Táńirshildikti nasıhattaýǵa nege Qytaı men Reseı múddeli? I

9917
Adyrna.kz Telegram

"Alash arystarynyń jádıdshildik reformasy", "Men qalaı rýhanı jańǵyrdym?", "Shyrmaýyq" syndy kitaptary arqyly jat dinı aǵymdar týraly súbeli zertteý jasaǵan Turarbek Qusaıynovtyń bul sý jańa kitaby. "Táńirshildikti nasıhattaýǵa nege Qytaı men Reseı múddeli?" dep atalatyn bul kitap qazaq tarıhynyń baǵzy kezeńinen búginine jetken kóne nanym-senimi Táńirshildik týraly. Kitapta kelisetin jerińiz de, kelispeıtin jerińiz de bar. Tarazy ózińiz asa mártebeli Oqyrman!

KIRISPE

Táńirshildik – bul joǵarǵy qudaıı tirshilik ıesi retinde Aspanǵa degen panteıstik, polıteıstik nanym-senimge negizdelgen neokópqudaıshylyq kýlt. Kýlttiń «táńir» degen ataýy qytaılyq «tıan-dı» sózinen shyqqan, «Aspan ıesi» nemese «Qudaı» degendi bildiredi. Qytaı tilinde «tıan» (aspan nemese aspandar) sózi 天 tańbasymen kórsetiledi – qazaq transkrıpııasynda «tıan» dep dybystalady.

orhon jazýymen jazylǵan «táńir» sózi

Táńirshildik – bul tylsym bolmysqa degen nanym-senimniń qaıta jańǵyrtylǵan zamanaýı tujyrymdamasy bolyp keledi, onyń negizinde kelesi nárseler jatyr:
- joǵarǵy qudaı týraly ilimge negizdelgen panteıstik ontologııa;
- qıyr shyǵys fılosofııasynyń kosmogonııasy;
- altaı shaǵyn halyqtarynyń folklorynyń mıfologııasy men demonologııasy.
Táńirshildiktiń negizgi dinı dogmasyn (qudaılar panteonynda Máńgi Aspandy joǵarǵy qudaı retinde tutý ǵurpy) teorııalyq nusqa retinde ımpershil keńes tarıhshysy L. N. Gýmılev daıyndaǵan jáne bul dogma onyń ejelgi túrkilerdiń tarıhy týraly eńbekterinde keltirilgen.
«Táńir» XIII ǵasyrdan beri mońǵol taıpalarynyń «joǵarǵy qudaıy» retinde de atap ótiledi. Shyńǵys-han bıliginiń kezindegi dinı kózqarastar jónindegi suraqtarǵa Belgrad ýnıversıtetiniń doktory Erenjen Hara-Davannyń 1929 jyly basyp shyǵarylǵan «Qolbasshy Shyńǵys han jáne onyń murasy. XII-XIV ǵasyrlardaǵy Mońǵol ımperııasy týraly mádenı-tarıhı ocherk» atty eńbegi arnalǵan. Oryssha basylymnyń alǵy sózin joǵaryda atap ótilgen Lev Gýmılev jazǵan.
Klassıkalyq ǵylymı ortada (etnografııa, dintaný) «táńirshilik» din men nanym-senimniń jeke anyqtamasy retinde qoldanylmaıdy. Munyń sebebi etnogenezdiń passıonarlyq teorııasynyń ǵylymı-teorııalyq negiziniń álsizdiginde, sol teorııany ázirleý aıasynda ejelgi túrkiler men dala kóshpelileriniń senimderi týraly tezıster usynylǵan edi.
Sondaı-aq alternatıvti tarıhtyń tanymal avtory eýrazııashyl Murat Adjı «táńirshildik» bul ejelgi túrkilerdiń monoteızm tujyrymdamasy bar dini degen gıpotezany usynǵan. «Túrkiler jáne álem: syrly tarıh» atty kitabynda M. Adjı «túrkiler álemge Kóktegi Qudaıǵa degen senimdi ákelgen» dep jazady, Qudaı dep «Máńgi Kók Aspan» kýltin aıtady.
«Táńirshildik» mıfologııasynyń júıelik dinı nanym-senim elementi retindegi tujyrymdamasy kazaq jazýshy Orynbaı Janaıdarovtyń «Ejelgi Qazaqstan mıfteri. Qazaqstan balalar enıklopedııasy» (Almaty. «Arýna», 2006) atty eńbeginde usynylǵan. Kitapty Qazaqstannyń bilim jáne ǵylym Mınıstirligi usynǵan, sonymen qatar basylym Qazaqstan Respýblıkasynyń aqparat, mádenıet jáne sport Mınıstirliginiń baǵdarlamasy boıynsha shyǵarylǵan. Basylym 10000 ekzemplıar taralymymen shyǵarylǵan.
«Ejelgi Qazaqstan mıfteri» qysqasha annotaııasynda «Qazaq jáne orys tilderinde balalar men eresekterge arnalyp jazylǵan kórkem sýretti «Ejelgi Qazaqstan mıfteri» atty kitap erte zamandarda Ortalyq Azııany mekendegen kóshpeli halyqtardyń mıfologııasy men dinine arnalǵan. Avtor ejelgi Qazaqstan jerinde ómir súrgen halyqtar ustanǵan Táńirge sıyný dini (táńirshildik) týraly uǵynyqty da tartymdy baıandaıdy» dep tanystyrylǵan.
Bul jumysta «táńirshildik» tujyrymdamasynyń negizgi «dogmattaryna» baǵa beriletin bolady.
«TÁŃIRShILDIK» ONTOLOGIIaSY
«Táńirshildik» – dinı sınkretızmniń nátıjesi
Bul jumystyń kirispesinde «táńirshildik» keńes dáýiriniń kezeńindegi tarıhshylar qaıta qurǵan ári postkeńestik kezeńde keıbir zertteýshiler jetildirip jatqan neokópqudaıshylyq kýlt retinde anyqtalǵan. Sondyqtan «táńirshildik» ontologııasy modeldelgen gıpoteza bolyp keledi, sonyń negizinde etnogenezdiń passıonarlyq teorııasynyń avtory reseı ımperalısi L. N. Gýmılev jáne onyń izbasarlarynyń sýbektıvti túsinikteri jatqan.
L.N. Gýmılev sonymen qatar etnolog pen geograf bolǵany málim. Bolashaq ǵalym orys aqyndary Nıkolaı Gýmılev pen Anna Ahmatovanyń otbasynda dúnıege kelgen. Onyń ákesi N.Gýmılev tek aqyn ǵana emes, saıahatshy (Afrıkanyń áıgili zertteýshisi) da bolǵan, ol Reseı armııasynda qyzmet etken, Birinshi dúnıejúzilik soǵysynyń qatysýshysy. L. Gýmılevtiń anasy dvorıan áýletinen shyqqan orys aqyny Anna Ahmatova bolǵan. Sondyqtan, «táńirshildik» teorııasyn ejelgi túrkilerdiń nanym-senimi retinde usynǵan ol óz tezısterinde pravoslav-hrıstıandyq úsh Qudaı týraly ıdeıasy burmalanǵan dogmalyq formaǵa baǵyttalǵany tańǵalarlyq emes, sebebi ol sol dástúr aıasynda ósip, tárbıelengen. Alaıda, ejelgi túrkilerdiń tarıhyn zertteýshisi bola otyryp, L. Gýmılev negizgi tarıhı derek beretin qytaı derekkózderiniń aıasynda da bolǵan, bul jaǵdaı ony trınıtarlyq týraly hrıstıan ilimi, qytaılyq Aspan tujyrymdamasy jáne Altaı halyqtarynyń nanym-senimderi arasynda qandaı da bir sıntez izdeýge májbúr etti.
Altaıdaǵy túrkitildes ulttardyń nanym-senimderiniń dinı sınkretızmi máselesi keńes jáne orys etnografııasy men dintaný salasynda jetkilikti túrde egjeı-tegjeıli zerttelgen.
L. Gýmılevtiń pikiri boıynsha «táńirshildik» dinı ilim retinde kóshpendilerdiń «Máńgi Kók Aspan» – Táńir degen joǵarǵy qudaıǵa tabynýyna negizdeledi, bul tabynýda túrki tamyry bar-mys. Bizdiń oıymyzsha, «táńir» ataýy qytaıdyń «tıan dı» sózinen shyqqan, bul «aspan ıesi» degen maǵynany bildiredi, bul shyǵý tegi qytaı bolǵanyna silteıdi. Sonymen birge túrki tilinde «aspan» «kók» (kıook) dep aıtylady, «táńir» sóziniń paıda bolýy túrkitildes kóshpendilerdiń qytaı órkenıetimen tyǵyz baılanysta bolýymen túsindiriledi. Túrkiler etnotildik qaýymdastyq retinde bizdiń dáýirimizdiń 1-myńjyldyǵynda qalyptasqanyn jáne olardyń alǵashqy saıası birlestikteri (kóshpendilerdiń protomemleketteri) b. z. VI ǵasyrynda paıda bolǵanyn eskersek, onda buǵan deıin qalyptasqan týys-taıpalyq, negizinde totemdik (anımızm elementterimen) nanym-senimder memlekettik qurylysynyń qajettilikterin qanaǵattandyrmaǵandyǵy túsinikti. Sondyqtan tarıhshylar kóshpendilerde júıeli nanym-senimi nemese ınstıtýıonaldyq túrdegi dini bar dep elestetýi kerek edi.
Osy ýaqytqa deıin kórshi Qytaı (Aspan men Jer arasyndaǵy «Chjýngýo» Orta memlekettiń tujyrymdamasy bar ımperııa) jeke órkenıet boldy.
Ataqty dintanýshy L.S. Vasılev óziniń «Shyǵys dinderiniń tarıhy» eńbeginde: «... Chjoý dáýirinen bastap, Aspan, óziniń joǵarǵy baqylaý men retteýshi qaınar kózi retindegi negizgi fýnkııasynda búkil Qytaılyq qudaıǵa aınaldy, jáne osy qudaıǵa degen tabynýshylyqqa sakraldy-teıstik qana emes, sonymen qatar moraldy-etıkalyq akenti de qoıyldy. Uly Aspan laıyqsyzdardy jazalap, jaqsylardy marapattaıdy dep sanalǵan» – dep jazǵan.
Qytaıdaǵy patsha ókimetiniń ereksheligin aǵylshyn fılosofy Dj. Tomson da rastady: «... Chjoý áýleti tusynda patsha, bul – «aspandar balasy» degen klassıkalyq tujyrymdama qalyptasqan; ol eki myń jyldan astam ýaqytqa deıin ózgerissiz derlik bolǵan túrinde júıelengen. Osy tujyrymdama boıynsha, patsha durys basqarý úshin de, búkil materıaldyq álemde tártip ornatý úshin de jaýapty boldy».
Imperııalyq Qytaı úshin bıleýshini Aspanmen teńdestirý ımperatordyń búkil álem úshin jaýapty ekenin bildiretin, bul álemge olar Qytaıdyń ózi men ony qorshap turǵan varvarlyq perıferııany kirgizetin, qytaılardyń túsinigi boıynsha ol perıferııa ortalyqqa, ıaǵnı Chjýngoǵa, Aspan asty eliniń bıleýshisine, Aspan ulyna, anyq túrde tartylatyn. Bul qurylym ımperııanyń resmı uranynda da kórinis tapty: «tıan dı» (Aspan Iesi) – «hýan dı» (jerdegi Ie), al táńirshildikte aspan qudaıy-táńir,al jer qudaıy-umaı...
«Táńirshildikti» túrkilerge agressıvti túrde tyqpalap usynýshylar ejelgi qytaı órkenıetinen Aspanǵa tabynýdyń ontologııasyn tolyǵymen qabyldaǵan. Eger Ejelgi Qytaıda Aspanǵa tabynýshylyq ımperatordy Aspannyń uly dep, onyń bıligine qudaıı qasıet berý úshin kerek bolsa, onda Gýmılev boıynsha Aspanǵa tabynýshylyq kóshpeli bıleýshilerdiń bıligin ıdeologııalyq turǵydan zańdastyrý úshin qajet boldy.
Túrkiler men ortaǵasyrlyq mońǵoldardyń qarapaıym týys-taıpalyq nanym-senimderi iri aýmaqtyq jaýlap alýlar kezinde kóshpendi bıleýshilerdiń bıliginiń ıdeıalyq túsindirmesi bola almaǵandyǵy aıqyn. Bul úshin bir jahandyq, órkenıetti ıdeıa qajet, kóshpendilerde ondaı ıdeıa bolmaǵandyqtan, olarǵa neǵurlym órkenıetti kórshilerinen bıleýshiniń qudaıı bıligi týraly ıdeıany alýǵa týra keldi.
L.N. Gýmılevtiń oıynsha «táńirshildik» XII-XIII ǵasyrlarǵa qaraı qana aıaqtalǵan tujyrymdamanyń túrine ıe boldy. Tarıhı turǵydan alǵanda bul kezeń eń ataqty kóshpendi bıleýshi Shyńǵys hannyń qyzmet etý dáýirine sáıkes keledi. Dáleldeme retinde Soltústik Qytaı men Orta Azııaǵa joryqtaryna deıin Temújinniń ózin «Shyńǵys han», «Aspan uly» dep jarııalap, joǵarǵy shaman-táńirshil (Kokochý)Teb-Tengrıden bata alǵan faktisin keltiredi, bul bıleýshi bıliginiń teokratııalyq tabıǵaty jaıyndaǵy zamanaýı túsinikterge tolyq saı keledi.
«Táńirshildiktiń» dinı derek kózine ataǵy shyǵa qoımaǵan «eýrazııalyq» Erenjen Hara-Davannyń «Qolbasshy Shyńǵys han jáne onyń murasy. XII-XIV ǵasyrlardaǵy Mońǵol ımperııasy týraly mádenı-tarıhı ocherk» kitabyn jatqyzýǵa bolady. Bul ǵylymı mazmundylyq turǵysynan kúmándi jumys (1992 jyly Almatyda basylyp shyqqan) barlyq shyńǵyshanofılderdiń, sondaı-aq kóshpendilerdiń balamaly tarıhyn súıetinderdiń «ústel bıblııasy» bolyp tabylady.
Avtordyń bul kitapty jazýǵa degen yntasy kirispede keltirilgen jáne oqyrmandy birden túsinýge beıim etedi: «Álem tarıhynda sýymas iz qaldyrǵan mońǵoldardyń tamasha kósemi men tarıhyna osy ýaqytqa deıin tek qatary sırek shyǵystanýshylar ǵana den qoıatyn... Eýropanyń rýhanı mádenıetin aınytpaı salýdyń arqasynda, I Petr zamanynan bastap qazirgi kezge deıin ulasyp kele jatqan, Reseıdi tyǵyryqqa tiregen ádetten aıný úshin, «óz-ózińdi tany» jáne «óz rýhyńdy joǵaltpa» degen urandy ustaný kerek edi». Alaıda, doktor Hara-Davannyń eýropalyq mádenı murasyna degen sonshamalyq skeptıkalyq kózqarasyn avtordyń kitapty jazý kezindegi kózqaras qaıshylyǵynan baǵalaý kerek – ol orys emıgranty bolǵan.
«Táńirshildiktiń» tanymal teoretıkteriniń sanatyna túrkilerdi búkil adamzattyń ata-babasy jáne jer betindegi barlyq órkenıetterdiń negizin qalaýshylary dep sanaıtyn ımpershil orys zertteýshisi Mýrat Adjıdi jatqyzýǵa bolady.

Qytaı órkenıeti jáne kóshpendiler: tarıhı rakýrs

Tan ımperııasy jáne túrkiler

Túrki nanymynyń máselelerin naqty tarıhı proesterden oqshaýlandyrýǵa bolmaıdy. Dinı nanym-senimder ishinara áleýmettik bolmystyń kórinisi bolyp tabylatyny jurtqa málim. Ejelgi qoǵamdar kýlt deńgeıine kóbinese ózderiniń kúndelikti turmysyn, týys-taıpalyq áleýmettik dıfferentterdi, ata-babalarynyń tarıhyn jáne taǵy sol sııaqtylardy kóteretin. Sol sııaqty, kóshpendilerdiń dinı nanym-senimderi, ózindik tarıhı qubylystar nemese belgili bir áleýmettik kútýlerdiń tabıǵattan tys salasyndaǵy ekstrapolıaııasy bolatyn.
Túrkiler, jazbasha derekkózderde saıası birlestik retinde alǵash ret V ǵasyrda atap ótilip, etno-saıası qaýymdastyq retinde Soltústik Qytaıdan Soltústik Afrıkaǵa deıingi aýmaqta úlken ról atqarǵan. Sondyqtan túrkilerdiń dinı nanym-senimderiniń máseleleri, volıýntarızm men trıvıalızmniń kez-kelgen kórinisterinen táýelsiz, obektıvti baǵalaýdy talap etedi.
«Táńiri»-ni túrkilerdiń qudaıy retinde anyqtaýshylyq eýropalyq etnograftardyń aıyryp oqýynyń arqasynda boldy. Orys zertteýshisi V. V. Radlov Bilge qaǵan stellasyndaǵy jazbany orys jáne nemis tilderine aýdarǵan. Osydan keıin, XIX ǵasyrdyń aıaǵynda V. Tomsen, H. N. Orhýn, S. E. Malov, T. Tekın Monǵolııadaǵy Orhon ózeniniń ańǵaryndaǵy eskertkishterdiń jazbalarynyń («Kúl-Tegin» stelasy) jańa ınterpretaııalaryn usyndy.
«Táńirshildik» ıdeıasy túrkilerdiń dini retinde Bilge qaǵan (Kosho-aıdam ańǵarynyń stelasy) jazbalarynyń keıingi ınterpretaııasyna negizdelgen : «Táńir meni jarylqap, qoldady, sáttilik meniń jaǵymda boldy, sondyqtan men qaǵan boldym».
Kúl-tegin stelasynyń jazbalaryna túsinik berý kezinde, bul stelanyń, Ashına áýletiniń bıleýshileri qaıtys bolǵannan keıin qaǵan áýletiniń ımperııaǵa sińirgen eńbegin moıyndaý úshin, Tan ımperatorynyń nusqaýymen oıylǵanyn eskerý qajet. Ondaǵy jazýlar qytaı jáne túrki tilderinde jasalǵan, bul keıinnen olardyń mazmunyn ashýǵa múmkindik berdi. «Táńiri» dep «Aspan» (tıan dı) qytaı qudaıyn túsiný kerek bolsa, onda «Táńirdiń jarylqaýy men qoldaýy» týraly jazýlar, Tan ımperatory - Aspan Ulynyń, túrki qaǵandaryn ımperııa jaýlarymen kúreste jarylqaýy men qoldaýyn bildiredi. Órkenıetti «Qytaı» túrkilerdi eshqashan da táýelsiz kúsh retinde qabyldamaǵany belgili, ortalyq túrkilerdi únemi rettep otyrýǵa týra keletin: ne bolmasa qyzmetke alýǵa, ne bolmasa basqa varvarlarǵa qaǵystyrýǵa, ne bolmasa assımılıaııalaýǵa keletin kóshpendiler (perıferııa) dep tanıtyn.
Tan ımperatorynyń túrkilerdiń Ashına áýletine degen alǵystylyǵy qytaılardyń jaqyn arada arabtarmen kezdesýi aıasynda da túsinikti bola túsedi.
Bilge qaǵan zamanyndaǵy túrkiler ımperııalyq áskerde qyzmet etetin, soltústik shekarany kúzetetin, ımperııanyń shetindegi búlinshilikti basýǵa kómektesetin. Kúl Teginniń qaıtys bolǵanynan (731 j.), sondaı-aq Bilge qaǵannyń ýlanýynan keıin (734 j.) ımperatorǵa adal qyzmet etken Ashın áýletiniń bıleýshileriniń kúshi on jyl boıy álsiredi. 741 jyly qaǵanatta azamattyq soǵys, ózara tartystar, kórshilerdiń shabýyly bastaldy, al ımperator Tan Sıýan-zýn túrki qaǵanynyń áýletine Qytaıda saıası baspana usyndy. Ashın áýletiniń tarıhy (onyń ishinde Shyǵys qaǵanatynyń tarıhy) 745 jyly sońǵy qaǵan Baımeı-han Qulyn-bekti óltirýimen aıaqtaldy.
751 jyly Tan áýleti tusyndaǵy Qytaı, soltústiginde Ashına áýleti sııaqty myqty odaqtasy bolmaǵany úshin, áıgili Talas shaıqasynda arabtardan jeńilis tapty.
Bul shaıqas órkenıettik maǵynaǵa ıe boldy: Tan ımperııasynyń quldyraýy bastalyp, Qytaıdyń Batysqa qaraı ilgerileýi toqtady.

«Tıan» - bul «Aspan» (Tıan) degen maǵynany bildiretin qytaı ıeroglıfy.
Shamandyq dabyldaǵy «Táńirdiń» beınesi.

XIII ǵasyrdaǵy zın ımperııasy men kóshpeli mońǵoldar

Monǵoldardyń dindarlyǵy (Aspanǵa tabyný kýlti) týraly mıf Erenjen Hara-Davannyń «Qolbasshy Shyńǵys han jáne onyń murasy. XII-XIV ǵasyrlardaǵy Mońǵol ımperııasy týraly mádenı-tarıhı ocherk» kitabynda egjeı-tegjeıli túrinde berilgen.
XI-XIII ǵasyrlardaǵy kóshpeli mońǵol taıpalary da VIII ǵasyrdaǵy túrki taıpalarynyń jaǵdaıynda boldy: ımperııanyń soltústik shekaralaryndaǵy shıelenis, ózara soǵystar, shapqyndar jáne ... ımperatorǵa degen adal qyzmet!
«Han» tıtýlyn kóshpeli bıleýshilerge ımperatorlyq saraı bergeni belgili. Aspan Ulynyń qyzmetindegi pálen «gýr-handar», «van-handar», «ha-handar», «daıan-handar» ózderiniń ataqtaryn qytaı altyn patshalyq úkimetiniń kanlerııasynyń ruqsatymen ǵana alatyn. «Han» sóziniń bıleýshi tıtýly retindegi anyqtamasy ne túrki, ne mońǵol tilderinde joq.
Bul sózdiń maǵynasy men onyń qytaı tilindegi ıdeogrammasy qyzyqty.
Qytaı tilinde «han» sózi kóshpendiler bıleýshileriniń tıtýly retinde 可汗 (ke-han) nemese 大汗 (da-han) belgilerimen kórsetilgen. Birinshi jaǵdaıda, 汗 («han» dybysy) ıeroglıfiniń aldynda «kelisken, laıyqty, ruqsat» degen maǵynany bildiretin可 («ke» dybysy) belgisi tur.
Ekinshi jaǵdaıda, «han» aldynda 大 («ıá») belgisi tur, ol belgi «úlken, uly» degendi bildiredi.
Al «han» - 汗 sóziniń ózi qytaı tilinen aýdarǵanda «ter, qara ter» degendi bildiredi, etistik retinde «terleý, terlep-tepshý, qara terge túsý» degendi bildiredi.
Belgilerdiń tirkesi «mindetti túrde terleý» nemese «úlken terlegen (bireý)» maǵynalaryna ıe. Qytaı ımperatory «Aspan Uly» ekenin eskere otyrǵanda, «han» sózi men 汗 belgisiniń maǵynalary múldem basqa maǵynaǵa ıe bolady. Kóshpeli bıleýshiler IMPERATORDYŃ – ASPAN ULYNYŃ qyzmetinde ǵana «terleıtin», «qara terge túsetin», «terleýge ruqsat alatyn» da «uly» dep atalatyn!
Bıleýshige tıtýl berý qytaı dástúri bolyp keledi, ol onyń erekshe mártebesin kórsetetin. Kóshpendilerdiń kóshbasshylary bahadýr, bek jáne t.s.s. dástúrli áskerı ataqtardan basqa, bılik tıtýldaryn ımperatordyń qolynan ǵana alatyn.
Temújinniń ózi, «Shyńǵys-han» atalmas buryn, aımaqtyq shekara zastavasynyń qolbasshysy laýazymyna nomınaldy túrde sáıkes keletin qytaılyq «chaýthýrı» ataǵyn taǵyp júrdi. Sonymen qatar, «Mońǵoldardyń qupııa ańyzy» boıynsha kereıittiń basshysy Togorıl men taıdjýıtter basshysy Temújin, tatarlarǵa qarsy kúresýdegi kómek úshin zın ımperııasynan: birinshisi «vana» (bıleýshi) ataǵyn, al ekinshisi «chaýthýrı» tıtýlyn aldy.
Monǵoldar men zın ımperııasynyń qarym-qatynasynda Shyńǵys hannyń Orta patshalyqqa degen erekshe qarym-qatynasynyń obektıvti faktoryn da eskergen jón: Temújın mońǵoldary «Qytaımen» tolyq maǵynadaǵy soǵys kúıinde bolǵan joq. Tatarlarmen soǵys kezinde ımperatordyń qyzmetinde bolýmen qatar, Temújin zın ımperııasyna 1210 jylǵa deıin alym tólep otyrǵan.
Mońǵol kóshpendileri qazirgi Qytaı aýmaǵyndaǵy áskerı qaqtyǵystarǵa osy nemese basqa memlekettik birlestiktiń jaǵynda belsendi túrde qatysqan. Máselen, 1207-1209 jyldary Temújinniń kúshteri Sı-Sıa tangýt memleketine qarsy zın jaǵynda bolǵan, alaıda bul mońǵoldar 50 mıllıondy (!) Soltústik Qytaıdy baǵyndyrý úshin onymen baıypty jáne dáıekti túrde soǵys júrgize alady degendi bildirmeıdi. Negizinen, Temújinniń «shapqyndary» janjaldyń bul nemese basqa tarabynan syı alýmen aıaqtalatyn, sonyń ishinde ımperator saraıynyń hanshaıymdary da bolatyn.
Qytaı, mońǵol áskerı kúshteriniń saıası táýeldiligine Shyńǵys hannyń qaıtys bolǵanynan keıin ǵana Hýbılaı hannyń tusynda tústi. Onyń ústine, Qytaıdy «baǵyndyrý» kóbinese, bıliktegi saıası rejımder haosqa ushyratqan, konstıtýııalyq tártipti retke keltirý men Imperııadaǵy memlekettik bılikti qalpyna keltirýge uqsaıtyn. Sonymen birge Hýbılaı han «tazartýdan» keıin óziniń Iýan áýletin qurdy!
Mońǵoldar Qytaıda bıleýshi ​​áýlet retinde zańdastyrylǵannan keıin ǵana Shyńǵys han qytaı derekterinde 太祖, ıaǵnı «Taı zý» nemese «Qasıetti negiz qalaýshy – baba» dep atalady. Onyń ústine, bıleýshi ​​retinde oǵan 法天啟運聖武皇帝 degen ataq berilgen, bul «Zańǵa jáne Aspannyń erkine sáıkes sátti túrde bıleýshi-jaýynger ​​bolǵan Jerdiń Qasıetti Bıleýshisi» degendi bildiredi. Sonymen birge tıtýlda mańyzdy ózgeris oryn alady: kóshpeli bıleýshilerdiń ataýyn bildiretin 汗 «han» belgisi Shyńǵys handa 皇帝 «hýan dı»-ge aýystyrylady. Al bul tıtýlǵa birikken Qytaıdyń birinshi ımperatory – ın Shı haýndıniń ózi ǵana ıe bolǵan!

Birikken Qytaıdyń alǵashqy ımperatory ın Shı Hýandıniń tıtýly.

Jalǵasy bar...

Avtordyń pikiri redakııanyń kózqarasyn bildirmeıdi.

Turarbek Qusaıynov,

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler