قازiرگi قازاقستاننىڭ اۋماعى بۇرىنعى كونە داۋiردە سكيفيا (ساقستان), تۇران، دەشتi قىپشاق دالاسى، قازاق دالاسى دەپ اتالعان. بۇل جەرلەردi بايىرعى اتا-بابالارىمىز ساقتار مەن عۇندار جانە ت.ب. كوشپەلi تايپالار مەكەندەگەن.
– ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن عۇن تۋعان،
وتتى عۇننان وت بوپ ويناپ مەن تۋعام.
ءجۇزiمدi دە، قىسىق قارا كوزiمدi
تۋا سالا جالىنمەنەن مەن جۋعام.
قايعىلانبا، سوقىر سورلى، شەكپە زار،
مەن – كۇن ۇلى، كوزiمدە كۇن نۇرى بار.
مەن كەلەمiن، مەن كەلەمiن، مەن كەلەم –
كۇننەن تۋعان، عۇننان تۋعان پايعامبار، – دەپ شابىتتانا جازادى ۇلى اقىن ماعجان جۇماباەۆ.مiنە، ەجەلگi تۇراندى مەكەندەگەن، التاي تاۋلارى مەن اتىراۋ تەڭiزiنiڭ اراسىندا ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالار ۇلان-بايتاق كەڭ جەردi مەكەن ەتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ پاش ەتكەن مىقتىلىعىن، جاۋىنگەرلiگiن كورشi قىتاي مەن باسقا ەلدەردە جازىلعان كەيبiر قۇجاتتارعا توقتالايىق.
اتا-بابالارىمىزدىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان مىقتى جاۋىنگەرلiك دايىندىعى دالا سپورتىنىڭ كونە داستۇرلەرiنە نەگiزدەلگەن بولاتىن.
سىرداريا وزەنiنiڭ ورتا دەڭگەيiندە قاراتاۋ تاۋلارىندا شىعىسى الاتاۋعا تiرەلگەن ۇلان-بايتاق جەردە قاڭلى (كان گۋيۋ) تايپالارى مەملەكەت قۇرعان. ولار ەركەك ادامدار قايتىس بولعاندا قابiرiنە قىلىش، قانجار، جەبە مەن ساداق سالىپ جەرلەيدi ەكەن. بۇل قاڭلىلاردى جاستايىنان جاۋىنگەرلiك رۋحتا تاربيەلەگەندiگiن دالەلدەيدi. قىتاي جازبالارىندا قاڭلىلاردىڭ ولاردان 12300 لي قاشىقتىقتا، باتىس جاقتا ءومiر سۇرەتiنiن ايتادى. بiزدiڭ زامانىمىزدان 200 جىل بۇرىن قاڭلىلاردىڭ 200 مىڭ ءتۇتiن، 600 مىڭ ادام جانە 120 مىڭ ساربازدى سوعىسقا شىعارا الاتىندىعى تۋرالى ايتىلعان. كەيدە ولار 5 مىڭ لي جەرگە دەيiن كوشiپ-قونىپ جۇرسە دە، ءومiر سۇرەتiن اۋماعىندا قالالارى بولعان. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزiندە وسى قالالاردىڭ كونە جۇرتتارىنان دەنە تاربيەسiمەن اينالىساتىن قۇرال-جابدىقتار تابىلعان. كوشپەلi تۇرمىستان وتىرىقشىلىققا كوشۋ قاڭلى جۇرتىندا ەرتە باستالعاندىقتان ولار ءوز مەكەندەرiن قورعاۋ ءۇشiن ۇنەمi دەنە تاربيەسiمەن اينالىسىپ وتىرعان. ەسكەندiر زۇلقارنايىن (الەكساندر ماكەدونسكي) سامارقاندتى جاۋلاپ العاندا وزiنە تسەن تسزى ەسiمدi قىتاي فيلوسوفىن شاقىرىپ الىپ كەڭەسەدi, بiراز جەرلەردi ارالايدى، سوندا سامارقاندتىڭ تەرiسكەيiندەگi قاڭلىلاردىڭ جۇيرiك جىلقىلارىن كورگەندە قىتاي كەمەڭگەرi: «ەگەر وسىنداي جەلدەن دە ۇشقىر جانۋارلار بiزدiڭ (قىتايلاردىڭ) قولىمىزدا بولسا، وندا باتىل جاۋىنگەرلەرiمiز جاھاندى ۋىسىندا ۇستار ەدi»، – دەگەن اڭىز بار.
سول زاماندا قاڭلى مەملەكەتiمەن قاتار ءۇيسiن مەملەكەتi دە ءومiر سۇرگەن. بiزدiڭ زامانىمىزعا دەيiنگi III عاسىردا ولار قاڭلى مەملەكەتiنiڭ شىعىس جاعىنداعى الاتاۋدىڭ باۋرايىن جايلاپ، تەرiسكەيi بالقاش كولiنە بارىپ تiرەلەدi ەكەن. ءوز زامانىندا كوشپەلi رۋلاردىڭ ۇلكەن وداعىن قۇرعان ۇيسiندەردە ول كەزدە 120 مىڭ شاڭىراق، 630 مىڭ ادام، اسكەرi 188 مىڭ ادام بولىپتى. ۇيسiندەر مەن قىتايدىڭ اراسى 8900 لي قاشىقتىقتا جاتسا كەرەك. ولاردىڭ مەملەكەتiن ەلجاۋ قاعان (گۋنمو) باسقارعان. ولاردىڭ جىلقىسى دا جەلدەن جۇيرiك تۇلپارلار بولعان. دالا ساڭلاقتارىنان سەسكەنەتiن قىتاي پاتشاسى (ب.ە.د. 107 جىل) گۋنموعا ەكiنشi ايەلدiككە ءوزiنiڭ قىزى – شيجۋ حانشانى بەرەدi.
شيجۋ حانشادان كەيiن دە قىتايلار قىزدارىن ۇيسiندەرگە ۇزاتىپ، جۇيرiك جىلقىلاردان قالىڭ مال الىپ وتىرعان. شيجۋ حانشا ءۇيسiن ورداسىندا 5 جىل تۇرىپ قايتىس بولادى. ودان شاۋ-فۋ ەسiمدi بiر قىز بالا قالعان دەگەن اڭىز بار. ءۇيسiن-قىتاي قارىم-قاتىناستارىنىڭ اراسىندا ات جارىستارى، باسقا دا سپورت باسەكەلەرiنiڭ جيi-جيi ءوتiپ تۇرعاندىعى وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi. ياكينفتىڭ «وپيساني دجۋنگاري» دەگەن كiتابىندا بۇعان كوپتەگەن مىسالدار كەلتiرiلگەن.
نايمان رۋ بiرلەستiگiندەگi تايپالاردىڭ جىلقىلارى الاسا بويلى، بiراق وتە كۇشتi, سۋىققا شىدامدى، ىستىققا ءتوزiمدi جۇندەس بولىپ كەلەتiنi بەلگiلi. نايماندار سالت اتپەن جۇرiسكە مىقتى، قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن، جاۋىنگەر حالىق بولعان. سوندىقتان بولار قازiرگi قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس جاعىن جانە قازاقستاننىڭ 9 وبلىسىن مەكەن ەتكەن، سوناۋ حينگاننان ۇلىتاۋعا دەيiنگi كەڭ القاپتى الىپ جاتىر.
ارينە قازاقستاننىڭ ۇلكەن باسقا تايپالارى ارعىندار، الشىندار، قوڭىراتتار، كەرەيلەر تاعى باسقالارى تۋرالى دا كوپ ماعلۇماتتار كەلتiرۋگە بولادى، بiراق بارiندە دەنە تاربيەسi جۇيەسi جوعارىدا كەلتiرiلگەن قاڭلىلاردىڭ، ۇيسiندەردiڭ، نايمانداردىڭ دەنە تاربيەسiنە ۇقساس.
قازاق حالقىنىڭ بويىنداعى ءوزiنiڭ كەڭ دالاسىنداي شەكسiز دارقاندىق، ساۋىقشىلدىق، شارشى توپتى كورسە دەلەبەسi قوزىپ، باسەكەگە تۇسكiسi كەلiپ ەلەڭدەپ تۇراتىن قىزۋقاندىلىق باعزى زامانالاردان بەرi اتا-بابالارىمىزدان قانىمىزعا سiڭiپ، باسقالارمەن سالىستىرعاندا بادىرايىپ كوزگە ۇرىپ تۇراتىن قاسيەتiمiز بار. بالا كەزiمiزدە «بiزدەر جەتi جۇرتتىڭ جۇراعاتىمىز» دەگەن سوزدەردi تالاي رەت كونەكوز قاريالاردىڭ اۋىزدارىنان ەستiگەنبiز. وسى سوزگە ءمان بەرiپ كەيiن زەردەلەپ قاراساق، اتا-تاريحتىڭ باستاۋىندا تۇرعان ەۋرازيانىڭ شالقار دالاسىن مەكەندەگەن كوشپەلiلەر جىلقىنى قولعا ۇيرەتiپ جولعا شىقسا كولiگi, جاۋعا شاپسا كۇلiگi, توي جاساپ، اس بەرسە بايگەگە شابار سايگۇلiگi ەتكەن ەكەن. ەر-تۇرمان، ات ابزەلدەرiن دە ويلاپ تاپقان سولار، جاراتىپ قازانات مiنiپ، شاربولاتتان قۇيعان الماس قىلىشتارىن ۇزەڭگiگە تiرەپ، ەر ۇستiندە شiرەنiپ تۇرىپ سiلتەگەندە، كiرiستەن شىعا ىسقىرعان سۇر جەبەلەر كوزدەگەن جەرگە قادالىپ جاتقاندا، قۇيىنداي ۇيىتقىعان الگi كوشپەلiلەردiڭ جاۋىنگەر مۇراگەرلەرi تۇركi تەكتi تايپالارعا ەشبiر دۇشپان توتەپ بەرە الماعان. كوشپەلiلەردiڭ باتىسى مەن شىعىسىنداعى حالىقتار اتتى نوقتالاۋدى ەندi-ەندi ۇيرەنiپ جاتسا، بۇلار نەبiر ءشۇۋ اساۋدى ىرىققا كوندiرەتiن جۇگەن مەن اۋىزدىقتى ويلاپ تاپتى. ەگەر قازiر بiزدەر زىمىرانى مەن اتوم بومباسى بار ەلگە قالاي قاراساق، ول زاماندا جاۋ جاراعىن اسىنىپ، جاراۋ ات مiنگەن اتا-بابالارىمىزعا باسقا جۇرتتار دا سولاي قارايتىن.
قارا تەڭiزدiڭ سولتۇستiگiندەگi دالالارعا العاش كەلگەن، بايىرعى ەلليندەر ات ۇستiندەگi كوشپەلiلەردi جاياۋ ادام مەن سالت اتتىلاردى ايىرا الماي، كەنتاۆرلار دەپ اتاپ اڭىزعا اينالدىردى. ولاردىڭ «كيiز ۇيدە تۇرىپ، جىلقى اسىراپ، قىمىز iشەتiنiن» تاريحتىڭ اتاسى – گەرودوت جازىپ كەتتi. تورتكiل دۇنيەنiڭ تەڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان ۇلى جيھانگەر ەسكەندiر زۇلقارنايىننىڭ (الەكساندر ماكەدونسكي) ەلشiلەرi ساقتارعا كەلiپ: «بiزدەر جەڭiلۋ دەگەندi بiلمەيتiن ۇلى پاتشا الەكساندر ماكەدونسكيدiڭ ەلشiلەرiمiز» – دەپ وزدەرiن تانىستىرعاندا ساق ەلشiلەرiنiڭ باسشىسى: «سەندەردە جەڭiلمەيتiن تەك پاتشالارىڭ عانا، ال بiزدەردە ءاربiر ساق جەڭiلمەيدi» دەپ قاسقايىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرەدi. بۇل ءسوزدiڭ بەكەر ايتىلماعانىن، سەيحۋن داريادان ءوتiپ، قاسيەتتi جەرلەرiنە تاباندارىن تيگiزگەن گرەك اسكەرلەرiن تاس-تالقان ەتكەن كوشپەلi تايپالاردىڭ ساربازدارى دا دالەلدەدi.
ءتارتiپ پەن داستۇرگە، قالىپتاسقان جاتتىعۋ تاسiلدەرiنە نەگiزدەلگەن دەنە تاربيەسi جۇيەسi بولمايىنشا مىقتىلىق وزiنەن-ءوزi كەلمەيدi. كوشپەلiلەر كولەڭكەدە جاتىپ، جەمiس شايناپ، مامىراجاي تiرشiلiكتە وسكەن جوق، «ادامنىڭ – جانى مال» دەپ ءتورت تۇلiگiنiڭ سوڭىندا قىستا قارا سۋىققا، جازدا اپتاپ ىستىقتا شىنىعىپ وسكەن حالىق. ءسان-سالتاناتىندا كوكپار تارتىپ، بايگە شاۋىپ، قىز قۋىپ، شارشى توپقا شىعىپ كۇرەسكە ءتۇسiپ، بiلەكتە كۇشiن بۇرقىراتسا، بەينەتiنە قاراي زەينەتi بار، ۇلان-اسىر قىزىعى مول تۇرمىس ەلiن، جەرiن سۇيگiزiپ جانىن جادىراتتى. كەڭ دالانىڭ توپىراعىنا تابانى تيگەن جاتجەرلiك كەيۋانا، جيھانكەز، الدەبiر ەلشi بولسىن ونى مەكەندەگەن حالىقتىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن، سالت-ءداستۇرiن تاڭداي قاعىپ، تامسانىپ تۇرىپ جازدى.
كونە داۋiردەن «جەردi ۇستاپ تۇرعان ءۇش تiرەك بار، ولار – ۇرىم، (ريم يمپەرياسى),تۇران جانە يران» – دەگەن ءسوز قالعان ەكەن. سونىڭ تۇرانى مىنا بiزدەر ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان قازiرگi قازاقستان مەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ سولت. اۋماعى.
…668 جىل. شىعىس ۇرىم يمپەرياسى ۆيزانتيانىڭ استاناسى كونستانتينوپولدە يۋستيان ەكiنشiنiڭ پاتشالىق قۇرعانىنىڭ ءتورت جىلدىعى تويلانىپ جاتتى. وسىنداي اپاق-ساپاق شاقتا ۇلى شاھاردىڭ قاپەلiمدە دۇرلiگiپ كەتۋiنiڭ سەبەبi مىنادا بولاتىن:
كەنەتتەن شىعىس جاقتاعى داربازادان جال-قۇيرىقتارى سۇزiلگەن شەتiنەن سۇلۋ سايگۇلiكتەر مiنگەن، تۇستەرi قاتقىل بiر توپ سالت اتتى ەندi. ولار استارىنداعى اتتارىن ارىنداتىپ، توي داستارقانىنان ماسايىپ، بەيقام تۇرعان لەگيونەرلەرگە ىرىق بەرمەي تۋرا يمپەراتوردىڭ سارايىنا قاراي تارتتى. Iلگەرiرەك بiر زاماندا ەسكەندiر زۇلقارنايىننىڭ شاتىرىنا اتپەن كiرiپ، شاۋجايعا جارماسقان جيھانگەردiڭ دوسى گەفەستيونعا: «بiزدەردi ات پەن ادامدى اجىراتپايدى، سوندىقتان استىمىزداعى تۇلپارىمىزبەن قاي جەردە دە بiرگەمiز» – دەپ اقىرعان ساقتاردىڭ باتىرى سياقتى، جولىنداعىلاردى باسىپ-تاپتاپ التىنداتقان قاقپانىڭ الدىنان بiر-اق شىقتى. كوزدi اشىپ-جۇمعانشا اتتارىنان لىپ ەتiپ تۇسكەن ولاردىڭ جارتىسى كولiكتەرiن شىلبىرىنان ۇستاپ تۇرا قالدى دا، قالعاندارى قادامدارىن نىق باسىپ يمپەراتور يۋستيان ەكiنشiنiڭ الدىنا جەتتi.
يمپەراتور دا، ونىڭ جاساۋىلدارى دا ماستىقتان ءاپ-ساتتە ايىعىپ، ەستەرiن تەز جيىپ الدى.
– بiزدەر، سەيحۋن داريانىڭ ارعى بەتiندەگi تۇران دەگەن جەردi مەكەندەگەن تۇركi حالقىنىڭ ەلشiلەرiمiز. شابىسقالى كەلگەن جوقپىز، سiزدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساپ، ءوزارا قارىم-قاتىناس ورناتىپ تابىسقالى كەلدiك، – دەپ سالت اتتىلاردىڭ باسشىسى قولىنداعى قامشىسىن كەۋدەسiنە اپارىپ، iلتيپاتپەن يiلدi.
مىنا ساقال-شاشى اعارعان، بiراق كەسكiن-كەيپiندە قارتتىقتىڭ بiر قىلاۋى بايقالمايتىن، بويى شىنارداي تiپ-تiك سىرت كوزگە اسقان تاكاپپار قاريانىڭ كiشiپەيiلدiگiنە يۋستيان پاتشانىڭ iشi جىلىپ جۇرە بەردi. قالعاندارىنىڭ ورiمدەي جاس جۇزدەرiندە الدەقانداي بiر ىزعار، قاتقىلدىق بار.
بۇل جۇمىر جەردiڭ باتىسى مەن شىعىسىن جالعاستىرعان ۇلى جiبەك جولىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپ بولعان تۇراندىقتاردىڭ كۇنباتىس ەلدەرiنە شىعاتىن قاقپا – كونستانتينوپولگە جiبەرگەن العاشقى ەلشiسi ەدi. ءاربiر iستi ىجداعاتپەن قاعازعا ءتۇسiرiپ ادەتتەنگەن ريمدiكتەر وسى ەلشiلiك تۋرالى كەيiن كوپ جازدى. سولاردىڭ بiزدەرگە جەتكەندەرiنiڭ اراسىندا كوڭiل اۋدارارلىعى – مەناندەر پروتەكتوردىڭ ەڭبەگi. وندا: «كوشپەلiلەردiڭ ەلشiلەرi شەتتەرiنەن شىمىر، ولاردىڭ ارقايسىسى كۇشتi دەگەن ەكi-ءۇش لەگيونەرگە تاتيدى» دەگەن سوزدەر كەزدەسەدi.
بايقادىڭىزدار ما، كەزiندە الەمدi تiتiرەتكەن ۇلى ريم يمپەرياسىنىڭ ەكi-ءۇش لەگيونەرiنە بiر كوشپەلiنiڭ پارا-پار كەلۋi نەتكەن مىقتىلىق!
بۇل كوشپەلi تۇركi تايپالارىنىڭ باتىستاعى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ جولىنداعى ءۇشiنشi رەت تالپىنۋى بولاتىن. العاشقىدا قىتاي جiبەگiن ارتقان تۇركiلەردiڭ كەرۋەنiن پارسى پاتشاسى لاۆروس ۆيزانتياعا جەتكiزبەدi. ول ەفتاليت كاتۋلەردiڭ كەڭەسi بويىنشا بارلىق جiبەكتi مەملەكەتتiڭ ەسەبiنەن ساتىپ العىزادى دا، ورتەتiپ جiبەرەدi. ەكiنشi ەلشiلiك قاراقشىلارعا تونالىپ، ساۋداگەرلەر مەن ەلشiلەر تۇگەلدەي قازا تابادى. تەك بiز جوعارىدا ايتقان ءۇشiنشi كەرۋەن عانا ۆيزانتياعا جەتiپ، كەلiسiم جاسالعاننان كەيiن يۋستيان ەكiنشi ءوزiنiڭ سەنiمدi ادامى سوعدى ساتراپى مانياح باستاعان قارسى ەلشiلiكتi تۇران تۇركiلەرiنە جiبەرەدi.
باتىس پەن شىعىس مەكەندەگەن ەلدەر مەن حالىقتار، ۇلتتار مەن ۇلىستار اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتى جونگە قويىپ، ادامزات جاساعان مادەنيەتتiڭ ساپىرىلىسا ارالاسۋىنا باستاۋ بەرگەن ۇلى جiبەك جولى وسىلايشا اشىلادى. وسى ۇلى جول ياسسى شاھارىنا جەتكەندە (تۇركiستان) سان ايرىققا ءبولiنiپ، تارام-تارام بولىپ، بiرi – وڭتۇستiككە اۋعان مەن ۇندiگە، ەكiنشiسi –اتىراۋ تەڭiزiنiڭ وڭتۇستiگiن الا يران مەن ۆيزانتيانى باسىپ ءوتiپ، ودان ءارi ەۋروپا ەلدەرiن، ءۇشiنشiسi-سىردىڭ بويىمەن، ارال اسىپ، جايىق پەن ەدiلدiڭ قۇيار ساعاسىنان ءوتiپ، قاپ تاۋىنىڭ سولتۇستiگiندەگi قۋاڭ (كۋبان) دالالارمەن ءجۇرiپ وتىرىپ ازاۋ مەن قىرىمعا جەتiپ، ساقلاب (سلاۆيان) حالىقتارىنا بارادى ەكەن.
مانياح ولگەن سوڭ ۇرىم مەن تۇران اراسىنداعى ەلشiلiكتە زەمارح جۇرەدi. مiنە، بiزدەردiڭ بايىرعى اتا-بابالارىمىز جايلى كوبiرەك مالiمەت جيناعان دا، جازعان دا – وسى زەمارح. ول كەلگەندە تۇركiلەردiڭ ۇلى قاعانى بۋمىننىڭ اق ورداسى الاتاۋدا ەكەن. بۋمىننىڭ ورداسىندا قوناق بولىپ، اڭگiمەلەسiپ، ايىزىن قاندىرعان سوڭ زەمارح قاعان بەرگەن جولباسشىلارعا ەرiپ التىن تاۋعا (التاي) دەيiن ساپار شەگiپ قايتادى. ول وسى جولعى ءوزiنiڭ جازبالارىندا تۇركi تايپالارى ەركەكتەرiنiڭ دە، ايەلدەرiنiڭ دە «شەتتەرiنەن شاباندوز، مەرگەن، جاۋىنگەر، ىستىققا دا، سۋىققا دا ءتوزiمدi» ەكەندiكتەرi جايلى باياندايدى.
قازاق كۇرەسi, كوكپار، بايگە سياقتى قازاقتىڭ ۇلتتىق سپورت ويىندارىنىڭ بۇرىنعى ۋاقىتتا دا ۇلكەن حالىقتارمەن دوستىققا قىزمەت ەتكەنiن 1879 جىلعى «رۋسسكي ۆەستنيكتiڭ» توعىزىنشى سانىندا جاريالانعان «سىرداريا وبلىسىنىڭ قازiرگi ۋەزدەرi قىرعىزدار وتباسىنىڭ جانۇيالىق كەيبiر ادەتتەرi» دەگەن ماقالادان-اق كورۋگە بولادى. «ماڭايدا تۇراتىن ورىس شارۋالارى، – دەپ جازدى «رۋسسكي ۆەستنيك»، – قىرعىزداردىڭ تويلارىنا ىقىلاسىمەن بارادى، بiرەۋلەرi سالت اتپەن، ەكiنشi بiرەۋلەرi ارباعا مiنiپ كەلەدi, مۇندا ولار بازار اشىپ، قاربىز-قاۋىن، نان، كۆاس جانە تۇقىم ساتادى، ورىستار، اسiرەسە، بايگە جانە كۇرەس بولاتىن كۇندەرi كوپ كەلەدi» .
مۇنىڭ ءوزi قازاق دالاسىنا قونىستانعان ورىس شارۋالارىنىڭ سول ۋاقىتتا-اق ەڭبەكشi حالىقتىڭ وكiلدەرiمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعاندىعىن، بۇل iستە ۇلتتىق سپورت تۇرلەرiنiڭ از مiندەت اتقارماعاندىعىن كورسەتەدi.
گەرودوتتىڭ بiر جازباسىندا پارسى پاتشاسى كير ماسساگەتتەردiڭ قولىنان قازا تاپقاننان كەيiن وسى ءور حالىقتى وزiنە باعىندىرۋ ءۇشiن ونىڭ ميراسقورى داري دۋناي وزەنiنەن ءوتiپ تۇرانعا باتىس جاعىنان تيiسەدi. داريدiڭ ەلشiلەرiنە كوشپەلiلەردiڭ كوسەمi يدانفيرس ءتورت زات: قۇس، تىشقان، قۇرباقا، جەبە بەرiپ جiبەرەدi. وسىلاي زات ارقىلى سويلەسۋ قازاقتاردا كەشەگi كۇنگە دەيiن بولىپ كەلەدi.
داري: «قۇس اسپاندا ۇشادى، تىشقان جەردە، قۇرباقا سۋدا ءومiر سۇرەدi, جەبە – جاۋىنگەرلەر، ەندەشە ساقتار اسپانىمىز دا، جەر-سۋىمىز دا، جانىمىز دا سەندەردiكi» – دەگەن ەكەن عوي دەپ ويلايدى. بiراق بiر باتىل ادام پاتشاعا كەلiپ الگi جۇمباقتىڭ شەشۋiن: «ەگەر سەندەر، پارسىلار، قۇس بولىپ اسپانعا ۇشىپ، تىشقان بولىپ جەردiڭ استىنا كiرiپ، قۇرباقا بولىپ سۋعا ءجۇزiپ كەتپەسەڭدەر ساقتاردىڭ جەبەسiنەن قۇتىلا المايسىزدار دەگەن»، – دەپ تۇسiندiرەدi.
بiر كۇنi ەكi جاق قارسى كەلiپ شەشۋشi ۇرىسقا دايىندالادى. ادامدار ەندi-ەندi الاپات جانكەشتi شايقاسقا شىقپاق. وسى ساتتە ساق جاۋىنگەرلەرiنiڭ بiر توبى ايقايلاپ الدەقايدا شابا جونەلەدi. تاڭ قالعان داري مۇنىڭ سەبەبiن ءتۇسiندiرۋدi سۇرايدى. سويتسە، ۇرىسقا دايىندالىپ تۇرعان ساق ساربازدارىنىڭ الدىنداعى توعايدان قويان قاشىپتى. الگi دۇرلiگۋگە سەبەپ اڭ بولعان ەكەن. قان مايداننىڭ الدىندا ءولiم جايلى ويلاماي، مىناداي قىزۋقاندىلىققا باراتىن حالىقپەن ۇرىسۋ جەڭiسكە جەتكiزبەيدi ەكەن، – دەپ وي تۇيگەن داري قالىڭ قولىن كەيiن شەگiندiرەدi.
تاريحتىڭ اتاسى گەرودوت وسىلايشا ساق تايپالارىنىڭ وتە جاۋىنگەر بولعانىن دارiپتەسە، پلاتون: «جەر بەتiندە ساقتاردان اسقان مەرگەن جوق»، – دەپ جازادى. ارينە جاۋىنگەرلiك، توزiمدiلiك، كۇشتiلiك، باتىلدىق سياقتى قاسيەتتەر ادامنىڭ ءوزiن قورشاعان ورتامەن، انا سۇتiمەن، اتا داستۇرiمەن، وتباسىلىق تاربيەمەن تiكەلەي بايلانىستى ەكەندiگi بەلگiلi.
قوياندى كورگەندەگi قىزبالىقتان بiزدەر ساقتار تۋمىسىنان ساياتشىل، اڭشىلىق ولاردىڭ تiرشiلiگiنiڭ بiر كوزi ەكەندiگiن كورەمiز. اڭ اۋلاۋ، قۇس اتۋ، باس بiلمەگەن جارتىلاي جابايى اساۋدى ۇستاۋ، ۇيرەتۋ ءۇشiن ادام ۇنەمi شىنىعۋعا، كۇشiن، ەپتiلiگiن، مەرگەندiگiن ارتتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ولار بۇل ءۇشiن ءتۇرلi قولايلى قۇرالداردى ويلاپ شىعاردى. كوشپەلiلەردiڭ جابايى بۇعىنى ۇستاۋ ءۇشiن شاڭعىنى، مۇزدا كونكيدi پايدالانعانى ءسوزسiز. قوستاناي وڭiرiندە بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi العاشقى مىڭجىلدىقتا ءومiر سۇرگەن ادامداردىڭ تۇراعىنان سۇيەكتەن جاسالعان التى كونكي تابىلعان. تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى ا.حازانوۆ بۇل كونكيدi جاساۋعا جىلقىنىڭ الدىڭعى تiلەرسەك سۇيەگi الىنعان دەگەن پiكiر ايتادى. كونكيدiڭ تومەنگi جاعىنان اياققا بايلايتىن جiپ وتكiزەتiن تەسiك جاسالىنعان. مۇنداي سۇيەك كونكيلەر نورۆەگيادا حVII عاسىردىڭ اياعىنا دەيiن قولدانىلىپ كەلدi. ءسوز جوق، قوستاناي ماڭىنان تابىلعان العاشقى سۇيەك كونكيلەر اڭشىلىق، تەز ءجۇرۋ ءۇشiن قولدانىلعان، سونىمەن قاتار كوشپەلiلەر ولاردى مۇز ۇستiندە ءتۇرلi ويىندار ويناۋعا دا پايدالانۋى مۇمكiن عوي. تiپتi قازiرگi حوككەيگە ۇقساس الدەبiر ويىنداردىڭ بولعاندىعىنا كۇمان كەلتiرۋگە بولا ما؟ مۇنى دا اتا-بابالارىمىزدىڭ دەنە تاربيەسiنiڭ بiرi رەتiندە ەسكi جازبالاردان، تاستارداعى سۋرەتتەردەن iزدەۋiمiز كەرەك.
حIII عاسىردا قازاقستان جەرiمەن وتكەن بەلگiلi ساياحاتشى گيلوم رۋبرۋك تۇركi تايپالارىنىڭ كونكيمەن سىرعانايتىندىعىن كورiپ: «ولار اياقتارىنا ەگەلگەن سۇيەكتەردi بايلاپ الىپ، قاتىپ قالعان قاردىڭ ۇستiمەن سىرعيدى دا، تiپتi قۇس پەن اڭداردى قۋىپ جەتiپ ۇستاپ الادى» – دەپ جازعان.
تۇركi تايپالارى شاڭعىمەن دە جۇرگەن. بۇل ءسiرا ولارعا كورشiلەس تۇراتىن سلاۆيان جانە سiبiر حالىقتارىنان تاراسا كەرەك. بۇل جونiندە كورنەكتi عالىم ن.يا.بيچۋرين:«ولار اياعىنا شاڭعى بايلاپ، قولتىعىنا تاياق قىسىپ جۇرەدi. شاڭعىشى ادام تاياققا سۇيەنiپ جىلجىعان سايىن ءجۇز ادىمداي العا كەتەدi»، – دەيدi. شاڭعىمەن ءجۇرۋ تۇركi-تەكتەس حالىقتار اراسىندا كەڭ تاراعانىن قىتايلاردىڭ ولاردى «اعاش اتتى تۇركiلەر» دەپ اتاعانىنان دا اڭعارۋعا بولادى. شاڭعىمەن ءجۇرۋ ءادiسi راشيد-اد-ديننiڭ شەجiرەسiندە سۋرەتتەلگەن.
سلاۆيان، ساق، سارمات تايپالارىنىڭ دەنە تاربيەسi تۋرالى جازعان پiكiرلەرi كوپ. سولاردىڭ اراسىندا ە.ە.تياۆياشەۆ: «… ساقتار جەبەنi تەك سوعىستا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اڭ اۋلاۋدا، كۇندەلiكتi جاتتىعۋلاردا دا كەڭiنەن پايدالانادى»– دەيدi. قارا تەڭiز جاعالاۋىنداعى گرەك قالاسىن قازعاندا تابىلعان قابىرعاعا سالىنعان سۋرەتتە ساق ساداعىن جوعارى كەزەگەن بالا بەينەلەنگەن. جەبە جەردەن 35-40 گرادۋس شاماسىندا بۇرىش جاساپ كوتەرiلگەن. بۇل تۋرالى جوعارىداعى ە.ە.تياۆاشەۆ: «… جەبەنi الىسقا ءتۇسiرۋدi ساقتاردان الىنعان دەۋ كەرەك، سەبەبi گرەكتەر مۇنداي جارىستار ۇيىمداستىرماعان»، – دەيدi. ال گەرودوتتىڭ «تاريحىندا» ساداق تارتۋدى ۇيرەتۋ ءۇشiن ساق جاۋىنگەرلەرiنiڭ شەتەلدەرگە دە شاقىرىلعاندىعى تۋرالى ايتىلادى.
سارماتتاردىڭ دا جاۋىنگەر حالىق بولعاندىعىن بiلەمiز. تiپتi ولاردىڭ قىزدارى مەن ايەلدەرi دە اڭ اۋلاۋعا، جورىقتارعا قاتىسقان. ءاربiر سارمات قىزى بiر جاۋدى ولتiرگەننەن كەيiن عانا تۇرمىسقا شىعاتىن ءداستۇر دە بولعان. IV عاسىرداعى ريم تاريحشىسى مارتسەللان ولاردىڭ ءارتۇرلi جاتتىعۋلارمەن ۇنەمi اينالىسۋىنىڭ ارقاسىندا كۇشتi جاۋىنگەر بولعاندىقتارىن جازادى.
قازاق جەرiندە دەنە تاربيەسi مەن سپورتتىڭ بولۋىنىڭ تاريحى وتە كونە زاماندارعا جول تارتادى. بiزدiڭ زامانىمىزدان كوپ بۇرىن قازiرگi قازاقستان اۋماعىندا ەلدi مەكەندەر بولعاندىعىن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى مەن كونە جازۋلار دالەلدەپ وتىر. وسى جەردi مەكەندەگەن كونە تۇركi تايپالارى – تۇرگەشتەر، وعىزدار، قارلۇقتار، قيماقتار، قىپشاقتار جانە باسقالارىنىڭ وزiندiك مادەنيەتتەرi مەن جازۋلارى بولعان. ولار بايگەگە ات قوسىپ، ساداق تارتىپ مەرگەندiك سىناسىپ، شارشى توپتا كۇرەسiپ، توعىزقۇمالاقتان باسەكەلەر ۇيىمداستىرعان. قاراتاۋدىڭ كونە سiلەمدەرiنەن ب.ز.د. III-IV عاسىرلاردا تاسقا قاشالىپ جاسالعان توعىزقۇمالاق تاقتالارىنىڭ، Iلە وزەنiنiڭ اڭعارىنداعى تامعالى تاستان ساداق تارتقان مەرگەندەر مەن ات ۇستiندەگi شاباندوزدار بەينەلەرiنiڭ ت.ب. كونە سۋرەتتەردiڭ تابىلۋى وسىنىڭ دالەلi بولسا كەرەك. بiر مەكەننەن ەكiنشi جەرگە قونىس اۋدارىپ وتىرۋ كوشپەلiلەردiڭ بويىنان كۇش پەن قاجىردى، ىستىققا دا، سۋىققا دا توزiمدiلiكتi, تاپقىرلىقتى، تابيعاتتى ءتۇسiنۋدi, جان-جاقتى دايىندىقتى قاجەت ەتەتiن. ادامداردىڭ بويىنداعى وسىنداي قاسيەتتەردi دامىتۋدىڭ ءوزi ەجەلگi تۇركi تايپالارىندا ومiرلiك ماڭىزى بار دەنە تاربيەسiنiڭ العاشقى نىساندارىنىڭ پايدا بولۋىنا تiكەلەي اسەر ەتتi.
ول زاماندا شەكسiز-شەتسiز كەڭ دالاداعى قاتىناس كولiكتەرiنiڭ ەڭ باستىسى اتپەن سالت ءجۇرۋ بولاتىن. وسىعان بايلانىستى جىلقى تۇلەگi كوشپەلi تايپالاردىڭ ومiرiندە ماڭىزدى ورىن الدى. بiزدiڭ داۋiرiمiزدەن 8-10 مىڭ جىلداي بۇرىن وسى كۇنگi جىلقىنىڭ تۇپكi اتالارى – جابايى تارپاڭداردى العاش قولعا ۇيرەتكەندەر دە، ولارعا لايىقتى ابزەلدەر مەن ەر-تۇرمانداردى ويلاپ تاپقانداردىڭ كوشپەلiلەر ەكەندiگiنە ءسوز جوق. مۇنى «تاريحتىڭ اتاسى» گەرودوتتىڭ، ودان كەيiنiرەك پلۋتارحتىڭ، سترابوننىڭ، ۆيزانتيالىق مەنەندار پروتەكتوردىڭ، قىتاي عالىمى سيۋان تسزيننiڭ، اراب ساياحاتشىلارى يۆن حاۋكالدىڭ، ەۋروپالىق جيھانگەزدەر – ماركو پولو، رۋبرۋك، كارپينيدiڭ جازبالارىنان كورەمiز.
V-VI عاسىرلاردىڭ وزiندە قازiرگi قازاق جەرiندە الەۋمەتتiك-تۇرمىستىق جاعدايى وركەندەگەن كوپتەگەن قالالار بولدى. وسى ەلدi مەكەندەردiڭ شارىقتاۋ كەزi شىعىستىڭ ۇلى عۇلامالارى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ماحمۇت قاشقاري، ءجۇسiپ بالاساعۇني، يسمايل جاۋحاري سياقتى ەنتسيكلوپەديست عالىمدار ەڭبەك ەتكەن ح-حI عاسىرلاردى ايتۋعا بولادى. مiنە، وسى ۋاقىتتا ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدiڭ (870-950 ج.ج.) «Iزگiلiكتi قالا» اتتى ەڭبەگiندە ادامنىڭ ءومiرi قورشاعان ورتانىڭ اسەرiنە بايلانىستى بولاتىندىعى جايلى تۇڭعىش عىلىمي تۇجىرىمداما جاسالىنىپ، ادامنىڭ جان-جاقتى رۋحاني، ءمۇسiن جاعىنان دامۋى ءۇشiن جاعداي جاساۋ كەرەكتiگi ايتىلدى. ال مەديتسينانىڭ عىلىمي نەگiزiن سالۋشى، فيلوسوف ءارi زەرتتەۋشi ءابۋ ءالي يبن سينا (980-1037 ج.ج.) ءوزiنiڭ «دارiگەرلiك عىلىمىنىڭ قاعيدالارى» اتتى ولمەس ەڭبەگiندە دەنە تاربيەسiمەن، شىنىعۋمەن ۇنەمi اينالىسۋدىڭ قاجەتتiگi, مۇنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا وتە پايدالى ەكەندiگi ايتىلادى. بۇعان جەتۋدiڭ ەڭ توتە جولدارى حالىقتىق دەنە تاربيەسiمەن اينالىسۋ: كۇرەس، جۇدىرىقتاسۋ، نىسانا كوزدەۋ، جاياۋ، اتپەن سالت ءجۇرۋ”، – دەيدi ۇلى دارiگەر. قولجازبا كۇيiندە ءۇش نۇسقاسى ساقتالىپ بiزدiڭ زامانىمىزعا جەتكەن ءجۇسiپ بالاساعۇننىڭ «قۇتادعۋ بiلiك» اتتى ەڭبەگiندە كوشپەلiلەردiڭ سالت-داستۇرلەرi, اسiرەسە ولاردىڭ اڭ اۋلاۋ تۇرلەرi تۋرالى جازىلعان. كوشپەلi حالىقتاردىڭ تۇرمىسىندا اڭ اۋلاۋ تەك قانا كۇنكورiس ءۇشiن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دەمالۋ، كوڭiل-كوتەرۋ، جان-جاقتى شىنىعۋ، دەنە مادەنيەتiن دامىتۋ رەتiندە پايدالانىلعان. وسى ۋاقىتتا قازاق كۇرەسi, بايگە تۇرلەرi, كوكپار، كۇمiس iلۋ، قىز قۋ، سايىس، اۋدارىسپاق سياقتى ت.ب. ۇلتتىق سپورت تۇرلەرi بiر قالىپقا ءتۇسiپ، توي-دۋماننىڭ سالتاناتىنا اينالعان. توعىزقۇمالاق، شاتراش سياقتى ويىندار بارلىق اۋىلداردا دامىپ، بالالار اراسىندا اسىق، تاعى دا باسقا قيمىل-قوزعالىس ويىندارى پايدا بولعان.
قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارى تۋرالى 1832 جىلى بۇحارا قالاسىنان تابىلعان، اۆتورىنىڭ اتى-ءجونi بەلگiسiز «حۋداد ءال الەم» اتتى اراب تiلiندەگi ەڭبەكتە جان-جاقتى جازىلعان. كiتاپ 1930 جىلى اتاقتى عالىم بارتولدتىڭ باسشىلىعىمەن ورىس تiلiنە اۋدارىلىپ، تاشكەنتتە قايتادان باسىلىپ شىقتى.
بۇل كiتاپتا ماۋەرانناحردىڭ سولتۇستiگiندەگi دالالاردى مەكەندەگەن كوشپەلi تايپالار تۋرالى: «ولاردا قالا جوق، كيiز ۇيلەرiنە سان جەتپەيدi, شەتتەرiنەن باتىر ءارi باتىل، قولدارىنداعى قارۋلارىن ەشقاشان تاستامايدى، ۇرىس دەسە جاندارىن سالادى، كۇش پەن ەپتiلiك سىنالاتىن باسەكەلەرگە وتە قۇمار. ولار كوبiنەسە وڭتۇستiكتەگi كورشiلەرi مۇسىلمان شاھارلارىن شاۋىپ الادى دا، تەز-تەز جينالىپ، iلەزدە كوزدەن عايىپ بولىپ دالالارىنا ورالادى. ولار باستارىنا iس تۇسكەندە، قۋانىش پەن قايعىدا، باسقا بiر جاعدايلاردا دا بiر-بiرلەرiنەن شالعايدا كوشiپ جۇرسە دە ارقاشان ءوز رۋلاستارىنىڭ قاسىنان تابىلادى»، – دەگەن پiكiرلەر بار.
كۇندە كوزiمiز كورiپ جۇرگەن قازاقتىڭ باۋىرمالدىعى.
ريم پاپاسى ينوكەنتي ءتورتiنشiنiڭ تاپسىرماسىمەن موناح پلانو كارپيني 1243 جىلى ۆاتيكاننان شىعىپ، 1246 جىلى قاراقورىمعا، كۇيiك قاعانعا جەتكەن ەدi. كارپيني تەك دەشتi قىپشاق جەرiنiڭ وزiمەن تۇستەنە-جاستانا ءجۇرiپ وتىرىپ، بiر جىلدام استام ۋاقىت ساپار شەكتi. وسى ساپار جايلى جولجازبالارىندا ول كوشپەلiلەردiڭ سول كەزدەگi تۇرمىس-سالتى تۋرالى جان-جاقتى مول مالiمەتتەر قالدىردى. «جiگiتتەرi شەتiنەن مەرگەن، نىساناعا العاندارىن قالت جiبەرمەيدi» – دەي كەلە كارپيني: – بالالارىن ەكi-ءۇش جاسىندا اتقا وتىرعىزادى، قىزدارى مەن ايەلدەرi دە اتقا جاقسى شابادى. ولاردىڭ جىلقى تۇلiگiنە دەگەن سۇيiسپەنشiلiگi مەن كوزقاراستارى ەرەكشە، باسقا مال تۇلiكتەرiن دە جاقسى كۇتەدi, ەر-تۇرمان مەن ات ابزەلدەرiن اشەكەيلەۋگە ەرەكشە نازار اۋدارادى، ايەلدەرi ساداقتى جiگiتتەردەن كەم تارتپايدى، ەركەكتەرiنiڭ قارۋ-جاراق جاساۋ مەن مالعا قاراۋدان باسقا جۇمىستارى جوق. كەيدە اڭ اۋلايدى. بiر عاجابى ولاردىڭ ەڭبەكتەگەن بالالارىنان باستاپ ەڭكەيگەن قارتتارىنا دەيiن شەتiنەن اڭشى ءارi مەرگەن. اسiرەسە ات ۇستiندە ۇزاق جۇرۋدەگi شىدامدىلىقتارىنا تاڭ قالماسقا بولمايدى، مۇندا دا ايەلدەرi ەرلەرiنەن بiردە-بiر كەم تۇسپەيدi» – دەپ جازادى.
كەمەڭگەر بابامىز قورقىتتىڭ زامانىندا تۇركi تايپالارى كەڭ دالاعا سىيماي بولشەكتەنە باستاعان. سارىارقانى جايلاعان قىپشاقتار سەيحۋن مەن جەيحۋن داريانىڭ بويىنداعى وعىز بەن سالجۇق تۇركiلەردi اتاقونىستارىنان ىعىستىرا باستادى.
مiنە، تۇركi حالىقتارى وسىلايشا ارقايسىسى ءوز وتاۋىن تiگiپ، iرگەلەرiن الشاقتاتا باستاعان تۇستا اراب ساياساتشىسى يبن باتۋتا قازiرگi قازاق ەلi جايلاعان جەرگە، قىپشاق دالاسى اتانعان دەشتi قىپشاققا كەلەدi. ول تۇركi-قىپشاقتار تۋرالى:«ۇيiردەن ات ۇستاۋ كەرەك بولعان جاعدايدا، جiگiتتەردiڭ بiرەۋi قولىنا قۇرىق الىپ، اتقا سالت مiنەدi دە، بەي-جاي جايىلىپ جاتقان جىلقىلارعا جايiمەن جاقىندايدى. سودان كەيiن الگi جارتىلاي تاعى جىلقىنىڭ مويىنىنا قولىنداعى قۇرىقتى نەمەسە بۇعالىقتى تاستاپ جiبەرiپ، وزiنە قاراي قاپتالىنا تارتىپ اكەلiپ، ساۋىرىنا قارعىپ مiنەدi. سودان سوڭ مiنگەن بۇرىنعى اتىن بوس قويا بەرەدi دە، اساۋدىڭ ارقاسىنا جابىسىپ قۇيعىتىپ شابا جونەلەدi»، – دەپ جازادى.
جىلقىلى اۋىلعا بارعاندا بۇگiنگi كۇنi دە اڭعارۋعا بولاتىن كورiنiس.
1740 جىلى قازاق دالاسىندا، ابiلقايىر حاننىڭ ورداسىندا بولعان اعىلشىن كوپەستەرi تومپسون مەن گوگگانىڭ مiندەتiنە تەك ساۋدا-ساتتىق جۇمىستارى عانا ەمەس، جەر بايلىعى، ەل تiرشiلiگi, قازاقتاردىڭ كۇش-قۋاتى مەن اسكەري مۇمكiندiكتەرi جايلى بارلاۋ مالiمەتتەرiن جيناۋ دا ەنگەن بولاتىن. گوگگانىڭ: «ولاردىڭ تويلارى مەن ولگەن اتا-بابالارىنا اس بەرۋ ءراسiمi بiرنەشە كۇنگە سوزىلادى، ولەڭ ايتادى، بي بيلەيدi. بiراق ەڭ قىزىعى ات جارىستارى; سايگۇلiكتەرiن بايگەگە قوسادى، كوكپار تارتىسادى، ساداقتى الىسقا اتىسادى، بەلدەسiپ كۇش سىناسادى. جەڭگەندەرگە جۇلدەلەر تiگiلiپ، كيiم، مال ۇلەستiرەدi, سىي-سياپاتتان ەشكiم دە قۇر الاقان قالمايدى»، – دەگەن كۇندەلiگiندەگi جازبالار اينا-قاتەسiز بiزدiڭ ۋاقىتىمىزعا جەتتi.
ۆيتسە-كانتسلەر بيروننىڭ ۇكiمiمەن ورىنبور اكiمشiلiگi 1773 جىلى قازاقستاننىڭ باتىسىنا نەمiس ەتنوگرافى پاللاس باستاعان عىلىمي-زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىن ۇيىمداستىرادى. وسى توپتىڭ قۇرامىندا شۆەد بوتانيگi فالك، نەمiستiڭ تابيعات زەرتتەۋشi عالىمى گەورگي پاللاس، گرەك بەردەنەس سياقتى ءوز ۋاقىتىنداعى بەلگiلi وقىمىستىلار بولدى. ءوزiنiڭ جازبالارىندا: «قازاقتاردىڭ اراسىندا مال شارۋاشىلىعى مەن اڭشىلىقتىڭ قاتار جۇرەتiن، ولاردىڭ كوپتەگەن جىرتقىش قۇستاردى دا قولعا ۇيرەتەتiندiگiن، سونىمەن بiرگە اران قازىپ، قامىستىڭ ۇشىن وتكiرلەپ، قالىڭ ءشوپتiڭ اراسىنان قاداپ قويىپ كيiك ۇستايتىنىن» – جازا كەلiپ، اۋقاتتى قازاقتاردىڭ اڭشىلىقتى كوڭiل كوتەرۋ، بوي جازۋ ءۇشiن ەرمەك ەتەتiن: «بۇدان ولار قاجەت دەسە كوپ پايدا تۇسiرەدi, نەگiزiنەن قاسقىر، تۇلكi, بورسىق، سۋىر، قاراقۇيرىق، بارىس، تارپاڭ، بۇلان، جولبارىس اۋلايدى»، – دەپ جازادى گەورگي.
ال فالكتىڭ اڭشىلىق جايلى جازعانى: «بۇل پايدا تاباتىن، سول ارقىلى بايۋدى ماقسات ەتۋدەن گورi, قازاقتاردىڭ كوڭiل كوتەرەتiن ەرمەگiنە كوبiرەك ۇقسايدى. سولاي بولا تۇرا ۇستالعان اڭنىڭ ەتi مەن تەرiسi دە دالادا قالمايدى. مۇنى كوبiنەسە وزدەرi تۇرمىستا پايدالانادى. كيiم-كەشەك جاسايدى، ارتىلعانىن ساتادى، باسقا زاتتارعا، مۇلiككە ايىرباستايدى، قاسقىردى، تۇلكiنi, قارساقتى اتپەن قۋىپ جەتiپ قامشىمەن، سويىلمەن سوعىپ الادى. قازاقتاردىڭ اڭشىلىقتا iزiنە ەرتەتiن يتتەرi كوبiنەسە تازى تۇقىمىنان بولىپ كەلەدi, قارۋلارى كوبiنەسە ساداق، ارا-تۇرا بiلتەلi مىلتىق. كەيبiر قازاقتار ورىس ۇستالارىنا قاقپان جاساتىپ، اڭدارعا قۇرادى. بiراق بارلىعىنان قىزىقتىسى سايات. جىرتقىش قۇستاردىڭ بالاپاندارىن ۇيادان ۇستاپ العان ساياتشى ولاردى بiر جاسقا دەيiن ۇيرەتەدi, ءار كۇن سايىن دالاعا شىعىپ جاتتىقتىرادى. Iشiنە سادان تىققان تەرiنi ولارعا «شىرعا» دەپ ايتادى. ال شىرعاعا تۇسكەن قۇسىنا ازعانتاي ەت بەرiپ، ماقتايدى. كۇن سايىن وسىلاي، بۇركiتتi تۇلەتۋ ءتورت-بەس اپتاعا سوزىلادى».
… «قىس ايلارىندا سەمiرiپ كەتپەس ءۇشiن بۇركiتتiڭ استىنا مۇز قويادى. جەمدiك ەتتi دە شاعىنداپ بەرiپ، اشىقتىرىپ ۇستايدى. اشىنعان، قاتتى اشىققان بۇركiتتiڭ كەيدە يەسiنە دە تۇسەتiن كەزدەرi بولادى. قولعا ۇيرەنگەن جەتi-سەگiز جىل ساياتقا جارايتىن جاقسى بۇركiتتiڭ باعاسى ەكi تۇيەنiڭ قۇنىنا پارا-پار. قازاقتار بۇركiتتەن باسقا تۇرىمتاي، يتەلگi, سۇڭقار، قارشىعا، بوكتەرگi, بيدايىق سياقتى سايات قۇستارىن اڭ-قۇس اۋلاۋعا ۇيرەتكەن. جىرتقىش قۇستارمەن اڭ اۋلاۋدىڭ وسىنشاما تاسiلدەرiن بiلەتiن باسقا حالىق تۋرالى ەستiگەن ەمەسپiن» – دەگەن جازبالارىنىڭ وتە زور ەكەندiگiنە ەشكiم دە كۇمان كەلتiرە قويماس.
قاشاننان كورشi تۇرىپ، ارالاس-قۇرالاسقان ورىس حالقى دا قازاقتاردىڭ دەنە تاربيەسiنە كوڭiل بولگەن. يت جۇگiرتiپ، قۇس سالۋ، ات باپتاۋ جونiنەن ولار قازاق ساياتشىلارى مەن اتبەگiلەرiنەن كوپ نارسەنi ۇيرەندi. حIح عاسىردىڭ ورتا شەنiندە وزدەرiنiڭ گەرماندىق گيمناستيكاسىن كوككە كوتەرiپ، تىم قاتتى ماقتاپ جiبەرگەن، نەمiستەردiڭ ۇلتتىق دەنە تاربيەسiنiڭ نەگiزiن عىلىمي جولعا تۇسiرگەن گۋتس مۋتس جانە ۆيت دەگەندەرگە قارسى رەۆوليۋتسيونەر-دەموكرات نيكولاي الەكساندروۆيچ دوبروليۋبوۆ: «وكiنiشكە قاراي، بايىرعى گرەكياداعى سپورت جارىستارىن كورۋدiڭ مۇمكiندiگi بولماعاندىقتان، گەرماندىقتاردىڭ ۇلتتىق گيمناستيكاسىنا باس يۋشiلەر بiزدiڭ قىرعىز (بۇل ارادا قازاقتى ايتىپ وتىر – اۆتور) نەمەسە باشكيرياعا كەلەر مە ەدi?! مۇندا وزiندiك وليمپيالىق ويىندار iسپەتتi كۇرەس پەن سىرىققا ورمەلەۋ، جۇگiرiپ جارىسۋ سياقتى دەنە تاربيەسiنiڭ جۇيەسi كەڭ قانات جايعان»، – دەپ جازادى. وسىلايشا تاڭعالۋ قازاق جەرiندە بولعان باسقا عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرiندە دە جەتكiلiكتi, سوندىقتان ولاردىڭ بارلىعىن تiزبەلەۋدi ءجون دەپ تاپپادىق.
ورتا عاسىرلارداعى قانقۇيلى سوعىستار، «تۇرىمتاي تۇسىمەن، بالاپان باسىمەن» كەتكەن سۇراپىل عاسىرلار كوشپەلiلەر وركەنيەتiنiڭ بiرشاما كiدiرiس تابۋىنا، ۇزiلۋiنە ءماجبۇر ەتتi. بiراق سالىنعان iز بiرجولاتا جوعالعان جوق. ۇلتتىق سپورت تۇرلەرi مەن دەنە تاربيەسi شاشىلىپ، ءوشiپ كەتپەي ءۇزiلiپ-سوزىلىپ بiزدiڭ كۇندەرiمiزگە دە جەتتi. قازiر بۇلار حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ مەن قورعاۋداعى قوعامنىڭ ماڭىزدى بiر سالاسىنا اينالىپ، الەمدiك سپورتتىڭ، وليمپيالىق قوزعالىسىنىڭ دامۋىمەن بiتە-قايناسا دامىپ، ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتتارىنىڭ بiرiنە اينالىپ وتىر.
ومiرزاق جولىمبەت،
قر ەڭبەك سiڭiرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، پروفەسسور،
«تۇركىستان».
