"الاش ارىستارىنىڭ جاديدشىلدىك رەفورماسى", "مەن قالاي رۋحاني جاڭعىردىم؟", "شىرماۋىق" سىندى كىتاپتارى ارقىلى جات ءدىني اعىمدار تۋرالى سۇبەلى زەرتتەۋ جاساعان تۇراربەك قۇسايىنوۆتىڭ بۇل سۋ جاڭا كىتابى. "تاڭىرشىلدىكتى ناسيحاتتاۋعا نەگە قىتاي مەن رەسەي مۇددەلى؟" دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپ قازاق تاريحىنىڭ باعزى كەزەڭىنەن بۇگىنىنە جەتكەن كونە نانىم-سەنىمى تاڭىرشىلدىك تۋرالى. كىتاپتا كەلىسەتىن جەرىڭىز دە، كەلىسپەيتىن جەرىڭىز دە بار. تارازى ءوزىڭىز اسا مارتەبەلى وقىرمان!
كىرىسپە
تاڭىرشىلدىك – بۇل جوعارعى قۇداي تىرشىلىك يەسى رەتىندە اسپانعا دەگەن پانتەيستىك، پوليتەيستىك نانىم-سەنىمگە نەگىزدەلگەن نەوكوپقۇدايشىلىق كۋلت. كۋلتتىڭ «ءتاڭىر» دەگەن اتاۋى قىتايلىق «تيان-دي» سوزىنەن شىققان، «اسپان يەسى» نەمەسە «قۇداي» دەگەندى بىلدىرەدى. قىتاي تىلىندە «تيان» (اسپان نەمەسە اسپاندار) ءسوزى 天 تاڭباسىمەن كورسەتىلەدى – قازاق ترانسكريپتسياسىندا «تيان» دەپ دىبىستالادى.
ورحون جازۋىمەن جازىلعان «ءتاڭىر» ءسوزى
تاڭىرشىلدىك – بۇل تىلسىم بولمىسقا دەگەن نانىم-سەنىمنىڭ قايتا جاڭعىرتىلعان زاماناۋي تۇجىرىمداماسى بولىپ كەلەدى، ونىڭ نەگىزىندە كەلەسى نارسەلەر جاتىر:
- جوعارعى قۇداي تۋرالى ىلىمگە نەگىزدەلگەن پانتەيستىك ونتولوگيا;
- قيىر شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ كوسموگونياسى;
- التاي شاعىن حالىقتارىنىڭ فولكلورىنىڭ ميفولوگياسى مەن دەمونولوگياسى.
تاڭىرشىلدىكتىڭ نەگىزگى ءدىني دوگماسىن (قۇدايلار پانتەونىندا ماڭگى اسپاندى جوعارعى قۇداي رەتىندە تۇتۋ عۇرپى) تەوريالىق نۇسقا رەتىندە يمپەرشىل كەڭەس تاريحشىسى ل. ن. گۋميلەۆ دايىنداعان جانە بۇل دوگما ونىڭ ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تاريحى تۋرالى ەڭبەكتەرىندە كەلتىرىلگەن.
«ءتاڭىر» XIII عاسىردان بەرى موڭعول تايپالارىنىڭ «جوعارعى قۇدايى» رەتىندە دە اتاپ وتىلەدى. شىڭعىس-حان بيلىگىنىڭ كەزىندەگى ءدىني كوزقاراستار جونىندەگى سۇراقتارعا بەلگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورى ەرەنجەن حارا-داۆاننىڭ 1929 جىلى باسىپ شىعارىلعان «قولباسشى شىڭعىس حان جانە ونىڭ مۇراسى. XII-ءXىV عاسىرلارداعى موڭعول يمپەرياسى تۋرالى مادەني-تاريحي وچەرك» اتتى ەڭبەگى ارنالعان. ورىسشا باسىلىمنىڭ العى ءسوزىن جوعارىدا اتاپ وتىلگەن لەۆ گۋميلەۆ جازعان.
كلاسسيكالىق عىلىمي ورتادا (ەتنوگرافيا، ءدىنتانۋ) «تاڭىرشىلىك» ءدىن مەن نانىم-سەنىمنىڭ جەكە انىقتاماسى رەتىندە قولدانىلمايدى. مۇنىڭ سەبەبى ەتنوگەنەزدىڭ پاسسيونارلىق تەورياسىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزىنىڭ السىزدىگىندە، سول تەوريانى ازىرلەۋ اياسىندا ەجەلگى تۇركىلەر مەن دالا كوشپەلىلەرىنىڭ سەنىمدەرى تۋرالى تەزيستەر ۇسىنىلعان ەدى.
سونداي-اق التەرناتيۆتى تاريحتىڭ تانىمال اۆتورى ەۋرازياشىل مۇرات ادجي «تاڭىرشىلدىك» بۇل ەجەلگى تۇركىلەردىڭ مونوتەيزم تۇجىرىمداماسى بار ءدىنى دەگەن گيپوتەزانى ۇسىنعان. «تۇركىلەر جانە الەم: سىرلى تاريح» اتتى كىتابىندا م. ادجي «تۇركىلەر الەمگە كوكتەگى قۇدايعا دەگەن سەنىمدى اكەلگەن» دەپ جازادى، قۇداي دەپ «ماڭگى كوك اسپان» كۋلتىن ايتادى.
«تاڭىرشىلدىك» ميفولوگياسىنىڭ جۇيەلىك ءدىني نانىم-سەنىم ەلەمەنتى رەتىندەگى تۇجىرىمداماسى كازاق جازۋشى ورىنباي جانايداروۆتىڭ «ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى. قازاقستان بالالار ەنتسيكلوپەدياسى» (الماتى. «ارۋنا»، 2006) اتتى ەڭبەگىندە ۇسىنىلعان. كىتاپتى قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيستىرلىگى ۇسىنعان، سونىمەن قاتار باسىلىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اقپارات، مادەنيەت جانە سپورت مينيستىرلىگىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا شىعارىلعان. باسىلىم 10000 ەكزەمپليار تارالىمىمەن شىعارىلعان.
«ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى» قىسقاشا اننوتاتسياسىندا «قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بالالار مەن ەرەسەكتەرگە ارنالىپ جازىلعان كوركەم سۋرەتتى «ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى» اتتى كىتاپ ەرتە زامانداردا ورتالىق ازيانى مەكەندەگەن كوشپەلى حالىقتاردىڭ ميفولوگياسى مەن دىنىنە ارنالعان. اۆتور ەجەلگى قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن حالىقتار ۇستانعان تاڭىرگە سيىنۋ ءدىنى (تاڭىرشىلدىك) تۋرالى ۇعىنىقتى دا تارتىمدى باياندايدى» دەپ تانىستىرىلعان.
بۇل جۇمىستا «تاڭىرشىلدىك» تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگىزگى «دوگماتتارىنا» باعا بەرىلەتىن بولادى.
«تاڭىرشىلدىك» ونتولوگياسى
«تاڭىرشىلدىك» – ءدىني سينكرەتيزمنىڭ ناتيجەسى
بۇل جۇمىستىڭ كىرىسپەسىندە «تاڭىرشىلدىك» كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كەزەڭىندەگى تاريحشىلار قايتا قۇرعان ءارى پوستكەڭەستىك كەزەڭدە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جەتىلدىرىپ جاتقان نەوكوپقۇدايشىلىق كۋلت رەتىندە انىقتالعان. سوندىقتان «تاڭىرشىلدىك» ونتولوگياسى مودەلدەلگەن گيپوتەزا بولىپ كەلەدى، سونىڭ نەگىزىندە ەتنوگەنەزدىڭ پاسسيونارلىق تەورياسىنىڭ اۆتورى رەسەي يمپەراليسى ل. ن. گۋميلەۆ جانە ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ سۋبەكتيۆتى تۇسىنىكتەرى جاتقان.
ل.ن. گۋميلەۆ سونىمەن قاتار ەتنولوگ پەن گەوگراف بولعانى ءمالىم. بولاشاق عالىم ورىس اقىندارى نيكولاي گۋميلەۆ پەن اننا احماتوۆانىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى ن.گۋميلەۆ تەك اقىن عانا ەمەس، ساياحاتشى (افريكانىڭ ايگىلى زەرتتەۋشىسى) دا بولعان، ول رەسەي ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنىڭ قاتىسۋشىسى. ل. گۋميلەۆتىڭ اناسى دۆوريان اۋلەتىنەن شىققان ورىس اقىنى اننا احماتوۆا بولعان. سوندىقتان، «تاڭىرشىلدىك» تەورياسىن ەجەلگى تۇركىلەردىڭ نانىم-سەنىمى رەتىندە ۇسىنعان ول ءوز تەزيستەرىندە پراۆوسلاۆ-حريستياندىق ءۇش قۇداي تۋرالى يدەياسى بۇرمالانعان دوگمالىق فورماعا باعىتتالعانى تاڭعالارلىق ەمەس، سەبەبى ول سول ءداستۇر اياسىندا ءوسىپ، تاربيەلەنگەن. الايدا، ەجەلگى تۇركىلەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىسى بولا وتىرىپ، ل. گۋميلەۆ نەگىزگى تاريحي دەرەك بەرەتىن قىتاي دەرەككوزدەرىنىڭ اياسىندا دا بولعان، بۇل جاعداي ونى ترينيتارلىق تۋرالى حريستيان ءىلىمى، قىتايلىق اسپان تۇجىرىمداماسى جانە التاي حالىقتارىنىڭ نانىم-سەنىمدەرى اراسىندا قانداي دا ءبىر سينتەز ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى.
التايداعى تۇركىتىلدەس ۇلتتاردىڭ نانىم-سەنىمدەرىنىڭ ءدىني سينكرەتيزمى ماسەلەسى كەڭەس جانە ورىس ەتنوگرافياسى مەن ءدىنتانۋ سالاسىندا جەتكىلىكتى تۇردە ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلگەن.
ل. گۋميلەۆتىڭ پىكىرى بويىنشا «تاڭىرشىلدىك» ءدىني ءىلىم رەتىندە كوشپەندىلەردىڭ «ماڭگى كوك اسپان» – ءتاڭىر دەگەن جوعارعى قۇدايعا تابىنۋىنا نەگىزدەلەدى، بۇل تابىنۋدا تۇركى تامىرى بار-مىس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «ءتاڭىر» اتاۋى قىتايدىڭ «تيان دي» سوزىنەن شىققان، بۇل «اسپان يەسى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، بۇل شىعۋ تەگى قىتاي بولعانىنا سىلتەيدى. سونىمەن بىرگە تۇركى تىلىندە «اسپان» «كوك» (كيووك) دەپ ايتىلادى، «ءتاڭىر» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋى تۇركىتىلدەس كوشپەندىلەردىڭ قىتاي وركەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. تۇركىلەر ەتنوتىلدىك قاۋىمداستىق رەتىندە ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 1-مىڭجىلدىعىندا قالىپتاسقانىن جانە ولاردىڭ العاشقى ساياسي بىرلەستىكتەرى (كوشپەندىلەردىڭ پروتومەملەكەتتەرى) ب. ز. VI عاسىرىندا پايدا بولعانىن ەسكەرسەك، وندا بۇعان دەيىن قالىپتاسقان تۋىس-تايپالىق، نەگىزىندە توتەمدىك (انيميزم ەلەمەنتتەرىمەن) نانىم-سەنىمدەر مەملەكەتتىك قۇرىلىسىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرماعاندىعى تۇسىنىكتى. سوندىقتان تاريحشىلار كوشپەندىلەردە جۇيەلى نانىم-سەنىمى نەمەسە ينستيتۋتسيونالدىق تۇردەگى ءدىنى بار دەپ ەلەستەتۋى كەرەك ەدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن كورشى قىتاي (اسپان مەن جەر اراسىنداعى «چجۋنگۋو» ورتا مەملەكەتتىڭ تۇجىرىمداماسى بار يمپەريا) جەكە وركەنيەت بولدى.
اتاقتى ءدىنتانۋشى ل.س. ۆاسيلەۆ ءوزىنىڭ «شىعىس دىندەرىنىڭ تاريحى» ەڭبەگىندە: «... چجوۋ داۋىرىنەن باستاپ، اسپان، ءوزىنىڭ جوعارعى باقىلاۋ مەن رەتتەۋشى قاينار كوزى رەتىندەگى نەگىزگى فۋنكتسياسىندا بۇكىل قىتايلىق قۇدايعا اينالدى، جانە وسى قۇدايعا دەگەن تابىنۋشىلىققا ساكرالدى-تەيستىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار مورالدى-ەتيكالىق اكتسەنتى دە قويىلدى. ۇلى اسپان لايىقسىزداردى جازالاپ، جاقسىلاردى ماراپاتتايدى دەپ سانالعان» – دەپ جازعان.
قىتايداعى پاتشا وكىمەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن اعىلشىن فيلوسوفى دج. تومسون دا راستادى: «... چجوۋ اۋلەتى تۇسىندا پاتشا، بۇل – «اسپاندار بالاسى» دەگەن كلاسسيكالىق تۇجىرىمداما قالىپتاسقان; ول ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىتقا دەيىن وزگەرىسسىز دەرلىك بولعان تۇرىندە جۇيەلەنگەن. وسى تۇجىرىمداما بويىنشا، پاتشا دۇرىس باسقارۋ ءۇشىن دە، بۇكىل ماتەريالدىق الەمدە ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن دە جاۋاپتى بولدى».
يمپەريالىق قىتاي ءۇشىن بيلەۋشىنى اسپانمەن تەڭدەستىرۋ يمپەراتوردىڭ بۇكىل الەم ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىن بىلدىرەتىن، بۇل الەمگە ولار قىتايدىڭ ءوزى مەن ونى قورشاپ تۇرعان ۆارۆارلىق پەريفەريانى كىرگىزەتىن، قىتايلاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ول پەريفەريا ورتالىققا، ياعني چجۋنگوعا، اسپان استى ەلىنىڭ بيلەۋشىسىنە، اسپان ۇلىنا، انىق تۇردە تارتىلاتىن. بۇل قۇرىلىم يمپەريانىڭ رەسمي ۇرانىندا دا كورىنىس تاپتى: «تيان دي» (اسپان يەسى) – «حۋان دي» (جەردەگى يە), ال تاڭىرشىلدىكتە اسپان قۇدايى-ءتاڭىر،ال جەر قۇدايى-ۇماي...
«تاڭىرشىلدىكتى» تۇركىلەرگە اگرەسسيۆتى تۇردە تىقپالاپ ۇسىنۋشىلار ەجەلگى قىتاي وركەنيەتىنەن اسپانعا تابىنۋدىڭ ونتولوگياسىن تولىعىمەن قابىلداعان. ەگەر ەجەلگى قىتايدا اسپانعا تابىنۋشىلىق يمپەراتوردى اسپاننىڭ ۇلى دەپ، ونىڭ بيلىگىنە قۇداي قاسيەت بەرۋ ءۇشىن كەرەك بولسا، وندا گۋميلەۆ بويىنشا اسپانعا تابىنۋشىلىق كوشپەلى بيلەۋشىلەردىڭ بيلىگىن يدەولوگيالىق تۇرعىدان زاڭداستىرۋ ءۇشىن قاجەت بولدى.
تۇركىلەر مەن ورتاعاسىرلىق موڭعولداردىڭ قاراپايىم تۋىس-تايپالىق نانىم-سەنىمدەرى ءىرى اۋماقتىق جاۋلاپ الۋلار كەزىندە كوشپەندى بيلەۋشىلەردىڭ بيلىگىنىڭ يدەيالىق تۇسىندىرمەسى بولا الماعاندىعى ايقىن. بۇل ءۇشىن ءبىر جاھاندىق، وركەنيەتتى يدەيا قاجەت، كوشپەندىلەردە ونداي يدەيا بولماعاندىقتان، ولارعا نەعۇرلىم وركەنيەتتى كورشىلەرىنەن بيلەۋشىنىڭ قۇداي بيلىگى تۋرالى يدەيانى الۋعا تۋرا كەلدى.
ل.ن. گۋميلەۆتىڭ ويىنشا «تاڭىرشىلدىك» XII-XIII عاسىرلارعا قاراي قانا اياقتالعان تۇجىرىمدامانىڭ تۇرىنە يە بولدى. تاريحي تۇرعىدان العاندا بۇل كەزەڭ ەڭ اتاقتى كوشپەندى بيلەۋشى شىڭعىس حاننىڭ قىزمەت ەتۋ داۋىرىنە سايكەس كەلەدى. دالەلدەمە رەتىندە سولتۇستىك قىتاي مەن ورتا ازياعا جورىقتارىنا دەيىن تەمۇجىننىڭ ءوزىن «شىڭعىس حان»، «اسپان ۇلى» دەپ جاريالاپ، جوعارعى شامان-ءتاڭىرشىل (كوكوچۋ)تەب-تەنگريدەن باتا العان فاكتىسىن كەلتىرەدى، بۇل بيلەۋشى بيلىگىنىڭ تەوكراتيالىق تابيعاتى جايىنداعى زاماناۋي تۇسىنىكتەرگە تولىق ساي كەلەدى.
«تاڭىرشىلدىكتىڭ» ءدىني دەرەك كوزىنە اتاعى شىعا قويماعان «ەۋرازيالىق» ەرەنجەن حارا-داۆاننىڭ «قولباسشى شىڭعىس حان جانە ونىڭ مۇراسى. XII-ءXىV عاسىرلارداعى موڭعول يمپەرياسى تۋرالى مادەني-تاريحي وچەرك» كىتابىن جاتقىزۋعا بولادى. بۇل عىلىمي مازمۇندىلىق تۇرعىسىنان كۇماندى جۇمىس (1992 جىلى الماتىدا باسىلىپ شىققان) بارلىق شىڭعىسحانوفيلدەردىڭ، سونداي-اق كوشپەندىلەردىڭ بالامالى تاريحىن سۇيەتىندەردىڭ «ۇستەل بيبلياسى» بولىپ تابىلادى.
اۆتوردىڭ بۇل كىتاپتى جازۋعا دەگەن ىنتاسى كىرىسپەدە كەلتىرىلگەن جانە وقىرماندى بىردەن تۇسىنۋگە بەيىم ەتەدى: «الەم تاريحىندا سۋىماس ءىز قالدىرعان موڭعولداردىڭ تاماشا كوسەمى مەن تاريحىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك قاتارى سيرەك شىعىستانۋشىلار عانا دەن قوياتىن... ەۋروپانىڭ رۋحاني مادەنيەتىن اينىتپاي سالۋدىڭ ارقاسىندا، I پەتر زامانىنان باستاپ قازىرگى كەزگە دەيىن ۇلاسىپ كەلە جاتقان، رەسەيدى تىعىرىققا تىرەگەن ادەتتەن اينۋ ءۇشىن، «ءوز-ءوزىڭدى تانى» جانە «ءوز رۋحىڭدى جوعالتپا» دەگەن ۇراندى ۇستانۋ كەرەك ەدى». الايدا، دوكتور حارا-داۆاننىڭ ەۋروپالىق مادەني مۇراسىنا دەگەن سونشامالىق سكەپتيكالىق كوزقاراسىن اۆتوردىڭ كىتاپتى جازۋ كەزىندەگى كوزقاراس قايشىلىعىنان باعالاۋ كەرەك – ول ورىس ەميگرانتى بولعان.
«تاڭىرشىلدىكتىڭ» تانىمال تەورەتيكتەرىنىڭ ساناتىنا تۇركىلەردى بۇكىل ادامزاتتىڭ اتا-باباسى جانە جەر بەتىندەگى بارلىق وركەنيەتتەردىڭ نەگىزىن قالاۋشىلارى دەپ سانايتىن يمپەرشىل ورىس زەرتتەۋشىسى مۋرات ءادجيدى جاتقىزۋعا بولادى.
قىتاي وركەنيەتى جانە كوشپەندىلەر: تاريحي راكۋرس
تان يمپەرياسى جانە تۇركىلەر
تۇركى نانىمىنىڭ ماسەلەلەرىن ناقتى تاريحي پروتسەستەردەن وقشاۋلاندىرۋعا بولمايدى. ءدىني نانىم-سەنىمدەر ءىشىنارا الەۋمەتتىك بولمىستىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىنى جۇرتقا ءمالىم. ەجەلگى قوعامدار كۋلت دەڭگەيىنە كوبىنەسە وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىن، تۋىس-تايپالىق الەۋمەتتىك ديففەرەنتتەردى، اتا-بابالارىنىڭ تاريحىن جانە تاعى سول سياقتىلاردى كوتەرەتىن. سول سياقتى، كوشپەندىلەردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرى، وزىندىك تاريحي قۇبىلىستار نەمەسە بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك كۇتۋلەردىڭ تابيعاتتان تىس سالاسىنداعى ەكستراپولياتسياسى بولاتىن.
تۇركىلەر، جازباشا دەرەككوزدەردە ساياسي بىرلەستىك رەتىندە العاش رەت V عاسىردا اتاپ ءوتىلىپ، ەتنو-ساياسي قاۋىمداستىق رەتىندە سولتۇستىك قىتايدان سولتۇستىك افريكاعا دەيىنگى اۋماقتا ۇلكەن ءرول اتقارعان. سوندىقتان تۇركىلەردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرىنىڭ ماسەلەلەرى، ۆوليۋنتاريزم مەن ءتريۆياليزمنىڭ كەز-كەلگەن كورىنىستەرىنەن تاۋەلسىز، وبەكتيۆتى باعالاۋدى تالاپ ەتەدى.
«ءتاڭىرى»-ءنى تۇركىلەردىڭ قۇدايى رەتىندە انىقتاۋشىلىق ەۋروپالىق ەتنوگرافتاردىڭ ايىرىپ وقۋىنىڭ ارقاسىندا بولدى. ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ. ۆ. رادلوۆ بىلگە قاعان ستەللاسىنداعى جازبانى ورىس جانە نەمىس تىلدەرىنە اۋدارعان. وسىدان كەيىن، XIX عاسىردىڭ اياعىندا ۆ. تومسەن، ح. ن. ورحۋن، س. ە. مالوۆ، ت. تەكين مونعولياداعى ورحون وزەنىنىڭ اڭعارىنداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ جازبالارىنىڭ («كۇل-تەگىن» ستەلاسى) جاڭا ينتەرپرەتاتسيالارىن ۇسىندى.
«تاڭىرشىلدىك» يدەياسى تۇركىلەردىڭ ءدىنى رەتىندە بىلگە قاعان (كوشو-تسايدام اڭعارىنىڭ ستەلاسى) جازبالارىنىڭ كەيىنگى ينتەرپرەتاتسياسىنا نەگىزدەلگەن : «ءتاڭىر مەنى جارىلقاپ، قولدادى، ساتتىلىك مەنىڭ جاعىمدا بولدى، سوندىقتان مەن قاعان بولدىم».
كۇل-تەگىن ستەلاسىنىڭ جازبالارىنا تۇسىنىك بەرۋ كەزىندە، بۇل ستەلانىڭ، اشينا اۋلەتىنىڭ بيلەۋشىلەرى قايتىس بولعاننان كەيىن قاعان اۋلەتىنىڭ يمپەرياعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن مويىنداۋ ءۇشىن، تان يمپەراتورىنىڭ نۇسقاۋىمەن ويىلعانىن ەسكەرۋ قاجەت. ونداعى جازۋلار قىتاي جانە تۇركى تىلدەرىندە جاسالعان، بۇل كەيىننەن ولاردىڭ مازمۇنىن اشۋعا مۇمكىندىك بەردى. «ءتاڭىرى» دەپ «اسپان» (تيان دي) قىتاي قۇدايىن ءتۇسىنۋ كەرەك بولسا، وندا «ءتاڭىردىڭ جارىلقاۋى مەن قولداۋى» تۋرالى جازۋلار، تان يمپەراتورى - اسپان ۇلىنىڭ، تۇركى قاعاندارىن يمپەريا جاۋلارىمەن كۇرەستە جارىلقاۋى مەن قولداۋىن بىلدىرەدى. وركەنيەتتى «قىتاي» تۇركىلەردى ەشقاشان دا تاۋەلسىز كۇش رەتىندە قابىلداماعانى بەلگىلى، ورتالىق تۇركىلەردى ۇنەمى رەتتەپ وتىرۋعا تۋرا كەلەتىن: نە بولماسا قىزمەتكە الۋعا، نە بولماسا باسقا ۆارۆارلارعا قاعىستىرۋعا، نە بولماسا اسسيميلياتسيالاۋعا كەلەتىن كوشپەندىلەر (پەريفەريا) دەپ تانيتىن.
تان يمپەراتورىنىڭ تۇركىلەردىڭ اشينا اۋلەتىنە دەگەن العىستىلىعى قىتايلاردىڭ جاقىن ارادا ارابتارمەن كەزدەسۋى اياسىندا دا تۇسىنىكتى بولا تۇسەدى.
بىلگە قاعان زامانىنداعى تۇركىلەر يمپەريالىق اسكەردە قىزمەت ەتەتىن، سولتۇستىك شەكارانى كۇزەتەتىن، يمپەريانىڭ شەتىندەگى بۇلىنشىلىكتى باسۋعا كومەكتەسەتىن. كۇل تەگىننىڭ قايتىس بولعانىنان (731 ج.), سونداي-اق بىلگە قاعاننىڭ ۋلانۋىنان كەيىن (734 ج.) يمپەراتورعا ادال قىزمەت ەتكەن اشين اۋلەتىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ كۇشى ون جىل بويى السىرەدى. 741 جىلى قاعاناتتا ازاماتتىق سوعىس، ءوزارا تارتىستار، كورشىلەردىڭ شابۋىلى باستالدى، ال يمپەراتور تان سيۋان-تسزۋن تۇركى قاعانىنىڭ اۋلەتىنە قىتايدا ساياسي باسپانا ۇسىندى. اشين اۋلەتىنىڭ تاريحى (ونىڭ ىشىندە شىعىس قاعاناتىنىڭ تاريحى) 745 جىلى سوڭعى قاعان بايمەي-حان قۇلىن-بەكتى ولتىرۋىمەن اياقتالدى.
751 جىلى تان اۋلەتى تۇسىنداعى قىتاي، سولتۇستىگىندە اشينا اۋلەتى سياقتى مىقتى وداقتاسى بولماعانى ءۇشىن، ايگىلى تالاس شايقاسىندا ارابتاردان جەڭىلىس تاپتى.
بۇل شايقاس وركەنيەتتىك ماعىناعا يە بولدى: تان يمپەرياسىنىڭ قۇلدىراۋى باستالىپ، قىتايدىڭ باتىسقا قاراي ىلگەرىلەۋى توقتادى.
«تيان» - بۇل «اسپان» (تيان) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن قىتاي يەروگليفى.
شاماندىق دابىلداعى «ءتاڭىردىڭ» بەينەسى.
XIII عاسىرداعى تسزين يمپەرياسى مەن كوشپەلى موڭعولدار
مونعولداردىڭ دىندارلىعى (اسپانعا تابىنۋ كۋلتى) تۋرالى ميف ەرەنجەن حارا-داۆاننىڭ «قولباسشى شىڭعىس حان جانە ونىڭ مۇراسى. XII-ءXىV عاسىرلارداعى موڭعول يمپەرياسى تۋرالى مادەني-تاريحي وچەرك» كىتابىندا ەگجەي-تەگجەيلى تۇرىندە بەرىلگەن.
XI-XIII عاسىرلارداعى كوشپەلى موڭعول تايپالارى دا VIII عاسىرداعى تۇركى تايپالارىنىڭ جاعدايىندا بولدى: يمپەريانىڭ سولتۇستىك شەكارالارىنداعى شيەلەنىس، ءوزارا سوعىستار، شاپقىندار جانە ... يمپەراتورعا دەگەن ادال قىزمەت!
«حان» تيتۋلىن كوشپەلى بيلەۋشىلەرگە يمپەراتورلىق ساراي بەرگەنى بەلگىلى. اسپان ۇلىنىڭ قىزمەتىندەگى پالەن «گۋر-حاندار»، «ۆان-حاندار»، «حا-حاندار»، «دايان-حاندار» وزدەرىنىڭ اتاقتارىن قىتاي التىن پاتشالىق ۇكىمەتىنىڭ كانتسلەرياسىنىڭ رۇقساتىمەن عانا الاتىن. «حان» ءسوزىنىڭ بيلەۋشى تيتۋلى رەتىندەگى انىقتاماسى نە تۇركى، نە موڭعول تىلدەرىندە جوق.
بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى مەن ونىڭ قىتاي تىلىندەگى يدەوگرامماسى قىزىقتى.
قىتاي تىلىندە «حان» ءسوزى كوشپەندىلەر بيلەۋشىلەرىنىڭ تيتۋلى رەتىندە 可汗 (كە-حان) نەمەسە 大汗 (دا-حان) بەلگىلەرىمەن كورسەتىلگەن. ءبىرىنشى جاعدايدا، 汗 («حان» دىبىسى) يەروگليفىنىڭ الدىندا «كەلىسكەن، لايىقتى، رۇقسات» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن可 («كە» دىبىسى) بەلگىسى تۇر.
ەكىنشى جاعدايدا، «حان» الدىندا 大 («ءيا») بەلگىسى تۇر، ول بەلگى «ۇلكەن، ۇلى» دەگەندى بىلدىرەدى.
ال «حان» - 汗 ءسوزىنىڭ ءوزى قىتاي تىلىنەن اۋدارعاندا «تەر، قارا تەر» دەگەندى بىلدىرەدى، ەتىستىك رەتىندە «تەرلەۋ، تەرلەپ-تەپشۋ، قارا تەرگە ءتۇسۋ» دەگەندى بىلدىرەدى.
بەلگىلەردىڭ تىركەسى «مىندەتتى تۇردە تەرلەۋ» نەمەسە «ۇلكەن تەرلەگەن (بىرەۋ)» ماعىنالارىنا يە. قىتاي يمپەراتورى «اسپان ۇلى» ەكەنىن ەسكەرە وتىرعاندا، «حان» ءسوزى مەن 汗 بەلگىسىنىڭ ماعىنالارى مۇلدەم باسقا ماعىناعا يە بولادى. كوشپەلى بيلەۋشىلەر يمپەراتوردىڭ – اسپان ۇلىنىڭ قىزمەتىندە عانا «تەرلەيتىن»، «قارا تەرگە تۇسەتىن»، «تەرلەۋگە رۇقسات الاتىن» دا «ۇلى» دەپ اتالاتىن!
بيلەۋشىگە تيتۋل بەرۋ قىتاي ءداستۇرى بولىپ كەلەدى، ول ونىڭ ەرەكشە مارتەبەسىن كورسەتەتىن. كوشپەندىلەردىڭ كوشباسشىلارى باحادۋر، بەك جانە ت.س.س. ءداستۇرلى اسكەري اتاقتاردان باسقا، بيلىك تيتۋلدارىن يمپەراتوردىڭ قولىنان عانا الاتىن.
تەمۇجىننىڭ ءوزى، «شىڭعىس-حان» اتالماس بۇرىن، ايماقتىق شەكارا زاستاۆاسىنىڭ قولباسشىسى لاۋازىمىنا نومينالدى تۇردە سايكەس كەلەتىن قىتايلىق «چاۋتحۋري» اتاعىن تاعىپ ءجۇردى. سونىمەن قاتار، «موڭعولداردىڭ قۇپيا اڭىزى» بويىنشا كەرەيىتتىڭ باسشىسى توگوريل مەن تايدجۋيتتەر باسشىسى تەمۇجىن، تاتارلارعا قارسى كۇرەسۋدەگى كومەك ءۇشىن تسزين يمپەرياسىنان: ءبىرىنشىسى «ۆانا» (بيلەۋشى) اتاعىن، ال ەكىنشىسى «چاۋتحۋري» تيتۋلىن الدى.
مونعولدار مەن تسزين يمپەرياسىنىڭ قارىم-قاتىناسىندا شىڭعىس حاننىڭ ورتا پاتشالىققا دەگەن ەرەكشە قارىم-قاتىناسىنىڭ وبەكتيۆتى فاكتورىن دا ەسكەرگەن ءجون: تەمۇجين موڭعولدارى «قىتايمەن» تولىق ماعىناداعى سوعىس كۇيىندە بولعان جوق. تاتارلارمەن سوعىس كەزىندە يمپەراتوردىڭ قىزمەتىندە بولۋمەن قاتار، تەمۇجىن تسزين يمپەرياسىنا 1210 جىلعا دەيىن الىم تولەپ وتىرعان.
موڭعول كوشپەندىلەرى قازىرگى قىتاي اۋماعىنداعى اسكەري قاقتىعىستارعا وسى نەمەسە باسقا مەملەكەتتىك بىرلەستىكتىڭ جاعىندا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان. ماسەلەن، 1207-1209 جىلدارى تەمۇجىننىڭ كۇشتەرى سي-سيا تانگۋت مەملەكەتىنە قارسى تسزين جاعىندا بولعان، الايدا بۇل موڭعولدار 50 ميلليوندى (!) سولتۇستىك قىتايدى باعىندىرۋ ءۇشىن ونىمەن بايىپتى جانە دايەكتى تۇردە سوعىس جۇرگىزە الادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. نەگىزىنەن، تەمۇجىننىڭ «شاپقىندارى» جانجالدىڭ بۇل نەمەسە باسقا تارابىنان سىي الۋمەن اياقتالاتىن، سونىڭ ىشىندە يمپەراتور سارايىنىڭ حانشايىمدارى دا بولاتىن.
قىتاي، موڭعول اسكەري كۇشتەرىنىڭ ساياسي تاۋەلدىلىگىنە شىڭعىس حاننىڭ قايتىس بولعانىنان كەيىن عانا حۋبيلاي حاننىڭ تۇسىندا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە، قىتايدى «باعىندىرۋ» كوبىنەسە، بيلىكتەگى ساياسي رەجيمدەر حاوسقا ۇشىراتقان، كونستيتۋتسيالىق ءتارتىپتى رەتكە كەلتىرۋ مەن يمپەرياداعى مەملەكەتتىك بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇقسايتىن. سونىمەن بىرگە حۋبيلاي حان «تازارتۋدان» كەيىن ءوزىنىڭ يۋان اۋلەتىن قۇردى!
موڭعولدار قىتايدا بيلەۋشى اۋلەت رەتىندە زاڭداستىرىلعاننان كەيىن عانا شىڭعىس حان قىتاي دەرەكتەرىندە 太祖، ياعني «تاي تسزۋ» نەمەسە «قاسيەتتى نەگىز قالاۋشى – بابا» دەپ اتالادى. ونىڭ ۇستىنە، بيلەۋشى رەتىندە وعان 法天啟運聖武皇帝 دەگەن اتاق بەرىلگەن، بۇل «زاڭعا جانە اسپاننىڭ ەركىنە سايكەس ءساتتى تۇردە بيلەۋشى-جاۋىنگەر بولعان جەردىڭ قاسيەتتى بيلەۋشىسى» دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە تيتۋلدا ماڭىزدى وزگەرىس ورىن الادى: كوشپەلى بيلەۋشىلەردىڭ اتاۋىن بىلدىرەتىن 汗 «حان» بەلگىسى شىڭعىس حاندا 皇帝 «حۋان دي»-گە اۋىستىرىلادى. ال بۇل تيتۋلعا بىرىككەن قىتايدىڭ ءبىرىنشى يمپەراتورى – تسين شي ءحاۋندينىڭ ءوزى عانا يە بولعان!
بىرىككەن قىتايدىڭ العاشقى يمپەراتورى تسين شي ءحۋاندينىڭ تيتۋلى.
جالعاسى بار...
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
"دەموس" قب توراعاسى
