Qazirgi Qazaqstannyń aýmaǵy burynǵy kóne dáýirde Skıfııa (Saqstan), Turan, Deshti Qypshaq dalasy, Qazaq dalasy dep atalǵan. Bul jerlerdi baıyrǵy ata-babalarymyz saqtar men ǵundar jáne t.b. kóshpeli taıpalar mekendegen.
– Erte kúnde otty kúnnen Ǵun týǵan,
Otty Ǵunnan ot bop oınap men týǵam.
Júzimdi de, qysyq qara kózimdi
Týa sala jalynmenen men jýǵam.
Qaıǵylanba, soqyr sorly, shekpe zar,
Men – Kún uly, kózimde kún nury bar.
Men kelemin, men kelemin, men kelem –
Kúnnen týǵan, Ǵunnan týǵan paıǵambar, – dep shabyttana jazady uly aqyn Maǵjan Jumabaev.Mine, ejelgi Turandy mekendegen, Altaı taýlary men Atyraý teńiziniń arasynda ushqan qustyń qanaty talar ulan-baıtaq keń jerdi meken etken ata-babalarymyzdyń pash etken myqtylyǵyn, jaýyngerligin kórshi Qytaı men basqa elderde jazylǵan keıbir qujattarǵa toqtalaıyq.
Ata-babalarymyzdyń ejelden qalyptasqan myqty jaýyngerlik daıyndyǵy dala sportynyń kóne dástúrlerine negizdelgen bolatyn.
Syrdarııa ózeniniń orta deńgeıinde Qarataý taýlarynda shyǵysy Alataýǵa tirelgen ulan-baıtaq jerde Qańly (Kan gýıý) taıpalary memleket qurǵan. Olar erkek adamdar qaıtys bolǵanda qabirine qylysh, qanjar, jebe men sadaq salyp jerleıdi eken. Bul qańlylardy jastaıynan jaýyngerlik rýhta tárbıelegendigin dáleldeıdi. Qytaı jazbalarynda qańlylardyń olardan 12300 lı qashyqtyqta, batys jaqta ómir súretinin aıtady. Bizdiń zamanymyzdan 200 jyl buryn qańlylardyń 200 myń tútin, 600 myń adam jáne 120 myń sarbazdy soǵysqa shyǵara alatyndyǵy týraly aıtylǵan. Keıde olar 5 myń lı jerge deıin kóship-qonyp júrse de, ómir súretin aýmaǵynda qalalary bolǵan. Arheologııalyq qazba jumystary kezinde osy qalalardyń kóne jurttarynan dene tárbıesimen aınalysatyn qural-jabdyqtar tabylǵan. Kóshpeli turmystan otyryqshylyqqa kóshý qańly jurtynda erte bastalǵandyqtan olar óz mekenderin qorǵaý úshin únemi dene tárbıesimen aınalysyp otyrǵan. Eskendir Zulqarnaıyn (Aleksandr Makedonskıı) Samarqandty jaýlap alǵanda ózine en zy esimdi qytaı fılosofyn shaqyryp alyp keńesedi, biraz jerlerdi aralaıdy, sonda Samarqandtyń teriskeıindegi qańlylardyń júırik jylqylaryn kórgende qytaı kemeńgeri: «Eger osyndaı jelden de ushqyr janýarlar bizdiń (qytaılardyń) qolymyzda bolsa, onda batyl jaýyngerlerimiz jahandy ýysynda ustar edi», – degen ańyz bar.
Sol zamanda Qańly memleketimen qatar Úısin memleketi de ómir súrgen. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi III ǵasyrda olar Qańly memleketiniń shyǵys jaǵyndaǵy Alataýdyń baýraıyn jaılap, teriskeıi Balqash kóline baryp tireledi eken. Óz zamanynda kóshpeli rýlardyń úlken odaǵyn qurǵan úısinderde ol kezde 120 myń shańyraq, 630 myń adam, áskeri 188 myń adam bolypty. Úısinder men Qytaıdyń arasy 8900 lı qashyqtyqta jatsa kerek. Olardyń memleketin Eljaý qaǵan (gýnmo) basqarǵan. Olardyń jylqysy da jelden júırik tulparlar bolǵan. Dala sańlaqtarynan seskenetin qytaı patshasy (b.e.d. 107 jyl) gýnmoǵa ekinshi áıeldikke óziniń qyzy – Shıjý hanshany beredi.
Shıjý hanshadan keıin de qytaılar qyzdaryn úısinderge uzatyp, júırik jylqylardan qalyń mal alyp otyrǵan. Shıjý hansha úısin ordasynda 5 jyl turyp qaıtys bolady. Odan Shaý-Fý esimdi bir qyz bala qalǵan degen ańyz bar. Úısin-Qytaı qarym-qatynastarynyń arasynda at jarystary, basqa da sport básekeleriniń jıi-jıi ótip turǵandyǵy ózinen-ózi túsinikti. Iakınftyń «Opısanıı Djýngarıı» degen kitabynda buǵan kóptegen mysaldar keltirilgen.
Naıman rý birlestigindegi taıpalardyń jylqylary alasa boıly, biraq óte kúshti, sýyqqa shydamdy, ystyqqa tózimdi júndes bolyp keletini belgili. Naımandar salt atpen júriske myqty, quralaıdy kózge atqan mergen, jaýynger halyq bolǵan. Sondyqtan bolar qazirgi Qytaı Respýblıkasynyń shyǵys jaǵyn jáne Qazaqstannyń 9 oblysyn meken etken, sonaý Hıngannan Ulytaýǵa deıingi keń alqapty alyp jatyr.
Árıne Qazaqstannyń úlken basqa taıpalary arǵyndar, alshyndar, qońyrattar, kereıler taǵy basqalary týraly da kóp maǵlumattar keltirýge bolady, biraq bárinde dene tárbıesi júıesi joǵaryda keltirilgen qańlylardyń, úısinderdiń, naımandardyń dene tárbıesine uqsas.
Qazaq halqynyń boıyndaǵy óziniń keń dalasyndaı sheksiz darqandyq, saýyqshyldyq, sharshy topty kórse delebesi qozyp, básekege túskisi kelip eleńdep turatyn qyzýqandylyq baǵzy zamanalardan beri ata-babalarymyzdan qanymyzǵa sińip, basqalarmen salystyrǵanda badyraıyp kózge uryp turatyn qasıetimiz bar. Bala kezimizde «bizder jeti jurttyń juraǵatymyz» degen sózderdi talaı ret kónekóz qarııalardyń aýyzdarynan estigenbiz. Osy sózge mán berip keıin zerdelep qarasaq, ata-tarıhtyń bastaýynda turǵan Eýrazııanyń shalqar dalasyn mekendegen kóshpeliler jylqyny qolǵa úıretip jolǵa shyqsa kóligi, jaýǵa shapsa kúligi, toı jasap, as berse báıgege shabar sáıgúligi etken eken. Er-turman, at ábzelderin de oılap tapqan solar, jaratyp qazanat minip, sharbolattan quıǵan almas qylyshtaryn úzeńgige tirep, er ústinde shirenip turyp siltegende, kiristen shyǵa ysqyrǵan sur jebeler kózdegen jerge qadalyp jatqanda, quıyndaı uıytqyǵan álgi kóshpelilerdiń jaýynger muragerleri túrki tekti taıpalarǵa eshbir dushpan tótep bere almaǵan. Kóshpelilerdiń batysy men shyǵysyndaǵy halyqtar atty noqtalaýdy endi-endi úırenip jatsa, bular nebir shúý asaýdy yryqqa kóndiretin júgen men aýyzdyqty oılap tapty. Eger qazir bizder zymyrany men atom bombasy bar elge qalaı qarasaq, ol zamanda jaý jaraǵyn asynyp, jaraý at mingen ata-babalarymyzǵa basqa jurttar da solaı qaraıtyn.
Qara teńizdiń soltústigindegi dalalarǵa alǵash kelgen, baıyrǵy ellınder at ústindegi kóshpelilerdi jaıaý adam men salt attylardy aıyra almaı, Kentavrlar dep atap ańyzǵa aınaldyrdy. Olardyń «kıiz úıde turyp, jylqy asyrap, qymyz ishetinin» tarıhtyń atasy – Gerodot jazyp ketti. Tórtkil dúnıeniń teń jartysyn jaýlap alǵan uly jıhanger Eskendir Zulqarnaıynnyń (Aleksandr Makedonskıı) elshileri saqtarǵa kelip: «Bizder jeńilý degendi bilmeıtin uly patsha Aleksandr Makedonskııdiń elshilerimiz» – dep ózderin tanystyrǵanda saq elshileriniń basshysy: «Senderde jeńilmeıtin tek patshalaryń ǵana, al bizderde árbir saq jeńilmeıdi» dep qasqaıyp turyp jaýap beredi. Bul sózdiń beker aıtylmaǵanyn, Seıhýn darııadan ótip, qasıetti jerlerine tabandaryn tıgizgen grek áskerlerin tas-talqan etken kóshpeli taıpalardyń sarbazdary da dáleldedi.
Tártip pen dástúrge, qalyptasqan jattyǵý tásilderine negizdelgen dene tárbıesi júıesi bolmaıynsha myqtylyq ózinen-ózi kelmeıdi. Kóshpeliler kóleńkede jatyp, jemis shaınap, mamyrajaı tirshilikte ósken joq, «adamnyń – jany mal» dep tórt túliginiń sońynda qysta qara sýyqqa, jazda aptap ystyqta shynyǵyp ósken halyq. Sán-saltanatynda kókpar tartyp, báıge shaýyp, qyz qýyp, sharshy topqa shyǵyp kúreske túsip, bilekte kúshin burqyratsa, beınetine qaraı zeıneti bar, ulan-asyr qyzyǵy mol turmys elin, jerin súıgizip janyn jadyratty. Keń dalanyń topyraǵyna tabany tıgen jatjerlik keıýana, jıhankez, áldebir elshi bolsyn ony mekendegen halyqtyń turmys-tirshiligin, salt-dástúrin tańdaı qaǵyp, tamsanyp turyp jazdy.
Kóne dáýirden «jerdi ustap turǵan úsh tirek bar, olar – Urym, (Rım ımperııasy),Turan jáne Iran» – degen sóz qalǵan eken. Sonyń Turany myna bizder ómir súrip otyrǵan qazirgi Qazaqstan men Orta Azııa respýblıkalarynyń solt. aýmaǵy.
…668 jyl. Shyǵys Urym ımperııasy Vızantııanyń astanasy Konstantınopolde Iýstıan ekinshiniń patshalyq qurǵanynyń tórt jyldyǵy toılanyp jatty. Osyndaı apaq-sapaq shaqta uly shahardyń qapelimde dúrligip ketýiniń sebebi mynada bolatyn:
Kenetten shyǵys jaqtaǵy darbazadan jal-quıryqtary súzilgen shetinen sulý sáıgúlikter mingen, tústeri qatqyl bir top salt atty endi. Olar astaryndaǵy attaryn aryndatyp, toı dastarqanynan masaıyp, beıqam turǵan legıonerlerge yryq bermeı týra ımperatordyń saraıyna qaraı tartty. Ilgerirek bir zamanda Eskendir Zulqarnaıynnyń shatyryna atpen kirip, shaýjaıǵa jarmasqan jıhangerdiń dosy Gefestıonǵa: «Bizderdi at pen adamdy ajyratpaıdy, sondyqtan astymyzdaǵy tulparymyzben qaı jerde de birgemiz» – dep aqyrǵan saqtardyń batyry sııaqty, jolyndaǵylardy basyp-taptap altyndatqan qaqpanyń aldynan bir-aq shyqty. Kózdi ashyp-jumǵansha attarynan lyp etip túsken olardyń jartysy kólikterin shylbyrynan ustap tura qaldy da, qalǵandary qadamdaryn nyq basyp ımperator Iýstıan ekinshiniń aldyna jetti.
Imperator da, onyń jasaýyldary da mastyqtan áp-sátte aıyǵyp, esterin tez jıyp aldy.
– Bizder, Seıhýn darııanyń arǵy betindegi Turan degen jerdi mekendegen túrki halqynyń elshilerimiz. Shabysqaly kelgen joqpyz, sizdermen saýda-sattyq jasap, ózara qarym-qatynas ornatyp tabysqaly keldik, – dep salt attylardyń basshysy qolyndaǵy qamshysyn keýdesine aparyp, iltıpatpen ıildi.
Myna saqal-shashy aǵarǵan, biraq keskin-keıpinde qarttyqtyń bir qylaýy baıqalmaıtyn, boıy shynardaı tip-tik syrt kózge asqan tákappar qarııanyń kishipeıildigine Iýstıan patshanyń ishi jylyp júre berdi. Qalǵandarynyń órimdeı jas júzderinde áldeqandaı bir yzǵar, qatqyldyq bar.
Bul jumyr jerdiń batysy men shyǵysyn jalǵastyrǵan Uly Jibek jolynyń ashylýyna sebep bolǵan turandyqtardyń kúnbatys elderine shyǵatyn qaqpa – Konstantınopolge jibergen alǵashqy elshisi edi. Árbir isti yjdaǵatpen qaǵazǵa túsirip ádettengen rımdikter osy elshilik týraly keıin kóp jazdy. Solardyń bizderge jetkenderiniń arasynda kóńil aýdararlyǵy – Menander Protektordyń eńbegi. Onda: «kóshpelilerdiń elshileri shetterinen shymyr, olardyń árqaısysy kúshti degen eki-úsh legıonerge tatıdy» degen sózder kezdesedi.
Baıqadyńyzdar ma, kezinde álemdi titiretken uly Rım ımperııasynyń eki-úsh legıonerine bir kóshpeliniń para-par kelýi netken myqtylyq!
Bul kóshpeli túrki taıpalarynyń batystaǵy eldermen qarym-qatynas ornatý jolyndaǵy úshinshi ret talpynýy bolatyn. Alǵashqyda Qytaı jibegin artqan túrkilerdiń kerýenin parsy patshasy Lavros Vızantııaǵa jetkizbedi. Ol eftalıt Katýlerdiń keńesi boıynsha barlyq jibekti memlekettiń esebinen satyp alǵyzady da, órtetip jiberedi. Ekinshi elshilik qaraqshylarǵa tonalyp, saýdagerler men elshiler túgeldeı qaza tabady. Tek biz joǵaryda aıtqan úshinshi kerýen ǵana Vızantııaǵa jetip, kelisim jasalǵannan keıin Iýstıan ekinshi óziniń senimdi adamy Soǵdy satrapy Manıah bastaǵan qarsy elshilikti Turan túrkilerine jiberedi.
Batys pen Shyǵys mekendegen elder men halyqtar, ulttar men ulystar arasyndaǵy saýda-sattyqty jónge qoıyp, adamzat jasaǵan mádenıettiń sapyrylysa aralasýyna bastaý bergen Uly jibek joly osylaısha ashylady. Osy uly jol Iassy shaharyna jetkende (Túrkistan) san aıryqqa bólinip, taram-taram bolyp, biri – ońtústikke Aýǵan men Úndige, ekinshisi –Atyraý teńiziniń ońtústigin ala Iran men Vızantııany basyp ótip, odan ári Eýropa elderin, úshinshisi-Syrdyń boıymen, Aral asyp, Jaıyq pen Edildiń quıar saǵasynan ótip, Qap taýynyń soltústigindegi qýań (Kýban) dalalarmen júrip otyryp Azaý men Qyrymǵa jetip, saqlab (slavıan) halyqtaryna barady eken.
Manıah ólgen soń Urym men Turan arasyndaǵy elshilikte Zemarh júredi. Mine, bizderdiń baıyrǵy ata-babalarymyz jaıly kóbirek málimet jınaǵan da, jazǵan da – osy Zemarh. Ol kelgende túrkilerdiń uly qaǵany Býmynnyń aq ordasy Alataýda eken. Býmynnyń ordasynda qonaq bolyp, áńgimelesip, aıyzyn qandyrǵan soń Zemarh qaǵan bergen jolbasshylarǵa erip Altyn taýǵa (Altaı) deıin sapar shegip qaıtady. Ol osy jolǵy óziniń jazbalarynda túrki taıpalary erkekteriniń de, áıelderiniń de «shetterinen shabandoz, mergen, jaýynger, ystyqqa da, sýyqqa da tózimdi» ekendikteri jaıly baıandaıdy.
Qazaq kúresi, kókpar, báıge sııaqty qazaqtyń ulttyq sport oıyndarynyń burynǵy ýaqytta da úlken halyqtarmen dostyqqa qyzmet etkenin 1879 jylǵy «Rýsskıı Vestnıktiń» toǵyzynshy sanynda jarııalanǵan «Syrdarııa oblysynyń qazirgi ýezderi qyrǵyzdar otbasynyń januıalyq keıbir ádetteri» degen maqaladan-aq kórýge bolady. «Mańaıda turatyn orys sharýalary, – dep jazdy «Rýsskıı Vestnık», – qyrǵyzdardyń toılaryna yqylasymen barady, bireýleri salt atpen, ekinshi bireýleri arbaǵa minip keledi, munda olar bazar ashyp, qarbyz-qaýyn, nan, kvas jáne tuqym satady, orystar, ásirese, báıge jáne kúres bolatyn kúnderi kóp keledi» .
Munyń ózi qazaq dalasyna qonystanǵan orys sharýalarynyń sol ýaqytta-aq eńbekshi halyqtyń ókilderimen dostyq qarym-qatynasta bolǵandyǵyn, bul iste ulttyq sport túrleriniń az mindet atqarmaǵandyǵyn kórsetedi.
Gerodottyń bir jazbasynda Parsy patshasy Kır massagetterdiń qolynan qaza tapqannan keıin osy ór halyqty ózine baǵyndyrý úshin onyń mırasqory Darıı Dýnaı ózeninen ótip Turanǵa batys jaǵynan tıisedi. Darııdiń elshilerine kóshpelilerdiń kósemi Idanfırs tórt zat: qus, tyshqan, qurbaqa, jebe berip jiberedi. Osylaı zat arqyly sóılesý qazaqtarda keshegi kúnge deıin bolyp keledi.
Darıı: «Qus aspanda ushady, tyshqan jerde, qurbaqa sýda ómir súredi, jebe – jaýyngerler, endeshe saqtar aspanymyz da, jer-sýymyz da, janymyz da senderdiki» – degen eken ǵoı dep oılaıdy. Biraq bir batyl adam patshaǵa kelip álgi jumbaqtyń sheshýin: «Eger sender, parsylar, qus bolyp aspanǵa ushyp, tyshqan bolyp jerdiń astyna kirip, qurbaqa bolyp sýǵa júzip ketpeseńder saqtardyń jebesinen qutyla almaısyzdar degen», – dep túsindiredi.
Bir kúni eki jaq qarsy kelip sheshýshi urysqa daıyndalady. Adamdar endi-endi alapat jankeshti shaıqasqa shyqpaq. Osy sátte saq jaýyngerleriniń bir toby aıqaılap áldeqaıda shaba jóneledi. Tań qalǵan Darıı munyń sebebin túsindirýdi suraıdy. Sóıtse, urysqa daıyndalyp turǵan saq sarbazdarynyń aldyndaǵy toǵaıdan qoıan qashypty. Álgi dúrligýge sebep ań bolǵan eken. Qan maıdannyń aldynda ólim jaıly oılamaı, mynadaı qyzýqandylyqqa baratyn halyqpen urysý jeńiske jetkizbeıdi eken, – dep oı túıgen Darıı qalyń qolyn keıin shegindiredi.
Tarıhtyń atasy Gerodot osylaısha saq taıpalarynyń óte jaýynger bolǵanyn dáriptese, Platon: «Jer betinde saqtardan asqan mergen joq», – dep jazady. Árıne jaýyngerlik, tózimdilik, kúshtilik, batyldyq sııaqty qasıetter adamnyń ózin qorshaǵan ortamen, ana sútimen, ata dástúrimen, otbasylyq tárbıemen tikeleı baılanysty ekendigi belgili.
Qoıandy kórgendegi qyzbalyqtan bizder saqtar týmysynan saıatshyl, ańshylyq olardyń tirshiliginiń bir kózi ekendigin kóremiz. Ań aýlaý, qus atý, bas bilmegen jartylaı jabaıy asaýdy ustaý, úıretý úshin adam únemi shynyǵýǵa, kúshin, eptiligin, mergendigin arttyrýǵa májbúr boldy. Olar bul úshin túrli qolaıly quraldardy oılap shyǵardy. Kóshpelilerdiń jabaıy buǵyny ustaý úshin shańǵyny, muzda konkıdi paıdalanǵany sózsiz. Qostanaı óńirinde bizdiń dáýirimizge deıingi alǵashqy myńjyldyqta ómir súrgen adamdardyń turaǵynan súıekten jasalǵan alty konkı tabylǵan. Tarıh ǵylymynyń kandıdaty A.Hazanov bul konkıdi jasaýǵa jylqynyń aldyńǵy tilersek súıegi alynǵan degen pikir aıtady. Konkıdiń tómengi jaǵynan aıaqqa baılaıtyn jip ótkizetin tesik jasalynǵan. Mundaı súıek konkıler Norvegııada HVII ǵasyrdyń aıaǵyna deıin qoldanylyp keldi. Sóz joq, Qostanaı mańynan tabylǵan alǵashqy súıek konkıler ańshylyq, tez júrý úshin qoldanylǵan, sonymen qatar kóshpeliler olardy muz ústinde túrli oıyndar oınaýǵa da paıdalanýy múmkin ǵoı. Tipti qazirgi hokkeıge uqsas áldebir oıyndardyń bolǵandyǵyna kúmán keltirýge bola ma? Muny da ata-babalarymyzdyń dene tárbıesiniń biri retinde eski jazbalardan, tastardaǵy sýretterden izdeýimiz kerek.
HIII ǵasyrda Qazaqstan jerimen ótken belgili saıahatshy Gılom Rýbrýk túrki taıpalarynyń konkımen syrǵanaıtyndyǵyn kórip: «Olar aıaqtaryna egelgen súıekterdi baılap alyp, qatyp qalǵan qardyń ústimen syrǵıdy da, tipti qus pen ańdardy qýyp jetip ustap alady» – dep jazǵan.
Túrki taıpalary shańǵymen de júrgen. Bul sirá olarǵa kórshiles turatyn slavıan jáne Sibir halyqtarynan tarasa kerek. Bul jóninde kórnekti ǵalym N.Ia.Bıchýrın:«Olar aıaǵyna shańǵy baılap, qoltyǵyna taıaq qysyp júredi. Shańǵyshy adam taıaqqa súıenip jyljyǵan saıyn júz adymdaı alǵa ketedi», – deıdi. Shańǵymen júrý túrki-tektes halyqtar arasynda keń taraǵanyn qytaılardyń olardy «aǵash atty túrkiler» dep ataǵanynan da ańǵarýǵa bolady. Shańǵymen júrý ádisi Rashıd-ad-dınniń shejiresinde sýrettelgen.
Slavıan, saq, sarmat taıpalarynyń dene tárbıesi týraly jazǵan pikirleri kóp. Solardyń arasynda E.E.Tıavıashev: «… saqtar jebeni tek soǵysta ǵana emes, sonymen qatar ań aýlaýda, kúndelikti jattyǵýlarda da keńinen paıdalanady»– deıdi. Qara teńiz jaǵalaýyndaǵy grek qalasyn qazǵanda tabylǵan qabyrǵaǵa salynǵan sýrette saq sadaǵyn joǵary kezegen bala beınelengen. Jebe jerden 35-40 gradýs shamasynda burysh jasap kóterilgen. Bul týraly joǵarydaǵy E.E.Tıavashev: «… jebeni alysqa túsirýdi saqtardan alynǵan deý kerek, sebebi grekter mundaı jarystar uıymdastyrmaǵan», – deıdi. Al Gerodottyń «Tarıhynda» sadaq tartýdy úıretý úshin saq jaýyngerleriniń shetelderge de shaqyrylǵandyǵy týraly aıtylady.
Sarmattardyń da jaýynger halyq bolǵandyǵyn bilemiz. Tipti olardyń qyzdary men áıelderi de ań aýlaýǵa, joryqtarǵa qatysqan. Árbir sarmat qyzy bir jaýdy óltirgennen keıin ǵana turmysqa shyǵatyn dástúr de bolǵan. IV ǵasyrdaǵy Rım tarıhshysy Marellan olardyń ártúrli jattyǵýlarmen únemi aınalysýynyń arqasynda kúshti jaýynger bolǵandyqtaryn jazady.
Qazaq jerinde dene tárbıesi men sporttyń bolýynyń tarıhy óte kóne zamandarǵa jol tartady. Bizdiń zamanymyzdan kóp buryn qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda eldi mekender bolǵandyǵyn arheologııalyq qazba jumystary men kóne jazýlar dáleldep otyr. Osy jerdi mekendegen kóne túrki taıpalary – túrgeshter, oǵyzdar, qarluqtar, qımaqtar, qypshaqtar jáne basqalarynyń ózindik mádenıetteri men jazýlary bolǵan. Olar báıgege at qosyp, sadaq tartyp mergendik synasyp, sharshy topta kúresip, toǵyzqumalaqtan básekeler uıymdastyrǵan. Qarataýdyń kóne silemderinen b.z.d. III-IV ǵasyrlarda tasqa qashalyp jasalǵan toǵyzqumalaq taqtalarynyń, Ile ózeniniń ańǵaryndaǵy Tamǵaly tastan sadaq tartqan mergender men at ústindegi shabandozdar beıneleriniń t.b. kóne sýretterdiń tabylýy osynyń dáleli bolsa kerek. Bir mekennen ekinshi jerge qonys aýdaryp otyrý kóshpelilerdiń boıynan kúsh pen qajyrdy, ystyqqa da, sýyqqa da tózimdilikti, tapqyrlyqty, tabıǵatty túsinýdi, jan-jaqty daıyndyqty qajet etetin. Adamdardyń boıyndaǵy osyndaı qasıetterdi damytýdyń ózi ejelgi túrki taıpalarynda ómirlik mańyzy bar dene tárbıesiniń alǵashqy nysandarynyń paıda bolýyna tikeleı áser etti.
Ol zamanda sheksiz-shetsiz keń daladaǵy qatynas kólikteriniń eń bastysy atpen salt júrý bolatyn. Osyǵan baılanysty jylqy túlegi kóshpeli taıpalardyń ómirinde mańyzdy oryn aldy. Bizdiń dáýirimizden 8-10 myń jyldaı buryn osy kúngi jylqynyń túpki atalary – jabaıy tarpańdardy alǵash qolǵa úıretkender de, olarǵa laıyqty ábzelder men er-turmandardy oılap tapqandardyń kóshpeliler ekendigine sóz joq. Muny «tarıhtyń atasy» Gerodottyń, odan keıinirek Plýtarhtyń, Strabonnyń, vızantııalyq Menendar Protektordyń, qytaı ǵalymy Sıýan zınniń, arab saıahatshylary Ivn Haýkaldyń, eýropalyq jıhangezder – Marko Polo, Rýbrýk, Karpınıdiń jazbalarynan kóremiz.
V-VI ǵasyrlardyń ózinde qazirgi qazaq jerinde áleýmettik-turmystyq jaǵdaıy órkendegen kóptegen qalalar boldy. Osy eldi mekenderdiń sharyqtaý kezi shyǵystyń uly ǵulamalary Ábý Nasyr ál-Farabı, Mahmut Qashqarı, Júsip Balasaǵunı, Ismaıl Jaýharı sııaqty enıklopedıst ǵalymdar eńbek etken H-HI ǵasyrlardy aıtýǵa bolady. Mine, osy ýaqytta Ábý Nasyr ál-Farabıdiń (870-950 j.j.) «Izgilikti qala» atty eńbeginde adamnyń ómiri qorshaǵan ortanyń áserine baılanysty bolatyndyǵy jaıly tuńǵysh ǵylymı tujyrymdama jasalynyp, adamnyń jan-jaqty rýhanı, músin jaǵynan damýy úshin jaǵdaı jasaý kerektigi aıtyldy. Al medıınanyń ǵylymı negizin salýshy, fılosof ári zertteýshi Ábý Álı ıbn Sına (980-1037 j.j.) óziniń «Dárigerlik ǵylymynyń qaǵıdalary» atty ólmes eńbeginde dene tárbıesimen, shynyǵýmen únemi aınalysýdyń qajettigi, munyń adam densaýlyǵyna óte paıdaly ekendigi aıtylady. Buǵan jetýdiń eń tóte joldary halyqtyq dene tárbıesimen aınalysý: kúres, judyryqtasý, nysana kózdeý, jaıaý, atpen salt júrý”, – deıdi uly dáriger. Qoljazba kúıinde úsh nusqasy saqtalyp bizdiń zamanymyzǵa jetken Júsip Balasaǵunnyń «Qutadǵý bilik» atty eńbeginde kóshpelilerdiń salt-dástúrleri, ásirese olardyń ań aýlaý túrleri týraly jazylǵan. Kóshpeli halyqtardyń turmysynda ań aýlaý tek qana kúnkóris úshin ǵana emes, sonymen qatar demalý, kóńil-kóterý, jan-jaqty shynyǵý, dene mádenıetin damytý retinde paıdalanylǵan. Osy ýaqytta qazaq kúresi, báıge túrleri, kókpar, kúmis ilý, qyz qýý, saıys, aýdaryspaq sııaqty t.b. ulttyq sport túrleri bir qalypqa túsip, toı-dýmannyń saltanatyna aınalǵan. Toǵyzqumalaq, shatrash sııaqty oıyndar barlyq aýyldarda damyp, balalar arasynda asyq, taǵy da basqa qımyl-qozǵalys oıyndary paıda bolǵan.
Qazaq halqynyń ata-babalary týraly 1832 jyly Buhara qalasynan tabylǵan, avtorynyń aty-jóni belgisiz «Hýdad ál álem» atty arab tilindegi eńbekte jan-jaqty jazylǵan. Kitap 1930 jyly ataqty ǵalym Bartoldtyń basshylyǵymen orys tiline aýdarylyp, Tashkentte qaıtadan basylyp shyqty.
Bul kitapta Maýerannahrdyń soltústigindegi dalalardy mekendegen kóshpeli taıpalar týraly: «Olarda qala joq, kıiz úılerine san jetpeıdi, shetterinen batyr ári batyl, qoldaryndaǵy qarýlaryn eshqashan tastamaıdy, urys dese jandaryn salady, kúsh pen eptilik synalatyn básekelerge óte qumar. Olar kóbinese ońtústiktegi kórshileri musylman shaharlaryn shaýyp alady da, tez-tez jınalyp, ilezde kózden ǵaıyp bolyp dalalaryna oralady. Olar bastaryna is túskende, qýanysh pen qaıǵyda, basqa bir jaǵdaılarda da bir-birlerinen shalǵaıda kóship júrse de árqashan óz rýlastarynyń qasynan tabylady», – degen pikirler bar.
Kúnde kózimiz kórip júrgen qazaqtyń baýyrmaldyǵy.
Rım papasy Inokentıı tórtinshiniń tapsyrmasymen monah Plano Karpını 1243 jyly Vatıkannan shyǵyp, 1246 jyly Qaraqorymǵa, Kúıik qaǵanǵa jetken edi. Karpını tek Deshti Qypshaq jeriniń ózimen tústene-jastana júrip otyryp, bir jyldam astam ýaqyt sapar shekti. Osy sapar jaıly joljazbalarynda ol kóshpelilerdiń sol kezdegi turmys-salty týraly jan-jaqty mol málimetter qaldyrdy. «Jigitteri shetinen mergen, nysanaǵa alǵandaryn qalt jibermeıdi» – deı kele Karpını: – balalaryn eki-úsh jasynda atqa otyrǵyzady, qyzdary men áıelderi de atqa jaqsy shabady. Olardyń jylqy túligine degen súıispenshiligi men kózqarastary erekshe, basqa mal túlikterin de jaqsy kútedi, er-turman men at ábzelderin áshekeıleýge erekshe nazar aýdarady, áıelderi sadaqty jigitterden kem tartpaıdy, erkekteriniń qarý-jaraq jasaý men malǵa qaraýdan basqa jumystary joq. keıde ań aýlaıdy. Bir ǵajaby olardyń eńbektegen balalarynan bastap eńkeıgen qarttaryna deıin shetinen ańshy ári mergen. Ásirese at ústinde uzaq júrýdegi shydamdylyqtaryna tań qalmasqa bolmaıdy, munda da áıelderi erlerinen birde-bir kem túspeıdi» – dep jazady.
Kemeńger babamyz Qorqyttyń zamanynda túrki taıpalary keń dalaǵa syımaı bólshektene bastaǵan. Saryarqany jaılaǵan qypshaqtar Seıhýn men Jeıhýn darııanyń boıyndaǵy Oǵyz ben Saljuq túrkilerdi ataqonystarynan yǵystyra bastady.
Mine, túrki halyqtary osylaısha árqaısysy óz otaýyn tigip, irgelerin alshaqtata bastaǵan tusta arab saıasatshysy Ibn Batýta qazirgi qazaq eli jaılaǵan jerge, qypshaq dalasy atanǵan Deshti Qypshaqqa keledi. Ol túrki-qypshaqtar týraly:«Úıirden at ustaý kerek bolǵan jaǵdaıda, jigitterdiń bireýi qolyna quryq alyp, atqa salt minedi de, beı-jaı jaıylyp jatqan jylqylarǵa jáıimen jaqyndaıdy. Sodan keıin álgi jartylaı taǵy jylqynyń moıynyna qolyndaǵy quryqty nemese buǵalyqty tastap jiberip, ózine qaraı qaptalyna tartyp ákelip, saýyryna qarǵyp minedi. Sodan soń mingen burynǵy atyn bos qoıa beredi de, asaýdyń arqasyna jabysyp quıǵytyp shaba jóneledi», – dep jazady.
Jylqyly aýylǵa barǵanda búgingi kúni de ańǵarýǵa bolatyn kórinis.
1740 jyly qazaq dalasynda, Ábilqaıyr hannyń ordasynda bolǵan aǵylshyn kópesteri Tompson men Gogganyń mindetine tek saýda-sattyq jumystary ǵana emes, jer baılyǵy, el tirshiligi, qazaqtardyń kúsh-qýaty men áskerı múmkindikteri jaıly barlaý málimetterin jınaý da engen bolatyn. Gogganyń: «Olardyń toılary men ólgen ata-babalaryna as berý rásimi birneshe kúnge sozylady, óleń aıtady, bı bıleıdi. Biraq eń qyzyǵy at jarystary; sáıgúlikterin báıgege qosady, kókpar tartysady, sadaqty alysqa atysady, beldesip kúsh synasady. Jeńgenderge júldeler tigilip, kıim, mal úlestiredi, syı-sııapattan eshkim de qur alaqan qalmaıdy», – degen kúndeligindegi jazbalar aına-qatesiz bizdiń ýaqytymyzǵa jetti.
Vıe-kanler Bıronnyń úkimimen Orynbor ákimshiligi 1773 jyly Qazaqstannyń batysyna nemis etnografy Pallas bastaǵan ǵylymı-zertteý ekspedıııasyn uıymdastyrady. Osy toptyń quramynda shved botanıgi Falk, nemistiń tabıǵat zertteýshi ǵalymy Georgı Pallas, grek Berdenes sııaqty óz ýaqytyndaǵy belgili oqymystylar boldy. Óziniń jazbalarynda: «qazaqtardyń arasynda mal sharýashylyǵy men ańshylyqtyń qatar júretin, olardyń kóptegen jyrtqysh qustardy da qolǵa úıretetindigin, sonymen birge aran qazyp, qamystyń ushyn ótkirlep, qalyń shóptiń arasynan qadap qoıyp kıik ustaıtynyn» – jaza kelip, aýqatty qazaqtardyń ańshylyqty kóńil kóterý, boı jazý úshin ermek etetin: «budan olar qajet dese kóp paıda túsiredi, negizinen qasqyr, túlki, borsyq, sýyr, qaraquıryq, barys, tarpań, bulan, jolbarys aýlaıdy», – dep jazady Georgı.
Al Falktyń ańshylyq jaıly jazǵany: «bul paıda tabatyn, sol arqyly baıýdy maqsat etýden góri, qazaqtardyń kóńil kóteretin ermegine kóbirek uqsaıdy. Solaı bola tura ustalǵan ańnyń eti men terisi de dalada qalmaıdy. Muny kóbinese ózderi turmysta paıdalanady. Kıim-keshek jasaıdy, artylǵanyn satady, basqa zattarǵa, múlikke aıyrbastaıdy, qasqyrdy, túlkini, qarsaqty atpen qýyp jetip qamshymen, soıylmen soǵyp alady. Qazaqtardyń ańshylyqta izine ertetin ıtteri kóbinese tazy tuqymynan bolyp keledi, qarýlary kóbinese sadaq, ara-tura bilteli myltyq. Keıbir qazaqtar orys ustalaryna qaqpan jasatyp, ańdarǵa qurady. Biraq barlyǵynan qyzyqtysy saıat. Jyrtqysh qustardyń balapandaryn uıadan ustap alǵan saıatshy olardy bir jasqa deıin úıretedi, ár kún saıyn dalaǵa shyǵyp jattyqtyrady. Ishine Sadan tyqqan terini olarǵa «shyrǵa» dep aıtady. Al shyrǵaǵa túsken qusyna azǵantaı et berip, maqtaıdy. Kún saıyn osylaı, búrkitti túletý tórt-bes aptaǵa sozylady».
… «Qys aılarynda semirip ketpes úshin búrkittiń astyna muz qoıady. Jemdik etti de shaǵyndap berip, ashyqtyryp ustaıdy. Ashynǵan, qatty ashyqqan búrkittiń keıde ıesine de túsetin kezderi bolady. Qolǵa úırengen jeti-segiz jyl saıatqa jaraıtyn jaqsy búrkittiń baǵasy eki túıeniń qunyna para-par. Qazaqtar búrkitten basqa turymtaı, ıtelgi, suńqar, qarshyǵa, bóktergi, bıdaıyq sııaqty saıat qustaryn ań-qus aýlaýǵa úıretken. Jyrtqysh qustarmen ań aýlaýdyń osynshama tásilderin biletin basqa halyq týraly estigen emespin» – degen jazbalarynyń óte zor ekendigine eshkim de kúmán keltire qoımas.
Qashannan kórshi turyp, aralas-quralasqan orys halqy da qazaqtardyń dene tárbıesine kóńil bólgen. It júgirtip, qus salý, at baptaý jóninen olar qazaq saıatshylary men atbegilerinen kóp nárseni úırendi. HIH ǵasyrdyń orta sheninde ózderiniń germandyq gımnastıkasyn kókke kóterip, tym qatty maqtap jibergen, nemisterdiń ulttyq dene tárbıesiniń negizin ǵylymı jolǵa túsirgen Gýts Mýts jáne Vıt degenderge qarsy revolıýıoner-demokrat Nıkolaı Aleksandrovıch Dobrolıýbov: «Ókinishke qaraı, baıyrǵy Grekııadaǵy sport jarystaryn kórýdiń múmkindigi bolmaǵandyqtan, germandyqtardyń ulttyq gımnastıkasyna bas ııýshiler bizdiń qyrǵyz (bul arada qazaqty aıtyp otyr – avtor) nemese Bashkırııaǵa keler me edi?! Munda ózindik olımpııalyq oıyndar ispetti kúres pen syryqqa órmeleý, júgirip jarysý sııaqty dene tárbıesiniń júıesi keń qanat jaıǵan», – dep jazady. Osylaısha tańǵalý qazaq jerinde bolǵan basqa ǵalymdardyń eńbekterinde de jetkilikti, sondyqtan olardyń barlyǵyn tizbeleýdi jón dep tappadyq.
Orta ǵasyrlardaǵy qanquıly soǵystar, «turymtaı tusymen, balapan basymen» ketken surapyl ǵasyrlar kóshpeliler órkenıetiniń birshama kidiris tabýyna, úzilýine májbúr etti. Biraq salynǵan iz birjolata joǵalǵan joq. Ulttyq sport túrleri men dene tárbıesi shashylyp, óship ketpeı úzilip-sozylyp bizdiń kúnderimizge de jetti. Qazir bular halqymyzdyń densaýlyǵyn saqtaý men qorǵaýdaǵy qoǵamnyń mańyzdy bir salasyna aınalyp, álemdik sporttyń, Olımpııalyq qozǵalysynyń damýymen bite-qaınasa damyp, ulttyń uly murattarynyń birine aınalyp otyr.
Ómirzaq JOLYMBET,
QR Eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, professor,
«Túrkistan».
