سيرياداعى «بەيبىتشىلىك كوزى» تۇرىك اسكەري وپەراتسياسىنىڭ سەبەپتەرى مەن ماقساتتارى، سونداي-اق جاھاندىق كۇن تارتىبىندەگى تۇركى الەمىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ساياساتتانۋشى، تۇركيا رەسپۋبليكاسى باسشىلىعىنىڭ جانىنداعى ASSAM ستراتەگيالىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، وتستاۆكاداعى پودپولكوۆنيك حاليل مەرت ەكسكليۋزيۆتى سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
– مەرت مىرزا، سيريا تۇركيا ءۇشىن ماڭىزى قانداي؟ تۇرىك ارمياسىنىڭ سيريا قاقتىعىسىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋ ساياساتىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن فاكتورلار جانە ناقتىراق ايتساق تۇركيانىڭ وسى كۇردەلى قاقتىعىس پەن قاراما-قايشىلىق ايماعىندا تاريحي دامىعان ستراتەگيالىق مۇددەلەرى قانداي؟
– – تاريحقا تەرەڭ ۇڭىلەيىك. سيريا مەن يراكتىڭ قازىرگى زامانعى اۋماقتارى، سونداي-اق قازىرگى يران يەلىكتەرى ورتالىق ازياعا، انادولىعا، بالقان ايماعىنا جانە ءتىپتى كاۆكازعا كوشۋ باستالعانعا دەيىن تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا قونىسى بولعان. وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى سۇلەيمان شاح ءدال وسى ولكەدە جەرلەنگەن. بۇل جەرلەردىڭ تۇرىكتەرمەن ءوزارا بايلانىسى بۇدان 4000 جىل بۇرىن پايدا بولعان، مىڭداعان جىلدار بويى بۇل جەرلەر تۇرىكتەر مەن تۇركى حالىقتارى باسقارعان جانە مەكەندەگەن، تەك سوڭعى بىرنەشە مىڭ جىل ىشىندە مۇسىلمان ارابتار ولارمەن كورشىلەس بولىپ ءومىر سۇرگەن. ءدال سول كۇردتەر – پارسى ءتىلىنىڭ ديالەكتىلەرىنىڭ بىرىندە سويلەيتىن تۇران حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى. ولار تۇرىكتەرمەن بىردەي مۇسىلماندار، ولارمەن ءبىز ءبىر ايماقتا بەيبىت ءومىر سۇردىك.
قازىرگى قاقتىعىستاردىڭ باستالۋى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى وسمان يمپەرياسىنىڭ جويىلۋىندا جاتىر. ءدال سول كەزدە، رەسەي يمپەراتورى نيكولاي I-ءشى ايتقان «ەۋروپانىڭ ناۋقاس ادامى» رەسەي يمپەرياسىنىڭ جانە ونىڭ انتانتا بويىنشا وداقتاستارىنىڭ باستى ماقساتى بولدى. وسى سوعىستىڭ سوڭىندا وسمان يمپەرياسى كۇيرەدى. الايدا، بۇل سوعىس وسى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. ەلەستەتىپ كورىڭىز: اۋىلدار، قالالار، قالالار جانە شەكارالار اراسىنداعى تەمىر سىم قورشاۋلار. وتباسىلار ءبولىندى – ەگەر انالار تۇركيادا قالسا، ولاردىڭ پەرزەنتتەرى وسى سىمنىڭ ەكىنشى جاعىندا قالدى. مۇنىڭ ارتىندا ەۋروپا مەملەكەتتەرى تۇردى، اسىرەسە انگليا مەن فرانتسيا.
تۇركى حالىقتارى، مۇسىلماندار – تۇرىكتەر، كۇردتەر، ارابتار – ەشقايسىسى ەۋروپا مەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ دۇشپاندىعىن قابىلداعان جوق، ويتكەنى بۇل جەرلەردە بەيبىتشىلىك پەن ءبىر-بىرىنە دەگەن قۇرمەت ارقاشان بارىنەن جوعارى باعالانعان.
– پرەزيدەنت ەردوعاننىڭ سيرياداعى قازىرگى اسكەري وپەراتسيانى باستاۋعا بۇيرىق بەرۋىنە تىكەلەي نە سەبەپ بولدى – سەبەبى، بۇگىن دايش لاڭكەستەرىنىڭ (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىمنىڭ) بەلسەندىلىك دەڭگەيى تۇبەگەيلى تومەندەتىلدى. ونىڭ ماقساتتارى قانداي؟
جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل اۋماقتاردا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان جوق. «اۋرۋ ادام» دەپ اتالعان تۇرىكتەر جوعالىپ كەتپەدى. بۇگىنگى تاڭدا تۇركيادان بولەك، تۇركى ەلدەرىنىڭ قۇرامىنا ءازىربايجان، وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان جانە سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى سياقتى الەۋەتى زور جانە بولاشاعى زور مەملەكەتتەر كىرەدى.
تاعى دا تاريحقا توقتالايىق: 1980 جىلدان كەيىن ۇلىبريتانيا، اقش، فرانتسيا، يزرايل، گەرمانيا، كسرو جانە سيريا اراب رەسپۋبليكاسى سياقتى ەلدەردىڭ مۇددەلەرىنىڭ كومەگىمەن «كۇردىستاننىڭ جۇمىسشى پارتياسى» قۇرىلدى. بۇل ماركسيستىك-لەنيندىك يدەولوگياسى بار قاتىگەز تەرروريستىك ۇيىم، دەگەنمەن بەلگىلى ءبىر ۇگىت-ناسيحات ماقساتىمەن ونى «ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس» دەپ تە اتادى. 40 جىل ىشىندە تۇركياداعى كجپ اكتسيالارى سالدارىنان 35 مىڭعا جۋىق جازىقسىز ادام قايتىس بولدى. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سيريا مەن يراكقا، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ شەكارامىزعا تىكەلەي ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە تۇراقسىز ايماقتار قۇرىلدى. ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ داعدارىس پەن تۇراقسىزدىقتان كەلتىرگەن جالپى شىعىنى بۇگىنگى كۇنى 1,2 ترلن. اقش دوللارىنان استى.
اقش-تاعى كەيبىر توپتار بۇكىل الەمنىڭ كوز الدىندا كجپ تەرروريستىك ۇيىمىن قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ، قولداۋدا. امەريكاندىق، اعىلشىندىق، يزرايلدىك، نەمىس جانە فرانتسۋزدىق ارميا وفيتسەرلەرى سيريا كۇرد پارتياسىنىڭ «PYD» اسكەري قاناتىنىڭ سودىرلارىنا اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزدى. الايدا بۇل ۇيىم كۇردتەر ەمەس جانە ايماق حالقىنا جات ساياسي مۇددەلەرگە قىزمەت ەتەدى. ونىڭ اسكەري وپەراتسيالارى ناتيجەسىندە، ەڭ الدىمەن، بەيبىت تۇرعىندار، جازىقسىز ايەلدەر مەن بالالار ولۋدە.
قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە سيريادان كەلگەن تۇرىك ازاماتتارىنىڭ ءومىرى مەن مۇلىكتەرىنە قاۋىپ توندىرمەۋ ءۇشىن پرەزيدەنت ەردوعان تۇرىك قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسشىسى رەتىندە PYD ارەكەتتەرىنە رەاكتسيا جاساۋعا ءماجبۇر بولدى.
قازىرگى كەزدەگى «بەيبىتشىلىك كوزى» – تۇركيانىڭ سيرياداعى قاقتىعىسقا ءۇشىنشى ارالاسۋى بولىپ تابىلادى جانە ايماقتا ورنالاسقان ارميالاردىڭ اسكەري قولباسشىلىعى ءۇشىن «توسىنسىي» ەمەس. ءبىرىنشىسى ەل-بابتى تەرروريستەردەن ازات ەتۋدىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن دايشكە (قازاقستاندا تىيىم سالىنعان حالىقارالىق تەرروريستىك ۇيىم) قارسى «ەۆفرات قالقانى» وپەراتسياسى، ەكىنشىسى – افريندەگى PYD سودىرلارىن تازارتقان «ءزايتۇن بۇتاعى» وپەراتسياسى. بۇگىندە بۇل تەرريتوريالار بەيبىت ءومىر قالپىنا كەلتىرىلدى، ويتكەنى ولار تولىعىمەن بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارى بولدى. ەندى ماقسات بىردەي – ەنى 32 شاقىرىم جانە تۇركيا شەكاراسىنان 120 شاقىرىم تەرەڭدىكتە شەكارالىق قاۋىپسىزدىك ايماعىن قۇرۋ. پرەزيدەنت ەردوعان ءبىر جارىم جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن مانبيج، كوباني، تەل ابياد، راس ال-اين جانە ەل-كامىشلى ارقىلى وتەتىن تەرروريستىك ءدالىزدى جويۋ تۋرالى تاپسىرماسى دا وسىمەن ۇيلەسىم تابادى.
– باتىس اقپارات قۇرالدارىندا تۇركيا كۇردتەرمەن ناقتى سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. ءسىز بۇعان قانداي تۇسىنىك بەرە الاسىز، ەگەر مۇنداي سوعىس بولسا، وندا ونىڭ ماقساتى قانداي؟
كۇردتەر ءبىزدىڭ باۋىرلاس مۇسىلمان حالقىمىز. تۇركيادا كۇردتەر تاۋەلسىز جانە قورعالعان. ولار بارلىق تۇركى ەلدەرىندە تۇرادى، تۇركى الەمىندە ولارعا «ەكىنشى دارەجەلى» ازاماتتار رەتىندە ەشكىم قارامايدى. ولار پرەزيدەنتتەر دە، ساياساتكەرلەر دە، ارميا كومانديرلەرى دە بولا الادى. ستامبۋل – الەمدەگى حالقى كۇردەرى ەڭ كوپ قالا.
تاعى ءبىر نارسە – ناقتى ماقساتتارمەن قۇرىلعان تەرروريستىك ۇيىمدار. ەگەر ەلدە مۇنداي ۇيىمعا قولداۋ كورسەتىلمەسە، ول سىرتقى قولداۋسىز ءومىر سۇرە الا ما؟ قازاقستان مۇنىڭ ايقىن مىسالى بولىپ تابىلادى، جانە ءسىزدىڭ ەلدە مۇنداي ۇيىمداردىڭ بولماۋى ونىڭ ىشكى تۇراقتىلىق پەن سىرتقى مۇددەلەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋداعى ونىڭ باسشىلىعىنىڭ ءسوزسىز ەڭبەگى بولىپ تابىلادى.
تاريح تولقىنىندا يمپەرياليستىك مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ ارنايى قىزمەتتەرى جاس نەمەسە قالىپتاسقان مەملەكەتتەردى السىرەتۋگە، ازاماتتاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا، ولاردى جاۋعا اينالدىرۋعا، ءتىپتى ازاماتتىق سوعىستىڭ باستالۋىنا باعىتتالعان دۇشپاندىق تەرروريستىك ۇيىمداردى قۇرىپ، ولارعا قولداۋ كورسەتكەنى بەلگىلى. بۇل تاياۋ شىعىستا جانە باسقا دا يسلام ەلدەرىندە ەرەكشە بايقالدى. وسىلايشا، ولار ايماقتىڭ باي مۇناي رەسۋرستارىن ءوز كومپانيالارىمەن بىرگە پايدالانادى.
– نەلىكتەن «بەيبىتشىلىك كوزى» وپەراتسياسى كورشى مەملەكەتتىڭ اۋماعىنا اسكەر جىبەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى – باسقاشا ايتقاندا، ول ازاماتتىق سوعىس سالدارىنان قاق بولىنگەن سيريادا اۋماعىن باسىپ الۋدى ماقسات ەتپەي مە؟ تۇركيانى سيريا جانجالىنا تارتۋدىڭ گۋمانيتارلىق اسپەكتىلەرى قانداي؟
سيريا، سونىمەن قاتار تاياۋ شىعىستىڭ، سولتۇستىك افريكانىڭ، كاۆكازدىڭ جانە بالقان ايماعىنىڭ كوپشىلىگى تۇركيانىڭ مادەني جانە وركەنيەت مۇراسىمەن بايىتىلعان. تۇركيا وسمانلى يمپەرياسىنىڭ تاريحي يەلىكتەرىندە ءومىر سۇرەتىن بارلىق ۇلتتارمەن تۋىستىق قاتىناستا. وندا ميلليونداعان تۇرىك جانە مۇسىلمان وتباسىلارى تۇرادى. ولاردىڭ بولاشاعىنىڭ كەپىلى – تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرى. سوندىقتان كوپتەگەن مۇسىلماندار، ءتىپتى، افريكا مۇسىلماندارى دا قازاقستان، تۇركيا جانە باسقا دا تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن دۇعا ەتەدى.
تۇركيا بۇل تەرريتوريانى جاۋلاپ الۋشى ەمەس جانە مۇنداي مىندەتتەر جۇكتەمەيدى. يمپەرياليستىك فرانتسيادان تاۋەلسىز بولعاننان كەيىن سيريانى پاتشا باسقاردى، سودان كەيىن ديكتاتور حافەز اسادتىڭ قىسىمىمەن ونىڭ ۇلى باشار اساد باسقاردى. جاڭا عاسىردا ونىڭ تۇرعىندارى كوتەرىلىسكە شىقتى – ازامات سوعىسى باستالدى.
الايدا تۇركيا ءوز شەكارالارىندا تۇراقتىلىقتى قالايدى. تۇركيا ايماقتاعى ۇلكەن جانە كۇشتى ەل، ول ءوز تۇرعىندارىنا جات يمپەرياليستىك مۇددەلەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرمەيدى.
گۋمانيتارلىق ماسەلەلەرگە كەلەتىن بولساق، قازىرگى ۋاقىتتا تۇركيانىڭ ءرولىن اسىرا باعالاۋ قيىن. بەس ميلليوننان استام سيريالىق تۇركيادا پانا تاپتى. تۇركيا بۇل ادامداردى سەگىز جىل بويى قامتاماسىز ەتىپ، بالالارىنا ءبىلىم بەرۋدە، تەگىن مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋدە.
– تۇركيانىڭ سيرياداعى اسكەري وپەراتسياسىن ديپلوماتيالىق تۇرعىدا كىم قولدايدى، الەمدە وعان وڭ رەاكتسيا بار ما؟
ادەتتەگىدەي تاۋەلسىز تۇركى ەلدەرى بىزگە ساياسي قولداۋ كورسەتەدى. ولارمەن بىرگە پاكىستانداعى اعايىندارىمىز بار، ولار ءبىر ەلدىڭ جانە ءبىر حالىقتىڭ سانالى تۇردەگى وتارلىق ءبولىنۋىنىڭ زارداپتارىن امان الىپ قالدى. ەۋروپاداعى ءبىزدىڭ قولداۋشىلارىمىزدىڭ ىشىندە تۇرعىندارى وزدەرىن قىپشاقتار دەپ اتايتىن تاعى ءبىر ەل – ۆەنگريا. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تۇركياعا قارسى سانكتسيالارىنا قارسى جالعىز ول بىزگە ۇلكەن ساياسي قولداۋ كورسەتتى. رەسەي تۇركياعا قاتىستى قابىلدانۋى كەرەك بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ شەشىمدەرىنە ۆەتو قويدى.
– حالىقارالىق جاعدايدىڭ قازىرگى دامۋ جاعدايىندا دا، سونداي-اق قازاقستان-تۇركيا ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ پەرسپەكتيۆاسىندا وقىرماندار نازارىن قاي تۇستارعا اۋدارعىڭىز كەلەدى؟
تۇركيا تاۋەلسىز، كۇشتى، زاماناۋي جانە ۇلكەن ارميامەن ءوزىنىڭ قارۋ-جاراعىن شىعاراتىن ەل ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بىزدە اقش، ەۋروپا ەلدەرى، ءيزرايلدىڭ ايماقتاعى ويىندارىنا توتەپ بەرۋگە كۇشىمىز بەن ساياسي ەرىك-جىگەرىمىز بار.
الايدا، قازاقستاندىق وقىرماندارعا ۇندەۋ جاساي وتىرىپ، مەن ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ تاعدىرى ءبىر ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. بارلىق تۇركى مەملەكەتتەرى جانە ايماقتاعى باسقا يسلام ەلدەرى بىرىگىپ ارەكەت ەتۋى كەرەك. ەۋروپا مەن ونىڭ ەليتالارى وتارشىلدىق پەن قۇلدىق پرينتسيپتەرىن سىڭىرە وتىرىپ ءوستى. ءبىز ولارعا ءبىزدىڭ جەرلەرىمىزدى پايدالانۋعا جول بەرە المايمىز. ءبىر جاعىنان ولار ءبىزدىڭ مۇنايىمىز بەن شيكىزاتىمىزدى الادى، ەكىنشى جاعىنان ولار بىزگە نارىقتار اشادى جانە سول ارقىلى ءبىزدىڭ اقشالارىمىز ءوز ەلدەرىنە كەتەدى. ءبىز ءوز ءوندىرىسىمىزدى قۇرۋىمىز كەرەك. ءبىز الەمدە برەندكە اينالاتىن بىرلەسكەن كومپانيالار مەن ونىمدەردى قۇرۋىمىز كەرەك. بىزدە جوعارى تەحنولوگيالار بولۋى كەرەك.
قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇركى الەمىنىڭ دامۋىنا جانە ءبىزدىڭ جاھاندىق دەڭگەيدە بىرگە ءجۇرۋىمىز كەرەك ەكەنىن تۇسىنۋگە قوماقتى ۇلەس قوستى. كاسپيدىڭ شىعىسىنداعى تۇركى الەمىنىڭ قۋات ورتالىعى – بۇل قازاقستان جانە قازاقستان الەمنىڭ وسى بولىگىنىڭ باتىس جاعىنداعى تۇركيا سياقتى كۇشتى مەملەكەت بولا ما، بۇل قازاقستاندىقتاردىڭ وزدەرىنە بايلانىستى.
سۇحباتتاسقان: ساۋلە سماعۇلوۆا
