اتام زاماندا قولعا ۇيرەتىلىپ، ادامزات بالاسىنىڭ قاجەتىنە جاراتقان جىلقى تۇلىگى كوشپەندىلەردىڭ ەڭ قاسيەتتى، ەڭ قادىرلى مالى. كوشپەندىلەردى جىلقى مالىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا كوشپەندىلەر مەن جىلقى تۇلىگى ەگىز ۇعىمداي قوسارلانىپ ايتىلعان. ءتىپتى كوشپەندىلەر قاۋىمىن «اتتىلار اۋلەتى» دەپ تە بەكەردەن بەكەر ايتا سالماسا كەرەك. ويتكەنى، ۇلانعايىر دالانىڭ، ۇلان بايتاق ولكەنىڭ ۇلى تۇرعىندارىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، ءومىر-سالتى، ونەر-ءبىلىمى، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، سالتاناتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇكىل مادەنيەتى جىلقى تۇلىگىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتادى.
وسى ءبىر قاسيەتتى تۇلىكتىڭ قازاق حالقى ءۇشىن ورنى وتە-موتە ەرەكشە. جىلقى قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىم، رۋحاني بولمىس، تۇرمىس-سالت، ادەت-عۇرىپ، مادەنيەت پەن ونەرىنىڭ تۇتاس ءبىر ايىرىلماس بولىگىنە اينالىپ كەتكەن. جارىنان كەيىنگى جاقسى كورەتىن جان سەرىگى، قاسيەتى قانىنا سىڭگەن – جانۋار. قازاق بالاسى جىلقى تۇلىگىن تورەسىندەي كورەتىنى سونداي قازاق جىلقى مىنەزدى دەپ، ءوزىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ءبىتىم-بولمىس، جان دۇنيەسىنىڭ ايقىنداۋشىسىنا اينالدىرىپ العان. دەمەك، قازاق ءۇشىن جىلقى تەكتىلىكتىڭ بىردەن ءبىر نىشانى بولىپ سانالادى. بۇلاي ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا جىلقىدان ۇقساستىق ىزدەۋ – تەك قازاققا عانا ءتان قاسيەت ءارى بۇل – قازاقتىڭ وسى تۇلىككە دەگەن اسا جوعارعى قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى. قازاق ات دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. جىلقىنىنىڭ دۇبىرىنە، كۇلىكتىڭ كۇمبىرىنە قۇلاق قويىپ، ەلەڭ ەتپەس قازاق بالاسى ءسىرا جوق. جەر بەتىندە جاراتىلىسىنان تابانى جەر يىسكەمەگەن بەكزات ءبىر حالىق بولسا، سول قازاق بولۋ كەرەك. قازاقتىڭ ەڭ كەدەيىنىڭ استىندا كەم دەگەندە ءبىر «كوك شولاعى» بولعان. قويشىسى قوي تورىسىن ءمىندى. وسى ات – كولىكتىڭ ارقاسىندا الاش بالاسى التاي مەن اتىراۋدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن جالعادى. الىپ اۋماققا يەلىك ەتتى.
قازاق جىلقى مالىنىڭ بولمىسىنداعى باسقا تۇلىكتەردە بولمايتىن بارشا قاسيەتىن جاقسى تانىپ، تەرەڭ زەردەرلەپ بىلگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالپى مەن بولمىسىنا قاتىستى كوپتەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەستەرىن جىلقى تۇلىگىنە قاتىستى قالىپتاستىرعان. ەندى، سونىڭ ءبىر نەشەۋىن ەسكە تۇسىرسەم، دەگدار جۇرتىم وزگەسىن ءوزى جەتەلەپ اكەتەدى. ماسەلەن، جۇمىلعان جۇدىرىقتاي جيىن جۇرەتىن، ساياعى از، ايرانداي ۇيىپ، بىرلىك-بەرەكەسى ارتقان اۋلەتتى تورى ايعىردىڭ ۇيىرىندەي دەپ اسپەتتەدى. «كۇش-قايراتىڭ قايناپ، ءال-قۋاتىڭ تاسىپ تۇرعان جاستىق شاعىڭدا ەل-جەر ارالاپ، قىر-سىرىنا قانىق، كوپتى كورىپ كوزىندى اش» دەگەن ۇعىمدى اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اكەڭ باردا ەل تانى ەرىپ ءجۇرىپ دەپ ماقالدادى. ال ادامنىڭ كوڭىلىنىڭ كەڭدىگىن، پەيىلىنىڭ دارقاندىعىن، قاسىرەتكە قايىسپاس، قايعىعا بەرىلمەس، قايسار قاجىرىن ەر جىگىتتىڭ ىشىنە ەر توقىمدى ات سيار دەپ قايىرسا، سابىرلى دا سالماقتى، ءبىر اۋىلدىڭ ۇيتقىسى بولىپ وتىرعان، جانى جايلاۋ، بىرتوعا بايبىشەنى بەس بيەنىڭ ساباسىنداي دەپ بەرەكە، قۇتقا بالادى.
كوشپەندىلەر مەن جىلقى بالاسىنىنىڭ بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقانى سونداي ولاردىڭ تۇرمىس-سالتىنا، مادەنيەتى مەن ونەرىندە ءوز ارا قاتىستى ايتىلاتىن افوريزمدەر تولىپ جاتىر. مىسالى، جاڭا تۋعان نارەستە ۇل بالا بولسا ات ۇستار، ەگەر ول قىز بالا بولسا ات بايلار دەپ بەينەلەپ ايتادى. ال بالاسى ەر جەتىپ، ەسەيىپ، وسسە ات جالىن تارتىپ ءمىندى دەپ قۋانادى. نەمەسە تۇتەگەن قالىڭ قويۋ تۇمان، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس قاراڭعىنى ات قۇلاعى كورىنبەيدى دەپ بەينەلەپ جەتكىزگەن. سونىمەن قاتار ءبىرىن-ءبىرى قايتا كورمەستەي بولىپ رەنجىسكەن ەكى جاقتى ات قۇيرىعىن كەستى دەپ بىلدىرسە، ارازداسىپ بارىپ تاتۋلاسقان جانداردى ات تىزەسىن قوستى دەپ تابىسقانىن ايتادى. ال كەدەي-كەپشىك، تۋمىسىندا ءبىر جارىماعان ادامدى اۋى اتقا، اۋزى اققا جارىماعان دەپ قاعىتىپ وتەدى.
تۋعان بالاسىن تۇلىكتىڭ تولىنە تەڭەۋ دە كوشپەندىلەردىن، اسىرەسە، قازاققا ءتان قاسيەت. اتا-انا بالاسىن قۇلىنىم، قۇلىنشاعىم دەپ قۇلپىرتا مەكىرەنىپ، ونىڭ تومپاڭ قاعىپ، زىر جۇگىرگەن ءجۇرىسىن قۇلىنداي قۇلدىراڭدادى دەپ بەينەلەدى. ال قازاق بالاسى بولسا قۇلىن بولىپ كىسىنەپ، تاي-قۇنان بوپ تۋلاپ، اساۋ بولىپ الىسىپ، ات بولىپ جارىسىپ ويناپ، تارپاڭ بولىپ ەر جەتەدى.
قازاق بالاسىنىڭ قولىنا تۇسكەن قۋ شىبىقتان باستاپ، اتاسىنىڭ تاياعى، ءتىپتى اپاسىنىڭ ساباۋىنا دەيىن ات بولىپ كەتەدى. قۋ اعاشقا جان بىتەدى.
قازاق فيلوسوفياسىندا جىلقى ايىرىقشا ورىن الادى. جاراتىلىستىڭ سان قىرلى قۇپياسىن تانىپ بىلۋدە، ءومىر، ءولىم اراسىن بايلانىستىراردا ۇنەمى جىلقى كىرىسىپ وتىرادى. داريا تىرشىلىكتىڭ ۇلى اعىسى توقتاۋسىز. «ۇرپاق الماسادى، ءومىر جالعاسادى»، «ءبىرى ءمىنىپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە، ءبىرى كۇتىپ جاعادا تۇرعان» دۇنيە جالعاندى جالعاپ، ارتقى تولقىن كەلەدى. مۇنى قازاق ات تۇياعىن تاي باسار دەگەن ايشىقتى تىركەسپەن جەتكىزەدى.
بالاسىنىڭ كىسى قاتارىنا قوسىلىپ ازامات بولۋى ات جالىن تارتىپ ءمىنۋى مەن سايكەسسە، اۋىل-ايماعىن اۋزىنا قاراتىپ، ارتىنان ەل-جۇرتىن ەرتىپ ەلگە باس بولعان ازامات اتقامىنەر اتانادى.
قازاق ءۇشىن لاۋازىم-شەننىڭ، مانساپ-بيلىكتىڭ دە بيىك شىڭى – اتتىڭ ءۇستى. ءومىر بويى ونەگەلى ىسىمەن ۇلگى بولىپ، شاۋ تارتسا دا شالدىقپاعان، حالقىنىڭ قامىن جەگەن ەل اعاسىن ات ۇستىنەن تۇسپەگەن جان دەيدى.
قازاق الدە كىمنىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى-مۇڭىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل جۇباتىپ توقتاۋ ايتقاندا دا بەينەلەپ قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق، تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق دەپ، ال بۇگىنگى قايعىنىڭ ەرتەڭ ورنى تولاتىنىن ارعىماقتىڭ تۇياعى تاستى باسسا كەتىلەر، سازدى باسسا جەتىلەر دەپ جەتكىزەدى.
اتاق ءسوزىنىڭ ءتۇپ توركىنىنىڭ ءوزىن ات، جىلقى سوزىنەن جاساعان باسقا جۇرتتى بىلمەيمىز. جاۋعا شاپسا اتتان! دەپ، ءبىر ىسكە، ءبىر باعىتقا جاپپاي، جۇمىلا قوزعالسا اتقا قوندى دەيتىن دە ءبىزبىز.
ەجەلدەن قالعان ەسكى ءسوز – ەر قاناتى – ات. تاقىمى اتقا تيگەن الاش بالاسى ءار ۋاقىتتا ارقالانىپ، ارۋاقتانىپ، قيالىنا قانات ءبىتىپ شابىتتانىپ، قۋات قوسىپ قايراتتانادى.
قازاق حالقىنىڭ تارلان تاريحىنىڭ تەرەڭىنە ۇزدىگە ۇڭىلگەندە دە ءتانتى بولاتىنىمىز – بابالارىمىزدىڭ ەلىن، جەرىن قورعاپ، اتا جاۋىمەن الىسقاندىعى قاندى كويلەك جولداسى، ارقا-جارقا بولىپ، القا-قوتان كوشىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلىپ سايات-سالتانات قۇرعانداعى قىزىعى، ءسانىنىڭ كوركى كۇمبىرلەگەن كۇلىكتەر ەكەنىن كورەمىز. داڭقىن اسپانداتقان كەمەڭگەر قولباسشى كۇلتەگىننىڭ بوز اتى، قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىس باتىردىڭ بايشۇبارى، ەر تارعىننىڭ تارلانى جادىمىزدا جاتتالىپ قالدى. كوك تۇرىكتەردىڭ كونە مەكەنى حان تاۋىنىڭ (حەنتي) قويناۋىنان كوتەرىلىپ جەر جاھاننىڭ جارتىسىن يەلەنىپ، تەنىزگە كەلىپ تىرەلىپ، «بۇدان ءارى بارار جەر جوق» دەپ ات باسىن كەرى بۇرعان شىڭعىس حانعا جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلى جورىقتارىنىڭ تۋىنىڭ جىعىلماۋى دا اتتىڭ كۇشى ەدى.
كوشپەندىلەردىڭ بەس قارۋى سايما-ساي سالت اتتى شەرىكتەرى ساداق اتۋ، شوقپار سىلتەۋ، نايزا سالۋ، قىلىشتاسۋ، ات ۇستىنەن اۋدارىپ ءتۇسىرۋ سىندى اسكەري سايىسقا ات ۇستىندە ماشىقتانىپ، ات قۇلاعىندا وينادى.
ات بايگە، كوكپار، اۋدارسپاق، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، شەگەن، قىز قۋ سىندى ۇلتتىق ويىندارىمىزدى تالاي الامان دوداعا ءتۇسىپ ابدەن ماشىقتانعان سايگۇلىكتەرسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن دە ەمەس. دامىتا الماي وتىرعانىمىز بولماسا ات سپورتى ويىندارىنىڭ ەڭ كوپ تارالعان ورتاسى قازاقتار ءىشى.
كوشپەندىلەردىڭ اڭىز-ەرتەگى، اقيىق جىر، ايتۋلى داستان، باتىرلىق ەپوستارىنىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولىپ جىلقى جىرلانىپ وتىرادى. ول ەلىن، جەرىن جاسانعان جاۋدان قورعاعان باتىرلاردىڭ استىنداعى اتى عانا ەمەس، سەنىمدى سەرىگى رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
جىلقىنىڭ تاس قاراڭعى تۇندە جارتى تارىنى كورەتىن جانارىنىڭ وتكىرلىگى سىندى جاراتىلىس ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءوزى ءبىر توبە.
قازاقتىڭ ءسان-سالتاناتىنىڭ كوركى دە – جىلقى. ابزەلىنىڭ اشەكەيى اپپاق سۇتتەي اي نۇرىنا جارقىراپ، كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبىرلەگەن كۇلىكتەر جەگىلگەن كۇيمەلى قازاقى اربالاردا اققۋ مويىن، الما ءتوس قازاق ارۋلارى كەتىپ بارا جاتتى. الايدا، ات دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويعان قازاقتان بۇل كۇندە ات دەسە سەلت ەتپەيتىن قازاقتى دا تابۋعا بولادى. ونىڭ ەش ابەستىگى دە جوق. زامان سولاي بولعان، قوعام ىڭعايىنا قاراي سولاي تاربيەلەنەمىز. سوندىقتان دا بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى كەمەل، تۋعان ەلىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، جادى مىقتى، جانارى وتتى، رۋحى بيىك ازامات بولىپ ەر جەتۋى ءۇشىن ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە بەرۋدە جەتكىنشەكتەرىمىزدىڭ جىلقى تۇلىگى تۋرالى تانىم-تۇسىنىگىن بايىتۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىنا سايكەسەدى دەپ بىلەمىز.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا «قارا قىپشاق قوبىلاندى» جىرى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعادى. وسى كىتاپقا الاشتىڭ اسقار ازاماتى ءاليحان بوكەيحانۇلى سىن جازادى. ءا.بوكەيحانۇلى ءشۇۋ دەگەندە كىتاپتاعى اتتىڭ سۋرەتىن سىنعا الادى. ول بىلاي دەيدى: «كىتاپتاعى ات ورىستىڭ تياجەلوۆوز دەيتىن جۇك اتتى; شاباندىعى وگىزدىڭ ءسال-اق الدىندا; جال-قۇيرىعى قۇشاق ايعىر. جىرداعى شىن تايبۋرىل – ازبان. كىتاپتا سۋرەتى سالىنعان بوز ايعىردىڭ بىردە-ءبىر مۇشەسى، جىلقىلىعىنان باسقا، تايبۋرىلعا ۇقسامايدى.سۋرەتكە قاراڭىز، وسى بوز ايعىر قالايشا سىمداي سوزىلماق؟» دەيدى.
وسى جولداردى وقىعاننان كەيىن ەرىكسىز ويلانىپ قالامىز. ەگەر، ءاليحان بوكەيحانۇلى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىمىزدا تۇرعىزعان تۇعىرداعى «تايبۋرىلدارىمىزدى» كورسە نە دەر ەدى؟ بالكىم، «قوي مىنەزدى قۇلىندارىم-اۋ، ۇياتقا قالماي مىنالارىڭدى قۇلاتىڭدار» دەر مە ەدى ءۇزىلدى-كەسىلدى.
ولاي بولا قالعان كۇندە، ءبىز دە ۇيالماي-قىزارماي داۋ ايتاتىنىمىز كادىك. ويتكەنى ءبىزدىڭ ورەمىزدىڭ جەتكەن جەرى وسى، ونەردىڭ شىڭىنا شىرقاپ شىعىپ العان، ات قۇلاعىندا ويناماعان ءبىز، سوناۋ ءجۇز جىل بۇرىنعى كارى شالدىڭ سوزىنە قۇلاق اسساق، وركەنيەتتى عاسىرعا شەگەرىپ تاستامايمىز با؟ زامانىنا ساي ادامى. سوندىقتان، ۇيالمايمىز. ۇيالمايتىندىعىمىز، ۇلتتىق رۋحاني، مادەني تانىمنان مۇلدەمگە قارا ءۇزىپ قالعانىمىز، ميىمىزعا مىڭ ايتساڭىز دا كىرىپ شىقپايدى. ونداي سىنسىماقتى قابىلداي الاتىن بەيساۋات قابىلەت جوق. ءبىزدى نامىسسىز، جىگەرسىز، جىرىنسىز دەپ بۋىنسىز جەرگە پىشاق سالاتىن شىعار. سالسا سالا بەرسىن، بىزدە دە نامىس، بىزدە دە رۋح بار. ەندى-ەندى بويىمىزعا، تانىمىزگە جان ءبىتىپ كەلە جاتقانى جانە راس. جوعالتقانىمىزدى ىزدەپ شارق ۇرىپ، جۇمىر جەردى شىر اينالىپ شاپقىلاپ، جارعاق قۇلاعىمىز جاستىققا تيمەي ءجۇر، باعزى زامانداعى بابالارىمىزدىڭ تەرلىگى ەلى-جەرى ءۇشىن قان مايدان، سۇراپىل شايقاستا ەرىسە، ءبىزدىڭ پىشپەگىمىز سولاردىن رۋحىن ىزدەۋمەن ەرۋدە. ات سابىلتىپ سانكت-پەتەربۋرگ باردىق، ەجەلگى وتۇكەن قويناۋىنان كۇلتەگەننىڭ كوكتاسىن كوتەرىپ كەلدىك. مىنە، اتىشۋلى اتالارىمىزعا ءبىر-ءبىر ەسكەرتكىش قويدىق تاعىسىن تاعىلار.
وقىدىق، توقىدىق. بىراق، توقىعانمەن تۇسىنبەسە ول دا پايداعا اسپاي جاتاتىن جاعى تاعى بار. ءبىز وسىلاي ويلاعان سايىن، كوكەيىمىزگە ەلباسىنىڭ مىنا ءبىر ءسوزى ورالا بەرەدى.
«ەۋروپاتسەنتريستەردىڭ جانە ولاردىڭ سويىلىن سوققان كەڭەستىك ناسيحات پەن عىلىمنىڭ كوشپەلىلەر تاريحىن سانالى تۇردە كەمسىتۋى، كوشپەلىلەردى بەيعام، جالقاۋ، ىنتا-جىگەرسىز، جارتىلاي جابايى تىرلىك قۇرۋشى حالىق ەتىپ كورسەتۋى قازاقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن كۇيرەتىپ-قۇلاتۋ رول اتقارادى».
جىلقىنىڭ ادام بويىنا كۇش، رۋح سىيلايتىن الا-بوتەن قاسيەتى بار. ول – نامىس، ول – ۇلتتىق سانا-سەزىم، ول – تەكتىلىك رۋحى ەدى. قازاق ءۇشىن بۇل ءتىپتى دە قاجەت. وسىنى جاقسى زەرتتەگەن اق، قىزىل ءتۇستى وتارشىلدار قازاقتى جىلقىدان اجىراتپاي، ونىڭ بويىنداعى «جىلقى مىنەزگە» ءالى جەتپەسىن ءبىلدى. ءسويتىپ، ولار بىردەن قازاقتىڭ جىلقىسىنا اۋىز سالدى. مۇنداي جادىڭدى جويۋعا باعىتتالعان ساياساتقا قارسىلىق ح1ح عاسىردىڭ باسقى شيرەگىنەن باستالعاندى. قىزىل يمپەريا الدىمەن الاشتىڭ اتىن الدى، ارتىنان ەلدىڭ باسىن الدى. قازاقتىڭ تابانىن تاس، جانارىن جاس ءتىلدى. جىلقى مىنەزى جۇندەي ءتۇتىلدى. ۇلانعايىر دالانى ۇلان اسىر كۇيگە بولەگەن ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى، ارداقتى جانۋارلاردىڭ سارقىنى قاشا-قوراعا قامالدى. قايداعى ءبىر جابىلارمەن جامالدى. «ۇستىنەن سۋ توگىلمەس مايدا قوڭىرلاردىڭ» ورنىنا دۇڭكىلدەك، مىنسەڭ ءىشى-باۋىرىڭدى تۇسىرەر «دونچوكتار» دايدا بولدى. ال وسىنداي قۇيتىرقى، جىمىسقى سايتاني ارەكەتتەرگە ەلدىڭ ازات ويلى ازاماتتارى قارسىلىق كورسەتپەي قالعان جوق. ماسەلەن، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن مالعا، سونىڭ ىشىندە جىلقىعا قىر كەتكەنىن ءماشۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ 1925 جىلى جازعان «مالسىز دالا» ولەڭىنەن انىق بايقاۋعا بولادى.
جىلقى جوق بۇرىنعىداي قوستان شىعار،
كۇن قايدا جونعا بارىپ قىستاپ شىعار.
بۇل تۇرىمەن تومەندەپ كەتە بەرسە،
اركىم-اق وزىنىكىن ۇستاپ شىعار،– دەيدى.
وسى زار ارى قاراي قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭ-جىر، تولعاۋلارىمەن جالعاسىپ، س.سەيفۋلليننىڭ «قىزىل ات» پوەماسىنا ۇلاسادى. جىلقى تۇلىگىنىڭ توز-توزىن شىعارىپ، اتقانىن اتىپ، ساتقانىن ساتىپ، جۇرتتى جاپپاي جاياۋ قالدىرعانىن، اقىن اشىنا استارلاپ جازدى. ات پەن اقىن مۇڭداسادى. ات ادامعا شاعىنادى، وكپە-نازىن ايتادى:
بىلەمىسىڭ، جۇيرىك سۇلۋ قارا ايعىردى؟
بىلەمىسىڭ، الگى جالبىر سارى ايعىردى؟
سۇر جورعا ات، ءسۇتتى ماما بوز بيەنى،
سولاردى زيان كەستەر قالاي قىلدى؟..
سولاردىڭ ءبىرى جاۋىر، ءبىرى قاتپا،
سۇرجورعا ات قازىر تۋلاق، ول ەندى ات پا؟– دەيدى.
ومىراۋىنا جاسى مونشاقتاپ، كەشەگى سۇلۋىنىڭ بۇگىنگى قالىن كورىپ، كوكىرەگى قارىس ايىرىلادى. ارىنا تەڭەپ، ايمالاپ قۇشىپ وبەدى. ساكەن ءۇشىن، ياعني قازاق ءۇشىن جىلقى – ايەل. بۇل – ساكەن سەيفۋلليننىڭ جىلقى تۇلىگىنە قىرعيداي تيگەن اقىرى «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ءناۋبات، قانسىراتقان اشتىققا اكەلگەن تۇستاعى ساياساتقا بىلدىرگەن جان ايقايى، نارازىلىعى ەدى. ال بەيىمبەت مايلين بولسا قابىرعاسى قارىس ايىرىلا وتىرىپ،
كەرەگە باسى قۇر نوقتا،
قۇلىنسىز قاڭىراپ تۇر نوقتا.
ءسان- سالتانات باياعى،
قالدى ادىرە ءبىر جاقتا،– دەپ شىرىلدادى.
قىزىل يمپەريانىڭ قىرعىنى ۇدەگەن ۇستىنە ۇدەي ءتۇستى. ەندى قالامدى قولىنا ءىلياس جانسۇگىروۆ الادى. قاپيادا مەرت بولعان قۇلاگەردەي سايگۇلىكتىڭ قان جوسا باسىن قۇشىپ وتىرىپ، ادامزات بالاسىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان قۇبىلىس – اقان سەرىنىنىڭ ازالى زارىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ءدۇلدۇل اقىن ءىلياس «قۇلاگەردەي» زارلى پوەماسىن ومىرگە اكەلدى.
قۇلاگەر قوش-قوش اتىم، جولداسىم-اي،
مەن ءبىلدىم، تۇنەسەمدە تۇرماسىڭداي.
تيگىزبەي توپىراققا جوعارى ءىلىپ،
ساقتارمىن ولە-ولگەنشە قۋ باسىڭدي-اي!
اقان سەرى – ءىلياس. ال قۇلاگەر سول داۋىردەگى قازاقتىڭ اتقا مىنەر قاسقالارىنىڭ وبرازى دەپ كورۋگە اپدەن بولادى. بۇل زامان تراگەدياسى ەدى. وسىدان ەلۋ جىل وتكەننەن كەيىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ «سايگۇلىكتەر» پوۆەستىسىن جازدى. قازاقى جىلقىنىڭ قالاي «اسىلدانىپ» بارا جاتقانىنا اراشا ىزدەگەن جازۋشىنىڭ جان ايقايى ەدى بۇل دا.
ءبىز ەندى بوكەيحانۇلىنشا ويلاي المايمىز. ويتكەنى، ءبىز ءۇشىن، بۇگىنگى زامان ۇرپاقتارى ءۇشىن «ەر قاناتى – ات» ەمەس ءتايىرى، ۇشاق نە بولماسا ماشينا. سوندىقتان دا ءبىز اتقا، جىلقىعا، قالا بەردى قانىڭا تەحنيكا كوزىمەن قارايمىز. سوندا بىزدە قايدان ۇلتىق رۋحاني تۇيسىك بولادى. ءبىزدىڭ تۇيسىك تە مودەرنيزاتسيالانعان. سول ءاليحان بوكەيحانۇلى ايتقانداي «ەۋروپا جولىندا» بولۋىمىز اپدەن مۇمكىن. مۇنداي ەكى ۇداي پىكىردە قالۋىمىزدىڭ ءبىر ۇشى مىسقالداي بولسا دا بويىندا داستۇرلىك تۇيسىكتىڭ ءتۇيىرى قاندا قالۋ-قالماۋىنا كەلىپ تىرەلەدى.
جۇيرىك اتتىڭ ساۋىرىن سيپاپ، ۇماسىن ۋقالاپ، جىلقىنىڭ كەرمەك ءيىسىن الاقانىنا ءسىڭىرىپ، اششى تەرىن تاتپاعان، وقىرانىپ كەلىپ شاپقان ايعىردىڭ تەگەۋىرىنە تامىر-تامىرىنان ءيسىنىپ، تىلسىم قۋاتى تۇتاناباعان كىسىنىڭ ات پەن ايعىردى اجىراتۋى ايتىپ-ايتپاي قيىن بولار. ودان «ەر مۇرىندى، ات ەرەندى» كەلەتىن قازاقي تۇيسىكتى تالاپ ەتۋ ارتىق تا شىعار.
الايدا اقىل ويدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن كەمەڭگەرلەرىمىزدىڭ ۇلتىق تۇيسىكتەن اناعۇرلىم وقشاۋلانىپ، قول ءۇزدى دەۋگە قالاي باتىلىڭ بارادى. سوناۋ پەتربوردا ءتورتبۇرىش ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن سىعىرايىپ وتىرىپ، التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن قازاقتاردىڭ ەتىنە تۇسكەن جاراقاتتىڭ تەز جازىلىپ، تۇلەيتىندىگىن «ءومىر سۇرگىش (ۆىجيۆانيە) قابىلەتتىلىگىنەن» ىزدەپ قاڭعىراتىن ل.ن.گۋميلەۆتىڭ «كورەگەندىگىمەن» سىبايلاس نارسە. سانا قانشا جۇيرىك بولعانىمەن كەيدە تۇرمىستىڭ يلەۋىنە ءتۇسىپ كەتەتىنىنىڭ بۇل ايقىن كورىنىسى. ءبىزدىڭ العىرلىعىمىزدىڭ دا شاتقاياقتايتىن تۇسى وسى. تۋا بىتكەن كۇش-قايرات تەكتى جاۋىن كورگەندە تەرىسىنە سىيماي تاسىپ، تالاسقانىن تالقانعىپ، بەتتەسكەنىن بۇزىپ-جارماي تولاس تاپپايتىن، قاس جاۋىن قانجاعاسىنا بايلاماي قاھارى قايتپايتىن، اتا قونىسىن اپاي توسىمەن قورعاعان، نار تۇلعاسى مەن ايبارى ايداھاردى جاسىتقان، اجارىنان سارابدال اقىل-وي اڭقىعان نۇرسيپاتىن، اتىن ەستىگەندە ارۋاقتانىپ، نامىسىمىز نۇرلاناتىن باتىر، ەرلەر قايدا؟
ءبىزدىڭ جاس ۇرپاقتارىمىزدىڭ رۋح الار دۇنيەسى الماتىداعى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتىنىڭ قاسىنداعى سالپاڭ قۇلاق، ماڭگىرگەن ەسەك-قۇلىندار سىڭايلى بولعانى ما؟ ولاردىڭ «جۋاسىعان» جىلقى ءتىنىن تۇرتپە. موڭكىتىپ الاسىڭ دەيمىز بە؟ «ۇيادا نەنى كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەمەي مە، جاس ۇرپاق جۇلىنىپ تۇرعان قۇلىندى كورگەنشە، جىعىلعالى تۇرعان جابىنى كورىپ ءوسسىن دەيمىز بە؟ الايدا، كوپتىڭ ، قالىڭ بۇقارانىڭ تالابى بۇل ەمەس!
زامانىمىزدىڭ ىلگەرگى ۋ1-ۋ111 عاسىرلارىنا، تۇركى تەكتى حالىقتاردىڭ تۇپكى توركىنى بولىپ كەلەتىن كوك تۇرىكتەر داۋىرىنە مويىن بۇراتىن بولساق، ەڭ اۋەلى الەمگە ايگىلى ورحون ەشكەركىشتەرىندەگى تونىكوك، كۇلتەگىن قۇلپى تاستارىنان كوشىرىلگەن ويما جازۋلارعا توقتايمىز. بار جوعى 42 جىل ءومىر سۇرگەن كۇلتەگىن بابامىز 16 جاسىنان باستاپ، قارۋ-جاراق اسىنىپ، قولباستاپ، قاعاناتىن قورعاپ بۇكىل ءومىرىن اتتىڭ جالىندا، جورىق ساپاردا وتكىزەدى. سول ءبىر كەزەڭدەردەگى قان مايدان، سۇراپىل سوعىستاردا تەڭدەسى جوق كۇلتەگىن قولباسشىنىڭ استىنا مىنگەن سايگۇلىكتەرى تالاي قىرعىنعا كۇلتەگىنمەن بىرگە كىرىپ، جەڭىسكە ورتاق بولعان اتاقتى الىپ شالشى مەن ازمان اقتاردان «التى ايلىق جەردى التى اتتاعان، ءبىر توبەنىڭ شاڭىن ءبىر توبەگە قوسقان، سۋعا سالسا باتپايتىن، وتقا سالسا جانبايتىن، جۇرىستە – كولىك، جاۋدا – سەرىك ءوزىمىزدىڭ ايگىلى تايبۋرىل، بايشۇبارلاردى كورگەندەي بولامىز»(كۇلتەگىن. كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشى.-الماتى: جالىن، 1986,-14-بەت).
اناۋ التايدان اۋعان قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى ماناس جىرىندا كوكەتاي حاننىڭ استىنان ارقىراعان شاعىرداي بوز اتتى كورەمىز.(ماناس.كيرگيزسكي گەرويچەسكي ەپوس.م، ناۋكا،1990گ). ءيا، جۇمىر جەردىڭ جارتىسىن جاۋلاعان شىڭعىس قاعاننىڭ قوس قىزىلى ەپوستىق جىردىڭ ارقاۋىنا اينالعان. سول ۇلى قاعان ءومىرىنىڭ سوڭىندا 1226 يت جىلى تاڭعىتقا جورىققا اتتانادى. سوندا قاعان تەڭبىل شۇبارىن ءمىنىپ ءجۇردى دەپ جازلعان شەجىرەدە.(مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى. ولگي،1978,- 196 بەت).
مۇنىڭ ءبارى نەگە مەحناتى كوپ تاسقا ويىپ جازىلدى. ول جىلقى بولمىسىنداعى ادامعا كۇش-قۋات بەرەتىن اسا قۇپيا تىلسىم قاسيەتىنە دەگەن ەرەكشە ءىلتيپاتتىڭ كورنىسى دەپ بىلەمىز. ەگەر جىلقىدا رۋح شاقىرار، ارقا قوزدىرار قۇدىرەت بولماسا، وندا ول ءجايبىر باسقا تۇلىكتەرمەن بىردەي بەلگىلەنبەي، ەلەۋسىز قالا بەرەر ەدى.
قازاق تۋمىسىنان جىلقىمەن جاعالاسىپ، جىلقىمەن جارىسىپ وسكەن. جەر جۇزىندە جىلقىنىڭ جاسىن، مىنەز-قۇلقىن، ءتۇر-ءتۇسىن، قادىر-قايەتىن، ءتۇپ تۇقيانىن وزگەدەن ارتىق بىلەتىن ءبىر جۇرت بولسا، ول – قازاق. سونىڭ ءۇشىن دە قازاق تىلىندە جىلقىعا بايلانىستى، سونىڭ ىشىندە تەك اتقا بايلانىستى «ەر قاناتى- ات; اتىڭ باردا ەل تانى جەلىپ ءجۇرىپ; جىلقىنىڭ ءۇستى – جەل، ءسۇتى – ەم; اتتى تاعالاساڭ ەسەك اياعىن كوتەرەدى; تيگىزبەيدى قازانات قامشى، ازامات جوعىن بىلگىزبەيدى; ات اينالىپ قازىعىن تابار; ات تۇياعىن تاي باسار; ات اۋناعان جەردە تۇك قالار… ت.ب. تولىپ جاتقان ماقال-ماتەلدەر تۋسا، «ات توبەلىندەي; ات باۋىرىنا ءتۇسىپ; ات قۇلاعىندا ويناۋ; اتقا مىنەر; اتتىڭ جالىندا…قاتارلى فازەولوگيالىق تىركەستەر قالىپتاستى. ات ءان مەن كۇيگە ارقاۋ بولدى. «ماڭماڭكەر»، «اق باقاي»، «سال تورى»، «قارا جورعا» سىندى اندەر، «قۇلجاگەر»، «تەل قوڭىر»، «قوس كۇرەڭ»، «كوك دونەن» سياقتى كۇيلەر ومىرگە كەلدى.
حالقىمىزدىڭ جىلقى مالىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەش تومەندەگەن ەمەس، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، دامىپ، جەتىلىپ، كەمەلدەنىپ وتىردى. سول زامان، داۋىرىنە ساي تىرشىلىك-تۇرمىسىن جىلقىمەن بايلانىستىرعان جاڭا قاناتتى سوزدەر تۋىنداپ وتىردى. اسا تالاپتى، تالانتى تاس جارىپ تۇرعان ادامعا تەڭەۋ ىزدەگەندە دە جىلقىعا كەلىپ تىرەلەمىز. «تالاپتىڭ ءمىنىپ تۇلپارىن، تاس قياعا ورلەدىڭ» اباي ءسوزى وسىعان دالەل. جانە دارىندى مەن دارىنسىزدى، جاقسى مەن جاماندى شەنەستىرگەندە ايتىلاتىن «تۇلپاردان تۇعىر وزباس شابىلسا دا،وعان دا ۇكى تۇمار تاعىلسا دا» دەگەن دە ابايدان قالعان قاناتتى ءسوز. الباتى كەتىپ، ارام تەر بولعان داراقىلىقتى «بايگە الماعان جۇيرىكتەن، بەلى جۋان بەستى ارتىق» (شالكيىز جىراۋ) دەپ تۇيرەدى. قالجىراعاندى قاتايتىپ، شارشاعاندى شىڭاپ، بوساعاندى بەركىنتىپ ەرلىككە شاقىراتىن جىگەرلى سوزدەر ماحانبەت اۋزىنان تۇيدەك – تۇيدەگىمەن ءتۇسىپ جاتادى. «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي، ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟»… حالقىمىزدىڭ جىلقىعا دەگەن ەرەن قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى ونى ماڭگىلىكتەۋ – ەركەرتكىش مۇسىندەرىن ورناتۋ بولادى. تالدىقورعان قالاسىندا جىعىلىپ جاتقان ارعىماقتىڭ – قۇلاكەردىڭ ايانىشتى ءحالىن بەينەلەيتىن ەسكەرتكىش بار. اقان سەرىنىڭ الاشقا ايگىلى بولعان قۇلاگەرىنىڭ كۇڭىرەنگەن تاعدىرىن كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ، باس يمەي وتپەيسىز بۇل ارادان. جىلقىعا دەگەن مۇنداي قۇرمەت كوشپەندى باسقا جۇرتتاردا دا كەزدەسەدى. موڭعوليادا «ارۆاي حەر» (بيداي كەر) دەگەن اتاعى شىققان اتتىڭ اتىندا قالا بوي كوتەرىپ، «ارۆاي حەرگە» الىپ ەسكەرتكىش ورناتقان. ال باتىس ەلدەرى ءاپسانالارىندا ادام كەۋدەلى، ارعىماق كەيپىندە بەينەلەنگەن كوشپەندىلەر اۋلەتى ازيا تورىنەن اتتانىپ، بۇكىل الەمگە اتاق داڭقى جايىلسا وسى اتتىڭ ارقاسى. اتتى اسكەرلەردىڭ الماعان قامالى، جەتپەگەن جەرى بولمادى. ارالىق قاشىقتىقتار «كۇندىك جەر»، «ايشىلىق جەر» دەپ اتتىڭ جۇرىسىمەن ەسەپتەلدى.
كوشپەندىلەردىڭ باسىنا تونگەن زۇلماتتار ات پەن ادام اراسىن الشاقتانقان داۋىرلەردى باستان كەشىردىك. الايدا دۇنيە كەزەك دەگەن بار ەمەس پە، قانىڭ دا بار نارسە قالايدا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اينالىپ ءبىر ءتىرىلىپ، تۇلەيتىنى بولادى ەكەن. قوعام كۇرت وزگەرىپ ەدى، بولمىسىمىزداعى بورداي بولىپ ۇگىلىپ تۇرعان تەكتىلىك تۇيىرشىكتەرى تۇندە گۇلدەپ، قاس قاققانشا شيىرشىق اتىپ، شيرىعىپ شىعا كەلدى. ارعى تامىرىنان تامتۇمداپ بولسا دا تارامىستاي تىرمىسىپ اجىراي قويماعان اۋىل ادامدارىن بىلاي قويعاندا استىنان جەڭىل اۆتوكولىگى تۇسپەگەن، ايشىلىق جەرگە ۇشاقپەن باراتىن شەنەۋنىكتەردىڭ شەكپەنىندە تۋىپ، شينەلىندە وسكەن، سىرماقتان تۇسپەگەن ىعاي مەن سىعايلارىمىز، جاقسى مەن جايساڭدارىمىز، اسىرەسە قالتاسى قالىڭ بايلارىمىزدىڭ دا ات-جىلقى بالاسىنا اڭسارىنىڭ اۋى ءتىپتى موداعا اينالىپ، ەڭ تاڭداۋلى اسىل تۇقىمدى ساگۇلىكتەردى ءۇيىر-ۇيىرىمەن ۇستاپ جاتسا نەگە قۋانباسقا. ويتكەنى جىلقىنى ءبىلۋ، جىلقىعا ءۇيىر بولۋ، شاماسى كەلگەنىنشە جىلقىنى تانىپ ءوسۋ – ۇلتىق سانا-سەزىمىمىزدى سەرگىتەر، جاسىعان جادىمىزدى سەرپىلتەر، تەكتىلىگىمىزبەن تابىستىرار تاعىلىم-تانىمدىقتىڭ ەڭ قۋاتتى قۇرالىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ءومىرى فۋتبول ويىنىن كورمەي وسكەن بالاڭىزدى ءبىر رەت ستاديونعا ەرتىپ بارىڭىز، سايىستىڭ سوڭىنا ازەر شىداپ، شارشاپ قايتادى. ءومىرى جىلقى بالاسىن كورمەگەن ناسىلىڭىزگە ءبىر رەت الامان باگى كورسەتسەڭىز، مىڭ كۇنگە رۋحاني كۇش الادى. جەلدەي ەسىپ انا اتتىڭ ۇستىنە ءمىنىپ كەتكىسى كەلىپ، ەلەگىزىپ تۇرادى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدىڭ ءتۋاتۇپ نەگىزىنىڭ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى.
باقىتبەك بامىشۇلى
