دامۋشى ەلدەر، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى، قحر-نا ءبىز ويلاعاننان دا كوپ قارىزدار.
قىرعىزستان مەن تاجىكستان سياقتى دامۋشى ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى قىتايعا وتە ۇلكەن مولشەردە، جۇرت ايتىپ جۇرگەننەن دە كوپ قارىزدار. قىتايداعى بارلىق نەسيەلەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى جاسىرىن بۋحگالتەرلىك جۇيەنىڭ ارقاسىندا حالىقتان جاسىرىلعان. 2016 جىلعا دەيىنگى 10 جىل ىشىندە بۇكىل الەم بويىنشا كولەڭكەلى قارجىلاندىرۋ كولەمى شامامەن 200 ملرد دوللاردى قۇرادى.
وسى جانە باسقا دا دەرەكتەر جاقىندا ماسساچۋسەتس شتاتىنداعى كەمبريدجدە ورنالاسقان ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ۇلتتىق بيۋروسى جاريالاعان قىتايدىڭ شەت ەلدەرگە نەسيە بەرۋ تۋرالى ەسەبىندە كەلتىرىلگەن. ەسەپ اۆتورلارى - ميۋنحەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى سەباستيان حورن، گارۆاردتاعى كەننەدي مەكتەبىنەن كارمەن م. رەينحارت جانە كيل الەمدىك ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى كريستوف ترەبس.
«قىتايدان كاپيتالدى اكەتۋگە قاتىستى قۇجاتتار ەڭ جاقسى جاعدايدا جاسىرىلعان. قحر ۇكىمەتتىك قارىزدار تۋرالى ەسەپ بەرمەيدى. قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بەرگەن نەسيە كولەمى مەن سىرتقى قارىزدار تۋرالى تولىق دەرەكتەر جوق. قىتايدىڭ شەتەلدىك نەسيەلەرى تۋرالى مالىمەتتەر قولعا تۇسپەيدى»، - دەپ جازادى اۆتورلار. .
بۇل قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟
قىتاي نەسيەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك مەملەكەت باقىلاۋىنداعى بانكتەرمەن بەرىلەدى. مىسالى، قىتايدىڭ ەكسپورتتىق-يمپورتتىق بانكى قىرعىزستانداعى جوبانى قارجىلاندىرعان كەزدە، مىسالعا جولدى الايىق، بۇل جولدى سالۋ تاپسىرىلعان مەردىگەرىگە تىكەلەي قىتاي قاراجات بەرەدى. شەتەلدە اقشا اۋدارىمدارى بولماعاندىقتان، ورتالىق بانكتەردى بىرىكتىرەتىن حالىقارالىق ەسەپ ايىرىسۋ بانكى (حەاب) ەشتەڭە تىركەمەيدى. قىتاي حەاب-كە ءوزىنىڭ حالىقارالىق اۋدارىمدارى تۋرالى 2015 جىلى عانا ايتا باستادى، بىراق سودان كەيىن ەكىجاقتى ترانشتار تۋرالى مالىمەت بەرۋدەن باس تارتتى. جەكە قارجى ينستيتۋتتارى سونىمەن بىرگە قىتايدىڭ دامۋشى ەلدەردەگى شىعىندارىنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن مەملەكەتتىك سۋبسيديالار مەن نەسيەلەردى باقىلامايدى.
«ناتيجەسىندە، بورىشكەر ەلدەردىڭ وزدەرى قىتايدان قانشا قارىز العانىن جانە قانداي شارتتارمەن العاندىعى تۋرالى مالىمەت بەرمەيتىن بولدى».
وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسىپ، گورن جانە ونىڭ ارىپتەستەرى عالىمدار مەن عىلىمي ورتالىقتاردىڭ مالىمەتتەر بازاسىن قاراپ، 1974 قىتاي نەسيەلەرى مەن 152 دامۋشى ەلدەرگە بەرىلگەن 2947 قىتاي گرانتىنىڭ ءتىزىمىن جاسادى. وسى تولەمدەر بويىنشا دەرەكتەردى قىتايدىڭ حۆق مەن دۇنيەجۇزىلىك بانككە بەرگەن جانە 2015 جىلدان باستاپ حەاب-كە بەرگەن مالىمەتتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ولار "قىتايدىڭ شەتەلگە بەرگەن قارىزدارىنىڭ 50% -ى دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن تىركەلمەگەن، سوندىقتان قارىز تۋرالى رەسمي ستاتيستيكا نازارعا الىنبايتىندىعىن انىقتادى".
اشىقتىقتىڭ بولماۋى بارلىق جەردە قاۋىپ-قاتەر تۋعىزادى.
قانشا قارىزى بار ەكەنىن بىلمەيتىن الۋشىعا ءوزىنىڭ قارىزىنا قىزمەت كورسەتۋدى جوسپارلاۋ قيىنعا سوعادى. بولجامسىزدىق قىتايدىڭ كوبىنەسە كوممەرتسيالىق ستاۆكالارمەن (2000-2017 جج. نەسيەلەردىڭ جارتىسىنان كوبى) جانە دوللارمەن (وسى نەسيەلەردىڭ 85%) نەسيە بەرۋىمەن بايلانىستى. السىرەگەن ۆاليۋتالار، مىسالى، ورتالىق ازياداعى ەڭ كەدەي مەملەكەتتەر ءۇشىن دوللارلىق نەسيەنى وتەۋ قيىنعا سوعادى. وسى كەزەڭدە تاجىك ءسومونيى ءوز قۇنىنىڭ 76%، قىرعىز سوماسى 32% جوعالتتى.
وسى ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك وبليگاتسيالارىن قاراستىراتىن باسقا ينۆەستورلار ءۇشىن مۇنداي بەلگىسىزدىك الاڭداۋشىلىق تۋدىرۋى كەرەك. «بۇل جاسىرىن سىرتقى قارىزدار ەلدىك تاۋەكەلدەردى تالداۋدى جانە وبليگاتسيالار بويىنشا پايىزدىق ەسەپتەۋلەردى ايتارلىقتاي قيىنداتادى»، - دەپ اۆتورلار اتاپ ءوتتى. وبليگاتسيالاردى ساتىپ الۋشىلار نەسيە بەرۋشىلەردىڭ يەرارحياسى قانداي دەڭگەيدە بولادى دەپ سۇراۋى مۇمكىن: «جەكە ينۆەستورلار قىتاي ۇكىمەتىنەن الدەقايدا تومەن ەكەنىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن».
قىتاي نەسيەلەرى كوبىنەسە تاۋارلارمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. بۇعان تۇرىكمەنستانداعى گازدىڭ جابىق كەلىسىمشارتتارى نەمەسە تاجىكستاننىڭ كۇمىس جانە التىن كەن ورىندارىن قىتايعا تاپسىرۋى دالەل.
حورن جانە ونىڭ ارىپتەستەرى "قىتاي بۇل ۇلكەن نەسيەنى قارجىلىق پايدا ءۇشىن بەرمەيدى. قىتاي شيكىزاتقا قول جەتكىزۋگە جانە گەوساياسي ىقپالعا مۇددەلى" دەيدى. كەيبىر ساراپشىلار بەيجىڭنىڭ "بەلدەۋلەر مەن جولدارداعى" كوپ شىعىندارىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى مارشالل جوسپارىمەن سالىستىرادى، بۇل ونىڭ (قىتايدىڭ) ىقپالىن كۇشەيتۋگە نەگىزدەلگەن ۇزاق مەرزىمدى ويىن. بىراق ودان دا قاۋىپتى الاڭداتارلىق جاعدايلار بار: باتىس ەلدەرىمەن جانە ينستيتۋتتارىمەن 1970-ءشى جىلدارى بىرقاتار جاھاندىق قيىندىقتار كەزىندە بەرىلگەن قارىزدار داعدارىستار مەن قارجىلىق تاۋەلدىلىكتى تۋدىردى. "دامۋشى ەلدەردەگى بەرەشەكتىڭ بۇگىنگى دەڭگەيى 1981 جىلى بايقالعان قاۋىپتى دەڭگەيگە جاقىنداپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ ايقىن بەلگىلەرى بار. اسىرەسە قىتايعا جاسىرىن «قارىزداردى قوسساڭىز» دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
قۇجات بويىنشا قىتايعا ەڭ كوپ قارىزى بار ەلدەردىڭ ءتىزىمىن جاريالادى. الەمدە قىرعىزستان بەسىنشى ورىندا، تاجىكستان - 20, تۇرىكمەنستان - 23, وزبەكستان - 40 ورىندا ەكەن.
قۇجاتتا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە سايكەس، قىرعىزستاننىڭ قىتاي الدىنداعى قارىزى ءىجو-ءنىڭ 30% اسادى. اۆتورلاردىڭ پىكىرىنشە، قۇجاتتا قارىز تومەندەتىلىپ جازىلعان. شىن مانىسىندە ودان دا كوپ.
بۇل "نەسيە كوشكىنى" قىتاي ەكونوميكاسى توقتاعاندا بىرگە توقتايدى نەمەسە باياۋلايدى. اۆتورلار قىتايداعى ءوندىرىس كولەمى مەن كاپيتالدىڭ كەتۋىنىڭ اراسىنداعى جوعارى دەڭگەيدەگى كوررەلياتسيانى انىقتادى: «قىتايداعى ءجىو-ءنىڭ ناقتى ءوسۋ قارقىنىنىڭ ءبىر پايىزدىق تارماققا ءوسۋى قىتايدىڭ ءىجو-ءنىڭ 1,7% -عا كاپيتال اعىمىنىڭ ارتۋىمەن بايلانىستى». بۇل تۇجىرىم ونى قىتايدىڭ ءجىو-ءنىڭ رەسمي دەرەكتەرىندەگى ستاتيستيكالىق قاتەلىكتەرگە بايلانىستى اۆتورلار شىعۋعا ءماجبۇر بولعان بالاما قىتاي ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى راستالادى.
اۆتورلار قىتايداعى ءوندىرىس كولەمى مەن كاپيتالدىڭ كەتۋىنىڭ جوعارى اراقاتىناسىن انىقتادى: «قىتايدs4 ءجىو-ءنىڭ ناقتى ءوسۋ قارقىنىنىڭ ءبىر پايىزعا ءوسۋى قىتاي كاپيتالىنىڭ ءىجو-ءنىڭ 1,7% -عا وسۋىمەن بايلانىستى». بۇل تۇجىرىم قىتايدىڭ ءجىو-ءنىڭ رەسمي دەرەكتەرىندەگى ستاتيستيكالىق قاتەلىكتەرگە بايلانىستى اۆتورلار ءوز بەتىنشە زەرتتەۋگە شىعۋعا ءماجبۇر بولعان قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كورسەتكىشتەرىمەن بالاما سالىستىرۋ ارقىلى راستالادى.
دەۆيد تريللينگ ،
Eurasianet.org سايتىنىڭ باسقارۋشى رەداكتورى.
