڭ وركەنيەتى - قازىر بۇكىل ەۆروپا، بۇكىل الەم سۇيسىنەتىن وركەنيەت بولار ەدى", - دەگەن ەدى.

جالعاسى بار...

اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى!

تۇراربەك قۇسايىنوۆ،

"دەموس" قب توراعاسى

پىكىرلەر