Táńirshildikti nasıhattaýǵa nege Qytaı men Reseı múddeli? II

9284
Adyrna.kz Telegram

ShYŃǴYS HANNYŃ QYTAIShYLDYǴY

Táńirshildik senim-nanym Shyńǵys hannyń kýltymen tyǵyz baılanysta ekenin umytpaýymyz kerek.Osy oraıda belgili dintanýshy,mádınettanýshy, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty Murtaza Bulutaı táńirshil-shamanıst Shyńǵys han týraly áleýmettik jelidegi jazbalarynda mynandaı derekter keltiredi:
Qytaı jerin jaýlap alǵan Shyńǵys han ákimshilik aımaqtarǵa basshy etip kóbinese ulty qytaılardy taǵaıyndaǵan eken.
Shyńǵys han Temýdjın bolyp júrgen kezinde 1196 jyly Qytaıdyń zın ımperııasynan "Júzbasy" degen resmı áskeri shen alǵan edi, bul degen Temýdjın Qytaı ofıeri boldy degen sóz. 1206 jyly handyqqa jetkenin eskersek, osy qytaı áskerı sheniniń kóp paıdasy tıgen sekildi...
Temýdjın Qytaıdyń zın ımperııasynyń ofıeri bolyp onshaqty jyl kúsh jınap, 1206 jyly han taǵyna otyrdy da qalǵan ómirinde Qytaı qamqorshylaryna qaryzyn qaıtaryp, solardyń qyzmetin isteýmen boldy.Onyń basty dáleli retinde Shyńǵys hannyń Qytaıdyń Daoıst nanymyndaǵy Chýan-Chen sektasyn tikeleı óziniń qamqorlyǵyna alǵandyǵyn kórsetýge bolady. Chýan Chen sektasynyń basty maqsaty Qytaı jerin kúıreýden qorǵaý jáne qytaıdyń Han mádenıetin basshylyqqa alý bolatuǵyn. Shyńǵys han Chýan Chen hramdaryn salyqtan bosatyp, olarǵa ıerarhııada eń joǵary oryndy bergen eken. Bul dinı aǵym bizdegi sopylyq tarıqattar men sáláfıler sııaqty serpin alyp, memlekettiń barlyq qurylymdarynda jaqtaýshylaryn uıymdastyryp, sol kezdegi eń qýatty, eń yqpaldy áleýmettik-saıası kúshke aınalypty. Shyńǵys hannyń áskeri men ýákilderiniń kóbisin qytaılardy súıýge, qytaılarǵa uqsaýǵa baýlyǵan osy dinı-saıası aǵym bolǵan eken...
Tarıhta Shyńǵys hanǵa deıin úsh patshalyq bolyp, bir-birimen qyrylysyp, bastary eshqashan da birikpegen qytaılardy Shyńǵys han men urpaqtary bir týdyń astynda biriktirip, birtutas qytaı memleketi etip, bastaryn biriktirip, oǵan deıin eshbir qytaı ımperatory qol jetkize almaǵan nárseni jasap ketti. Sondyqtan, qytaılar Shyńǵys hannyń eskertkishin ornatyp, oǵan qansha taǵzym etip, qansha alǵys aıtsa da jóni bar...
Qytaılar muńǵul bıligi degen aty bolmasa is júzinde qytaılardyń ózderi bılegen Iýan áýletiniń tarıhyn qytaı tarıhynyń bir parasy retinde qabyldaıdy, olar muńǵuldardy bizdi surady dep bas qatyrmaıdy da. Osy jeliden mánchjýr bıliginde ózeginen teppeı, qytaıdyń tarıhynyń bir bóligi dep kóredi. Qytaılardyń Shyńǵys handy dáriptep dúrkin dúrkin serıal, kınofılm túsirýi tegin emes; bir jaǵynan muqym qytaıdyń basyn biriktirip ketkeni úshin aıtqan raqymeti shyǵar, al ekinshi jaqtan sol Iýan ımperııasynyń jeri bizdiń jerimiz dep ózderiniń ekspansııalyq josparlaryna Iýan men Shyńǵys han ornatqan Muńǵul patshalyǵyn tý etip kóterip jatqan syńaılary bar...
Bizdegi Shyńǵys hannyń jankúıerleri ony keremet bir aqyldy adam, danyshpan, oıshyl, strateg etip kórsetkisi keledi, sonyń ishinde Shyńǵys babam táńirge tabynǵan dep soǵatyndary bar. Al sol táńirge tabynǵysh Shyńǵystyń kóziniń tirisinde eń jaqsy kóretin balasy Ýgedeı býdda dininiń eń úlken hramyn ortalyq qala Qaraqorymnyń qaq ortasyna ákep ornatyp qoıǵan eken...

ShYŃǴYS HANNYŃ AQYLShYLARY KIMDER?!?

Shyńǵys hannyń psıhologııasyn birshama zerttedim, osy taqyrypqa arnalǵan zertteý maqalalardy oqyp shyqtym. Shyńǵystyń osynshalyqty qanisher bolyp shyǵýynda onyń balalyq shaǵynyń qatty áseri bolǵan eken. Eń birinshi ákesi Esýgaı barady da bireýdiń áıelin tartyp alady, osydan Temýdjın (ıaǵnı Shyńǵys) týǵan ǵoı. Bala bolsa da estigen ǵoı, bálkim balalardan estigen shyǵar, úlken kisiler aıtqan shyǵar degendeı. Óziniń kimniń balasy ekenin oılaýmen bolǵan sekildi. Osydan bir ashýshańdyq, ishki narazylyq stressi qalyptasqan sekildi. On jastaǵy inisin óltirgen, ákesi bir sheshesi bólek inisin, múmkin ishteı qyzǵanǵan shyǵar onyń ákesi men sheshesi esh daýsyz bolǵany úshin. Osydan keıin óz sheshesi de teris burylǵan. Óziniń týysqandary taıshýyttar da ony tastap ketken, tastamaq túgili óltirýge tyrysqan ǵoı. Aıta bersek áńgime kóp. Ákesi aıttyrǵan qalyńdyǵyn merkitter alyp qashyp ketken, jarty jyldan keıin qaıtyp kelgende júkti bolǵan. Qarap otyrsańyz ylǵı bir teris aǵys, ylǵı bir qorlyq kórý, osynyń bári Temýdjınniń minez qulqyna qatty áser etken bolý kerek.
Mysaly, tarıhta Aleksandr Makedonskıı, Napoleon, Shyńǵys, Gıtler, Stalın, Mao sııaqty adamdar adamnyń oılaý qabiletinen tys mólsherde zulymdyq jasap, kádýilgi qumyrsqany qyrǵandaı etip genoıd jasap, buryn sońdy bolmaǵan qanisherlikke barǵandyqtarymen tanymal bolǵan. Napoleonnan buryn jáne odan keıin franýzdar soǵysqan joq pa, álbette soǵysty, biraq onyń bári qalypty túsiniktegi soǵystar edi. Gıtlerden buryn nemister soǵysqan joq pa, Gıtlerden 25-aq jyl buryn birinshi soǵysta osy nemister soǵysty ǵoı, biraq ol nege kóp aıtylmaıdy?! Óıtkeni, ol soǵysta nemister quddy Gıtler sııaqty genoıd jasaǵan joq, fashızm jasaǵan joq. Osyndaı mysaldardy kóbeıtýge bolady. Shyńǵys han búkil adamzat tarıhyndaǵy nómiri birinshi jaýyz, nómiri birinshi qanisher. Onyń ultynda, dininde esh sharýam joq, meıli muńǵul bolsyn, meıli putqa tabynsyn, meniń ony jek kóretin sebebim jáne qazaǵymnan alshaqtatqym keletini - onyń jaýyzdyǵy, aıaýsyzdyǵy, meıirimsizdigi, qanisherligi. Adamzat órkenıetine eń úlken soqqyny berdi, musylman órkenıeti osy Shyńǵystyń shabýyldarymen qulady, sol qulaǵannan áli tura alǵan joq. Shyńǵys han kóshpeli muńǵuldyń balasy emes, Baıkal kóline jaqyn mańdaǵy orman muńǵuldarynyń balasy, osy jerin de ashyp alǵan jón. Ony quddy bir kóshpendilerdiń týyn kótergen, otyryqshy halyqtarǵa qarsy solardyń abyroıyn qorǵaǵan qaharman etip kórsetý naǵyz adasýshylyq. Shyńǵys kóshpeli bolǵandyqtan jortýyldap júrgen joq, oǵan musylman jáne evreı saýdagerler qaı jerde qandaı qazyna bar ekenin aıtyp otyrǵan, ol sol qazynalardy tonap alamyn dep qalaı bolsa solaı jortýyldap, shabýyldap otyrǵan. Áıelqumarlyǵy syn kótermeıdi, qaı eldiń patshasyn óltirse sonyń áıelin ózine qatyn ǵyp alǵan, odan basqa ár halyqtyń eń sulý boıdaq qyzdary eń áýeli Shyńǵysqa syılyqqa berilip turǵan, derekterde 3,000 astam qatyny bolǵany aıtylady. Búgingi kúni 18 mln adam genetıkalyq jaǵynan Shyńǵystyń urqymyn dep jatsa, ol bir áıelden taramaıtyny aıtpasa da belgili. Qoryta aıtqanda, men Shyńǵystyń ómirinen, istegen isterinen úlgi alarlyq, ǵıbrat alarlyq, tárbıe eterlik eshbir dúnıe kórip turǵan joqpyn, moraldyq kelbeti tómen, san mıllıondaǵan adamnyń qanyn arqalap ketken bul tırandy tek laǵynetteýmen ómir ótkizsek, urpaqqa onyń jaýyzdyqtaryn nasıhattap otyrsaq saýap bolar edi dep oılaımyn.
Qazaq handaryn Shyńǵystyń urpaǵy sanap, sol arqyly Shyńǵysty qazaqqa, qazaqtyń tarıhyna ákep qosý, bul durys emes. Birinshiden, qazaq handary shynymen de Shyńǵystyń bıologııalyq urqy ma emes pe, bul áli naqty dáleldengen nárse emes. Joshy merkittiń balasy bolsa, osy Joshydan taraıdy delingen qazaq handary qalaısha Shyńǵystyń urqy bolmaq?!? Bunyń anyq qanyǵyna jetý úshin Shyńǵystyń, Joshynyń, qazaq handarynyń báriniń DNK analızin jasaý kerek, sonda bári birden belgili bolady. Al, jaraıdy, qazaq handary Shyńǵystyń tikeleı urqy deıikshi, sonda Shyńǵystyń qazaqqa, qazaq tarıhyna qandaı qatysy bolmaq?!? Erte dáýirde bir taıpa ósip, ekinshi taıpany basyp alyp, osynyń bári jeńimpaz taıpanyń atymen atanǵan nemese ósken taıpa óz ishinde bólinip basqa taıpalarǵa, odan ary memleketterge jiktelgen, etnogenez, jańa taıpalar men halyqtardyń paıda bolý proessi. Osy bólingen taıpalar taǵy da birimen biri soǵysqan. Qazaqtar da solaı paıda boldy, Ózbek hannan Ábilqaıyr ulysynan bólinip, biz qazaqpyz dep atap ózderin, qosylǵan taıpalardyń bárine sýperıdentıfıkaııa retinde qazaq etnonımin paıdalandy, óstip qazaq boldy. Al qazaqqa qosylmaı qalǵan rýlardyń, taıpalardyń adamdary ózbek bolyp qaldy, qazaqqa qosylǵandary qazaq boldy. Bul aıtyp otyrǵanymyz 1227 jyly ólgen Shyńǵys hannan 250-300 jyldan keıin bolǵan etnogenezıs proessteri, oǵan Shyńǵystyń qandaı qatysy bolýy múmkin?!? Álde Shyńǵys óziniń onynshy urpaǵyna (!) sotovyı telefonnan sms jiberip otyrǵan ba qazaq bolyńdar, qazaq handyǵyn ornatyńdar dep??? Kúlkili áńgime ǵoı. Shyńǵys muńǵul edi, muńǵul bolyp ómirden ótti. Qytaıdy bılegen urpaqtary qytaı boldy, Iran jerin bılegenderi parsylanyp ketti, Túrkistan elderin bılegenderi túriktendi, Muńǵulııada qalǵandary ǵana muńǵuldyǵyn saqtap qaldy. Adam óldi me osy dúnıedegi sharýasy bitti degen sóz, ózi ólgennen keıingi bolǵan ýaqıǵalarǵa esh qatysy bolmaıdy. Shyńǵys ta solaı. Ár adam solaı ǵoı. Al qazaq handary qazaq, óıtkeni olar ózderine ergen halyqpen birge qazaq bolyp bólindi. Han, tóre bolǵan soń halyqtan alym alyp kún kórý kerek, ol úshin olarǵa halyq kerek, bodan kerek. Han tóre bolǵan soń bılik etip, úkim shyǵaryp turý kerek, ol úshin olarǵa halyq kerek, buqara kerek. Shyńǵystan keıin bılikke kelgenniń bári osy sebepti bólinip, taqqa talasyp, jiktelip, usaqtalyp, aqyrynda túrik jurty orys pen qytaıdyń bodanyna aılanyp ketti, buǵan tikeleı kináli osy handar men solardyń aqsúıek atanǵan shonjarlary dep oılaımyn. Osy sebepti qazaqtyń tarıhyna, qazaqqa Shyńǵysty esh jolatpaýdy usynar edim. Qazaq Shyńǵysty bilmegen, qazaqtyń aýyz ádebıetinde, maqal-mátelderinde, qıssa dastandarynda, kúılerinde, kisi attarynda, jyr ańyzdarda, folklorda Shyńǵys týraly eshnárse de joq! Esimhannyń eski, Qasymhannyń qasqa joly degen qazaq, nestorıan ıakı arab bolsa da Atymtaı Jomartty umytpaǵan, qazaq, Qozy kórpeshti jyr dastanǵa aılandyrǵan qazaq, Qorqyttyń kúıin umytpaǵan qazaq, Qojanasyr men Aldarkóseni, Er Tarǵyn men Er Jánibekti umytpaǵan qazaq Shyńǵysty umytqan, bilmegen, estimegen de. Osyny ańǵarǵan Shyńǵys hannyń qazirgi jankúıerleri qoldan jyr dastan jazyp, nebir jalǵan nárselerdi qurastyryp, onyń bárin bir aqsaqaldan aldyq dep, búginge deıin jınalmaı qalǵan dep ádebıetke qosyp jatyr, bul halyq jadyna, halyq tarıhyna jasalǵan qııanat. Biraq, ondaı jalǵan dastandardy ajyratý óte ońaı, táýelsizdikten bergi jyldary shyqqanynan-aq bilýge bolady. Al qazaq handaryna keler bolsaq, jaqsysymen jamanymen olar bizdiń handarymyz, qazaqtyń handary. Qazaqty damytyp, ilgeriletý úshin túbegeıli ózgerister jasaı almaǵandary árıne ókinishti.
Ahmet Baıtursynuly “Áı, qap!” jurnalynyń 1911 j. shyqqan №1 sanyndaǵy maqalasynda bylaı dep ashyna jazǵan: “Handary da, halqy da ǵylym, ónerdi kerek qylmaǵan. Birimen biri jaýlasyp, basqa berekeli jumys oılanbaǵan. Ózge jurttar ilgeri basqanda, qazaq keri basqan. Hany nadan, halqy nadan, jurty myqty memlekettiń janynda óz aldyna han bolyp turýǵa kóp kúsh kerek eken; ol kúsh alty baqan ala aýyz qazaqta bolmaǵan”
Shyńǵystyq feodaldyq júıeni zerttegen ǵalymdarymyz bylaı deıdi: “Muńǵul sultandary ústem tap ókili edi jáne qarastyrylyp otyrǵan kezeńde olar túrki qoǵamynyń eń bedeldi saıası kúshine aınaldy…Shyńǵys urpaqtary shyǵý tegine baılanysty saıası artyqshylyqqa, qoǵamnyń ózge múshelerine qaraǵanda zańǵa negizdelgen jeńildikterge ıe boldy. Bul kóbinese birdeı qylmysy úshin túrli áleýmettik toptardyń adamdary túrlishe jaza tartýdan kórindi. “Kimde kim sultandy ne qojany óltirse, - dep jazyldy “jeti jarǵy” qaýlylarynda,- ol ólgen adamnyń týystaryna jeti adamnyń qunyn tóleıdi. Sultandardy ne qojany sózben renjitkeni úshin toǵyz mal, soqqyǵa jyqqany úshin 27 bas mal tóleıdi”. Osy zań boıynsha qoǵamnyń túrli toptarynyń jaýapkershiligin baǵalaýdyń túrlishe bolýy olardyń birdeı emes mindetterin týǵyzdy; sultandarǵa eshqandaı mindetkerlik (áskerden basqa) júktelmedi. Qazaq ulystary sultandardyń barlyǵynyń “Arqar” atty erekshe urany boldy, biraq ony jaı halyq – “qarasúıekter” qoldana almady” (Amanjolov, K., Rahmetov, Q., Túrki Halyqtarynyń Tarıhy, Almaty, Bilim, 1997, 25-27 better..)
Halyq basshysyz qalmaıdy, Shyńǵys hannan buryn da odan keıin de basshylar bolǵan, bıleýshiler bolǵan. Qazaq jerinde ózderin Shyńǵystyń tikeleı urpaǵymyz degender bılik etken eken, halyqqa tańdaý múmkindigi berilmegen. Óıtkeni, Jánibek pen Kereı sultandar qazaq bolyp ózderiniń týystarynan bólinip, jańa memlekettik qurylym ornatqanda aılanadaǵy eldiń bárinde negizinen sol Shyńǵys urpaqtary bılikte bolypty, buqara halyq ta qalyptasqan júıeden shyǵa almaǵan ǵoı. Bul bizdiń sorymyz boldy. Shyńǵys urpaqtary bılegen eldiń bári qurdymǵa ketti, al Shyńǵystyń kim ekenin de bilmeıtin nemister, franýzdar, ıtalııalyqtar, japondar, aǵylshyndar t.b. bári de myqty el bolyp ketti...
Qazaq jerinde tóre tuqymdarynyń bıligi ábden bekip, qýyrshaq ta bolsa, solardyń úkimi júrip turǵan kez,ol shamamen 1450-1500 jyldar, ózbekterden bólinip, óziniń nemere týys baýyrlarynan irgesin bólip, aqsúıekterdiń jańa handyq ornatý kezeńi. Solardan keıingi aqsúıekterdiń ıntellektýaldy deńgeıi, oılaý qabileti, paıym parasaty asa tereń bolmaǵany baıqalady. Qoqandar kóshpeli bolmaǵandyqtan báribir ózderiniń burynǵy bılik tártipterine oralǵan ǵoı. Qytaı da sondaı, Iran jeri de, Reseı de, bári birte birte muńǵuldardan, bıliktegi Shyńǵys urqynan qutylyp, ózderiniń memleketterin ornatyp, damý jolynda bolǵan. Bizdiń qazaq dalasynda keri proess boldy, bıliktegi handar qazaqty otyryqshy ómirge, oqýǵa, bilim alýǵa, óndiris ashýǵa úgittegen joq, ony úgitteıtindeı ózderiniń kóregendi paıym-parasattary bolǵan joq, qaıta Shyńǵys hannyń jasaq zańyndaǵy ósıetin muqııat ustanyp, kóshpeli ómirdi berik ustanǵan, halyqtan alym alyp, tegin ómir súrip júre bergen. Kóshpeli jurt óse me, damı ma?!? Myń jyl kóshe berse de sol qalpy qala beredi ǵoı. Oǵan dálel kóshpeli ǵundar men saqtardyń kezindegi turmystyq deńgeıdiń keshegi kóshpeli qazaqqa deıin esh ózgerissiz kelýi. Jalpy, jer betindegi adamzattyń bári ertede kóshpeli bolǵan ǵoı, olar birte birte otyryqtanyp, jerdi ıgerip, egin egip, turaqtanyp, tamyr jaıyp, qala salyp, óndiris ashyp degendeı osy kúngi órkenıet deńgeıine alyp kelgen. Al 400 jyl bılik etken qazaq handarynan jazylǵan bir kitap ta qalǵan joq! Eshbir qala salyp, oqý orny ashpaǵan. Jaqyn mańdaǵy orystar men qytaılardyń kúsheıip, damyp, ósip kele jatqanyn kórmegen, kóre almaǵan. Ýaqtyly shara qoldanyp, reformalar jasap, halyqtyń ilgerileýine, memlekettiń basqa eldermen básekelesý qabiletiniń qalyptasýyna eshbir úles qosa almaǵan. Ahmet Baıtursyn atamyz sony aıtyp ketken. Qazaq handyǵy qulaǵanda qazaqtar osydan eki myń jyl burynǵy halyqtardyń damý deńgeıinde bolsa orystar ájeptáýir damyǵan, qarý-jaraq óndirisi bar, qýatty el bolǵan, aramyzda eki myń jyldyq damý deńgeıi parqy bolǵan, onymen qalaı kúresesiń, oǵan qalaı tótep tura alasyń?!? Eýropalyqtar Soltústik Amerıkaǵa barǵanda uqsas jaǵdaı boldy, kóship júrgen qyzylterilerdiń oq pen baltadan basqa qarýlary bolmaǵan, olar aǵylshyndar men franýzdarǵa ne isteı alsyn?! Mine, másele osynda, qalǵan sózdiń bári bos...
Alǵashqy qazaq elshileri sonaý Táýekel hannyń tusynda 1594-1595 jj. Máskeýge barǵan eken. Sonda olar Máskeý patshalyǵynyń damyǵan mádenıetin, qalalyq ómirin, damyp kele jatqan tehnologııalyq óndiristerin, atap aıtqanda myqty qarý-jaraq ónerkásibin kórmedi deısiz be? Handar men hanzadalar orystardyń myqty qarý-jaraǵynyń bir kúni óz eline kezeletinin boljamady deımiz be? Qaıtyp elge kelgen olar sol jetistikterge jetý úshin nege áreket qylmaǵan? Nege jastardy oqý-bilimge jumyldyryp, ekonomıkany kúsheıtýge shara qoldanbaǵan?
1450-1500 jyldary Eýropa ájeptáýir damyǵan edi, Dante (1265-1321), Da Vınchı (1452-1519), Makıavellı (1469-1527), Brýno (1548-1600), Kopernık (1473-1543), Erazm (1464-1536), Fılıppo Brýnelleskı (1377—1446), Kepler (1571-1630), birnesheýin ǵana jazdym. Ideıalary búgingi kúnniń ózinde ýnıversıtterde oqytylyp jatqan myńdaǵan ǵalym, oıshyl, fılosof, ónershi dál sol ǵasyrda Eýropada dúnıege keldi, osylardyń tynymsyz eńbekteriniń jemisin búgin bizder kórip júrmiz. Al kóshpeli muńǵuldardan kim shyqty, ózimizdiń qazaqtan kim bar?!? Qaraqshylyq jasap, bireýdiń malyn barymtalap kóship júrgennen asa alǵan joqqoı...
Asharshylyqta basqa jurttan kóp qyrylǵanymyzdyń bir sebebi osy kóshpendilik qoı dep oılaımyn, endi endi otyryqtanyp jatqanda baqqan malyn qolynan tartyp alyp edi bitti, jappaı qyryldy, óıtkeni basqa kúnkóris amaly joq edi. Al kóshpeli turmyspen qalyptasyp, ábden súıekke sińip ketken bolmashy minezder qazaqqa esh jaqsylyq ákelgen emes ..
Árıne, bolar is boldy, biraq, ótken tarıhqa syn kózben qaraǵanymyz hám ǵıbrat alǵanymyz jón, aǵaıyn.
Keıde osy Shyńǵys hannyń jankúıerleriniń pikirlerin oqyp qalam, Shyńǵys han óte keremet aqyldy adam bolǵan degen, onyń aqyldylyǵy sonshalyq, ol sol kezdegi eń myqty memleketterdiń bárin qulatqan eken deıdi álgi bilgishter.
Shyńǵys handa qaıdaǵy aqyl, qaıdaǵy bilim?!? Ózi oqymaǵan, hat tanymaǵan adam bolsa, ol tyshqan aýlap jep júrip, qalaısha órkenıetti memleketterdi qulata alǵan? Esh aqylǵa syımaıtyn nárse.
Aılaǵa kelgende basy qatty istegen bolýy ábden múmkin, baılyqqa jetý úshin, altyn men asyl tasqa ıe bolý úshin qazirgi bazardaǵy beısaýat keıbir baı saýdagerlerdiń tirligindeı...
Al onyń osynshama memleketti, osynshama qalany kúıretýi aqyldylyqtyń nátıjesi emes, qatigezdiktiń, aıaýsyzdyqtyń nátıjesi ekeni belgili.
Degenmen, rasymen de myqty myqty memleketterdi qulatyp, jermen jeksen etip, halqyn aıamaı qyrǵan, al oǵan kúshi qalaı jetken, sol eldermen soǵysqanda soǵys taktıkalary men barlaý málimetterin, soǵys quraldaryn qaıdan alǵan, kim aqyl aıtqan degen zańdy suraq týyndaıdy.Zerttep qarasaq aınalasyndaǵy keńesshileri óńkeı qytaılar, kóp jyl qytaı armııasynda qyzmet etken ofıerler, joǵary laýazymdy tulǵalar. Sonymen qatar qıdan (qaraqytaı) jáne chjýrchjen eliniń satqyndary da osylarǵa qosylyp, óz elderiniń shabýylǵa ushyraýyna sebep bolǵan adamdar. Osylarǵa qosa soǵdy, parsy, oıǵyr tb halyqtardan da aqylshylary bolǵan.
Birinshiden, Qıdan patshalyǵy (qaraqytaılar) Shyńǵys hannyń aldyndaǵy muńǵultekti qıdan halqy ornatqan patshalyq.
Shyńǵys han ornatqan shapqynshylyqty kásip etken qurylym osy Qıdan patshalyǵynyń jalǵasy, murageri. Qazaq tilinde qaraqytaılar týraly kóp jaqsy nárse aıtylmaǵan, halyq jadynda qorqynyshpen, úreımen qatar atalatyn memleket bolǵan, osydan túsinýge bolady olardyń Shyǵys Túrkistan men Jetisý jerinde jasaǵan zulymdyqtaryn.Sol úshin Shyńǵys hannyń urpaǵy degen (oǵan da talas bar uly ekenine) táńirshil shaman Joshyny ulyqtaý durys emes! Otyrardy oırandaǵannyń biri sol emes pe?!? Shyńǵys hannyń joryqtarynda Joshy joıýshy kúshtiń biri bolǵan, basynda bolǵan. Al kelesi jyly ál-Farabı babamyzdyń týǵanyna 1150 jyl, sony ulyqtaıyq! Ǵylymǵa ólsheýsiz úles qosqan, qansha maqtansaq ta laıyqty tulǵa, búkil álem moıyndaǵan jerlesimizdi esh uıalmaı, betimiz qyzarmaı, basymyz jerge qaramaı qasterleýge bolady ǵoı. Jazǵan eńbekteri bar, órkenıettiń damýyna orasan zor úles qosqan oıshyl, dana, hakim babamyz turǵanda, sansyz adamdy qyryp, órkenıetti joıǵan Shyńǵys pen Joshyny ulyqtap qaıtemiz?!?- dep búgingi qazaq qoǵamyndaǵy kókeıtesti tarıhı oqıǵalarǵa Murtaza aǵamyz óz qynjylysyn osylaı bildiredi.
Al matematık Asqar Jumadildaev aǵamyz bolsa:
Qazirgi damyǵan zamanda qazaqqa tehnokrat kerek. Óıtkeni biz erteń sóz uıqastyǵy, ádemiligimen alǵa shyǵyp kete almaımyz. Ony siz moıyndaısyz, men moıyndaımyn. Balańyz moıyndamaıdy. "Oı, atamyz boltýn eken", - deıdi. "Aıta beredi",- deıdi. Boldy. Biz nemen maqtanamyz?! Qazir surasań: "Oıbaı, Shyńǵyshan qazaq eken, oıbaı, Adam ata qazaq eken, oıbaı, Isa paıǵambar qazaq eken" deıdi.Shyńǵys handy bir mınýt qazaq dep esepteıik,ne ózgeredi sonda? Marsta alma gúldeıdi me? Iýpıterde jel tura ma? Biz mysaly máńgilik el degendi jıi aıtamyz. Máńgilik el degen qansha jyl? 1 jyl, 10 jyl ma? Qalaı biz ol kezge deıin ómir súremiz?
Bul neni bildiredi?! Bul bizdiń ulttyń áli damyp jetispegendigin bildiredi. Bala deńgeıinde ekenin bildiredi. Bul – provınıalızm. Óıtkeni, búgin maqtanatyn eshteńesi joq, sondyqtan ótkenimen maqtanady. Siz ótkenmen maqtanbańyz. Siz búginmen maqtanyńyz-deıdi ǵalym aǵamyz.
Sol sııaqty zııaly qaýymnyń  arasynda Shyńǵyshannyń ulty týraly daý men onyń Ortalyq Azııa órkenıetine jasaǵan qııanaty týraly belgili qalamger «Qazaqstan» ulttyq arnasyndaǵy "Parasat maıdany" jobasynyń avtory ári júrgizýshisi Darhan Ábdik:
"Aıtylmaıdy. Aıtylmaıtyn sebebi - bizdiń jazýshylarymyzdyń kóbi jastaıynan tóbelesip óspegen. Al, tóbelesip óspegen adam árqashan qara kúshke tabynatyn qorqaq bolady. Qorqaq adamnyń barlyǵy bılik basyndaǵy bireýdiń qara kúshin pir tutady. Bireýge zorlyq-zombylyq jasaǵan adamdy keremet kóredi. Mysaly, maǵan Shyńǵyshannyń ultynyń kim ekeni báribir. Óıtkeni, Shyńǵyshannyń zulymdaryqtarynyń barlyǵy tarıhta qaldy. Mysaly, onyń Otyrardy alǵan kezde búkil halqyn qalaı qyrǵany, kitaphanalardy órtegeni, Qaıyrhannyń kómeıine qorǵasyn quıǵany týraly derekter bar. Shyńǵyshan - dombyranyń kómeıine qorǵasyn quıǵan adam. Esterińizde bar ǵoı, "Aqsaq qulan" degen kúıdiń ańyzy. Dombyranyń kómeıine qorǵasyn quıdy degen ne sóz? Ol - halyqtyń únin óshirdi degen sóz", - dep jaýap berdi.
Qazaqtyń ańyzynda, folklorynda Shyńǵyshan týraly bir de bir jaǵymdy sóz joq ekenin tilge tıek etken Darhan Ábdik ony oılap taýyp júrgen keıingi "saýaty shamaly, komplekstary bar jazýshylar" deıdi.

Shyńǵyshandy dáripteıtin bolsaq - ál-Farabıdi joqqa shyǵarý kerek!

"Eger sizder Shyńǵyshandy dáripteseńizder, onda ál-Farabıdy joqqa shyǵarý kerek. Óıtkeni ál-Farabı shyqqan Otyrardy qurtqan - Shyńǵyshan! Eger sizder Shyńǵyshandy dáripteseńizder, onda, Gıtler de keremet. Onda Napoleon da, Stalın de keremet. Eger Sizder adamnyń ulylyǵyn onyń parasatymen, izgiligimen emes, tek, jaýlap alý qudyretimen ólsheseńizder, onda Shyńǵyshanǵa tabynasyzdar. Biraq, Shyńǵyshanǵa tabynǵan qoǵam - eshqashan izgilikti qoǵam bolmaıdy", - dep Darhan Ábdik myrza uly bıleýshige qatysty pikirin bildirdi.
Sonymen qatar jýrnalıst Shyńǵys hannyń joryqtary Ortalyq Azııa elderiniń damýyn jeti ǵasyr artqa shegergenin atap ótti.
"Mońǵol shapqynshylyǵyna deıin Ortalyq Azııada kóshede kitap satyldy, adamdar oqýdy, jazýdy bildi degen sóz. Demek, onda órkenıetti orta boldy degen sóz. Al, Mońǵol shapqynshylyǵynan keıin biz kitap oqýdy, jazýdy qashan úırendik? Sovet úkimeti kelgen soń ǵana úırendik. 200 emes. Mysaly, Shyńǵyshannyń shapqynshylyǵy XIII ǵasyrda bolsa, biz qaıtadan oqyp-jazýǵa XX ǵasyrda ǵana keldik. Sonda, eki júz emes, jeti júz jylǵa keıin shegerip tur. Demek, biz órkenıetten jeti júz jylǵa kesheýildedik", deı kele qoǵam qaıratkeri orta ǵasyrlarda 200 myń halqy bolǵan Otyrar sekildi qalalar talqandalmaǵanda, búgin London, Parıj, Nıý-Iork degen qalalarǵa aınalatyn edik jáne "Ortalyq Azııanyń órkenıeti - qazir búkil Evropa, búkil álem súısinetin órkenıet bolar edi", - degen edi.

Jalǵasy bar...

Avtordyń pikiri redakııanyń kózqarasyn bildirmeıdi!

Turarbek Qusaıynov,

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler