داۋلەت داركەمبايۇلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا بەلگىلى قولونەر شەبەرى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ديزاينەرلەر وداعى جانە سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى. بىرنەشە رەت الەمدىك شەبەرلەر بايقاۋىنىڭ جۇلدەگەرى. اكەسى ايگىلى شەبەر داركەمباي شوقپارۇلىنىڭ ونەگەسىن كورگەن داۋلەت بۇگىندە ەڭبەك جولىندا ارشىندى قادام باسىپ كەلەدى. تاياۋدا يران ەلىندە ساپاردا بولىپ قايتقان شەبەرمەن پارسى ەلىندە كورگەن-بىلگەندەرى جايىندا اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
داۋلەت داركەمبايۇلى:
– داۋلەت داركەمبايۇلى، ءسىز كەزىندە اكەڭىز داركەمباي شوقپارۇلىمەن بىرگە قولونەر كورمەسىن ۇيىمداستىرىپ، ەۋروپا ەلدەرىندە، يزرايل ەلىندە بولعانسىز. بيىلعى جىلدىڭ وزىندە كورەيا مەن يران ەلىنە جولىڭىز ءتۇستى. اسىرەسە يرانعا بارعان ساپارىڭىز جايىندا كوبىرەك بىلگىمىز كەلەدى…
–يران ەلىنىڭ استاناسى تەگەران قالاسىندا دۇنيەجۇزىلىك قولونەر شەبەرلەرى جارمەڭكەسىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسى استانا جانە الماتى قالالارىنان ەكى شەبەردى جىبەرۋدى ۇيعارىپتى. الماتى قالاسىنان ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى ارىستانبەك مۇحاماديۇلى مەنىڭ بارۋىم كەرەكتىگىن ايتتى. استانا قالاسىندا تۇراتىن زەرگەر بەرىك ءالىبايۇلى ەكەۋمىز الماتى قالاسىنان ۇشاقپەن تەگەران قالاسىنا جەتتىك. كەلەسى كۇنى تەگەران قالاسىنىڭ موسالا اۋدانى مەشىتىندە وتكەن كورمەگە قاتىستىق. يران يسلام رەسپۋبليكاسى بولعاندىقتان، بىزدەگىدەي مادەنيەت ۇيلەرى بولمايدى. ەسەسىنە، اسەم دە ەڭسەلى مەشىتتەر كوپ. سوندىقتان مۇنداي مادەني شارالار مەشىتتە وتەدى ەكەن. مەشىتتەگى كورمەگە دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن شەبەرلەرمەن بىرگە ءبىز دە ءوز كورمەمىزدى ورنالاستىردىق. كورمەمىز كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىقتى. ۇلتتىق كولونەرمىزگە قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەندەر كوپ بولدى. سوندىقتان بىزگە يران پرەزيدەنتى اتىنان العىس گراموتاسى بەرىلدى. سونىمەن بىرگە تەلەديداردا ءسوز سويلەۋگە ۇسىنىس جاسادى.
– داۋلەت داركەمبايۇلى، ءسىز جاڭا ايتىپ وتكەندەي، يران قولونەرىنىڭ قانداي تۇستارى وزىنە باۋراپ الدى؟ جالپى، بۇل ەلدەگى حالىقتىق قولونەردىڭ دامۋىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
– بۇل جولى يراندا بولعان 10 كۇن بارىسىندا يران قولونەرىنىڭ مىقتى دامىعانىنا كوزىمىز ابدەن جەتتى. پارسى حالقىنىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قولونەرمەن اينالىساتىن كورىنەدى. مۇنداي قولونەرى دامىعان ەل دۇنيەجۇزىندە سيرەك كەزدەسەدى. يراندا زەرگەرلىك، توقىماشىلىق، قىشتان، مەتالدان، اعاشتان ءتۇرلى بۇيىمدار جاساۋ ءىسى وتە جاقسى دامىعان. اسىرەسە، كىلەمدەرى دۇنيەجۇزىنە ايگىلى. جىبەك كىلەمى وتە جۇقا، جەڭىل، ەكى جاقتى بولىپ كەلەدى. ءبىر بەتىندەگى كورىنىس ەكىنشى بەتىندەگى كورىنىسكە ۇقسامايدى. مۇنداي كىلەمدەر يراننان باسقا ەلدە توقىلمايدى. ەكىنشى ءبىر ايگىلى كىلەم – سيرجان كەرمان كىلەمى. ءوزى شىققان جەرىنىڭ اتىمەن اتالعان. توقىما بۇيىمدارى جونىندە ايتساق، جولدوربانىڭ قولدان توقىلعان الۋان ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. جۇننەن توقىلعان جولدوربالار وتە ساپالى، بەرىكتىگىن ءبىر كورگەننەن بايقاي الاسىز. قىشتان جانە مەتالدان جاسالعان قۇمىرالاردىڭ ادەمىلىگىنە ايتار ءسوز جوق. دەگەنمەن بۇل ەلدىڭ حالقى كىشىگىرىم بۇيىمداردى تۇسىنبەيدى. ولاردىڭ پىكىرىنشە، جاسالعان قولونەر زاتى ءسوزسىز پايداعا اسۋى، جۇمىسقا جاراۋى ءتيىس.
– يران ەلىنىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايى، ادەت-عۇرپى جايىندا كورگەن-بىلگەندەرىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز…
– يراندا بىزدەگىگە ۇقسامايتىن وزگەشەلىكتەرى وتە كوپ. ادامداردىڭ كيەر كيىمى، تاماقتاناتىن تاعامدارى، مىنەتىن كولىكتەرى – ءبارى ءبىر دەڭگەيدەگى تاۋارلار بولعاندىقتان، ولاردىڭ قايسىسىنىڭ – باي، قايسىنىڭ كەدەي ەكەنىن اجىراتۋ قيىن. كيىم كيۋ ۇلگىسىنە كەلسەك، بىزدەگىدەي باتىستىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى كيىمدەرى مەن قازىرگى زامانعى كيىم-كەشەكتەردى ولار تۇتىنبايدى. ەسەسىنە، كەڭ، سالبىراڭكى كەلگەن ءداستۇرلى ۇلتتىق كيىمدەرىن كوپ كيەدى. ايەلدەرى كوشەدە ءجۇزىن جاۋىپ جۇرەدى. قوعامدىق كولىكتەردە ەر-ايەلدەر بولەك-بولەك وتىرادى. اسىرەسە ايەل ادامداردى ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي قاتتى سىيلايدى ەكەن. اۆتوبۋستاردا ەركەكتەر مىندەتتى تۇردە ايەل زاتىنا ورىن بەرەدى. ەسەسىنە، يران ايەلدەرى دە ەركەكتەردى اسا قاتتى قۇرمەتتەيدى. كوشەلەردە ءبىر-بىرىمەن ءسۇيىسىپ تۇرعان جاستاردى مۇلدە كورە المايسىز. شەتەلدىكتەردىڭ يراندىق قىزدارمەن قول ۇستاسىپ كوشەدە جۇرگەنىن نەمەسە قوناقۇيگە بارعانىن كورسە، شەتەلدىكتى تەرگەۋگە پوليتسيانىڭ تولىق قۇقىعى بار. تاعى ءبىر عاجاپ جەرى – بۇل ەلدە كۇزەت قىزمەتىنىڭ جوقتىعى. سەبەبى ەلدە ۇرلىق دەگەن اتىمەن بولمايدى. اپارعان كورمەلەرىمىزدى قاراۋسىز تاستاپ كەتە بەرەتىن جاعداي قالىپتاستى. جۇرتتىڭ ءبارى دە سولاي. بازارلاردا، تۇسكى ۇزىلىستە زاتتارىن تاستاپ، تاماقتانۋعا كەتە بەرەدى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي جاعدايدى ءبىرىنشى رەت كوردىم. ەۋروپا ەلدەرىنە بارعانىمدا قاپتاعان كۇزەت قىزمەتىن كوپ كوردىم. زاتتارىمىز ۇرلانباسىن دەپ ساقتىق جاسايتىنبىز.
– يران – دامۋ ۇستىندەگى ەل. شەشىلمەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر جەتكىلىكتى بولسا دا، قىلمىستىڭ، اسىرەسە، ۇرلىقتىڭ از بولۋىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
– مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. باستى سەبەپ يران ەلى – ءداستۇرلى رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن بارىنەن جوعارى قوياتىن ەل. شاريعات زاڭى بويىنشا ۇرىنىڭ قولىن كەسەتىن قاتال زاڭ ەرەجەسى بار. ەشكىم دە قولىنان ايرىلىپ ءومىر بويى ءمۇساپىردىڭ كۇيىن كەشكىسى كەلمەيدى. ەكىنشىدەن، يران – ۇلتتىق قولونەرى وتە جاكسى دامىعان ەل. دەمەك، حالىق جاپپاي قولونەرمەن اينالىسادى. قولونەردى جاستايىنان كاسىپ ەتىپ اينالىسقان ادامدا بوس ۋاقىت بولمايدى. «قارنى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق ازدىرار ادام بالاسىن» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، قولى بوستىقتان ەرمەك دەپ تاۋىپ الاتىن جامان ادەتتەر – اراق ءىشۋ، ەسىرتكى تۇتىنۋ ادامدى ازدىرىپ، قۇردىمعا باستايدى. قولونەردى حالىقتىڭ كۇنكورىس كوزىنە اينالدىرا بىلگەن يراندا قىلمىستىڭ تومەن دەڭگەيلى بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – اركىمنىڭ اينالىساتىن سۇيىكتى ءىسى قولونەردىڭ جاپپاي تارالۋىندا. «ونەر ازبايدى، ءبىلىم توزبايدى»، دەگەن عوي دانا حالقىمىز.
– دەمەك، بۇل باعىتتا يراننان ۇيرەنەتىن تۇستارىمىز جەتكىلىكتى بولعانى عوي. ءوزىڭىز مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندە ۇلتتىق قولونەردى دامىتۋ جاعىندا قانداي جۇمىستار اتقارۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرسىز؟
– قازاقستانداعى قولونەردىڭ دامۋى ماسەلەسىنە كەلسەك، ەلدە ۇلتتىق قولونەر كەڭەس وداعى كەزىندە يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنىڭ اسەرىمەن ءبىر مەزەت جويىلىپ كەتە جازداعان بولاتىن. 1970-80 جىلدارى قايتا ورلەدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن قارقىنداپ دامىپ كەلەدى. دەگەنمەن مەملەكەت ەكونوميكاسىنا سالماقتى ۇلەس قوسا الاتىنداي قولونەركاسىپ وندىرىستەرى جوقتىڭ قاسى. ەۋروپالىق بىرقىدىرۋ ەلدەر يندۋستريالاندىرۋدىڭ قىزىعىن قۋىپ جۇرگەندە، ۇلتتىق قولونەرىنەن ايىرىلىپ، قاپى قالعالى قاشان؟! مەنىڭ ەندىگى باستى ارمانىم ءبىر كولەمدى قولونەر مەكتەبىن اشۋ بولىپ وتىر. اكەم مارقۇمنىڭ ءتىرى كەزىندە اقشيدە شەبەرحانا سالىپ، شاكىرت تاربيەلەگەنبىز. وسى ءىستى ودان ارى جالعاستىرۋدى بورىشىم دەپ بىلەمىن. ارينە، ءبىر قولونەر مەكتەبىن اشۋمەن بارلىق ماسەلەنى شەشۋ قيىن. مەملەكەت ۇلتتىق قولونەردى دامىتۋ ءىسىن ودان ارى جالعاستىرىپ، قولونەر مەكتەپتەرىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتسە، تاياۋ بولاشاقتا ۇلتتىق قولونەر تاۋارلارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ العا جىلجۋىنا تۇرتكى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
سۇحباتتاسقان ورىسالى دۇيسەنۇلى،
داركەمباي شوقپارۇلى اتىنداعى قولونەر مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
