Damýshy elder, onyń ishinde Ortalyq Azııa memleketteri, QHR-na biz oılaǵannan da kóp qaryzdar.
Qyrǵyzstan men Tájikstan sııaqty damýshy elderdiń úkimetteri Qytaıǵa óte úlken mólsherde, jurt aıtyp júrgennen de kóp qaryzdar. Qytaıdaǵy barlyq nesıelerdiń jartysyna jýyǵy jasyryn býhgalterlik júıeniń arqasynda halyqtan jasyrylǵan. 2016 jylǵa deıingi 10 jyl ishinde búkil álem boıynsha kóleńkeli qarjylandyrý kólemi shamamen 200 mlrd dollardy qurady.
Osy jáne basqa da derekter jaqynda Massachýsets shtatyndaǵy Kembrıdjde ornalasqan Ekonomıkalyq zertteýler ulttyq bıýrosy jarııalaǵan Qytaıdyń shet elderge nesıe berý týraly esebinde keltirilgen. Esep avtorlary - Mıýnhen ýnıversıtetiniń qyzmetkeri Sebastıan Horn, Garvardtaǵy Kennedı mektebinen Karmen M. Reınhart jáne Kıl Álemdik ekonomıka ınstıtýtynyń qyzmetkeri Krıstof Trebs.
«Qytaıdan kapıtaldy áketýge qatysty qujattar eń jaqsy jaǵdaıda jasyrylǵan. QHR úkimettik qaryzdar týraly esep bermeıdi. Qytaı Úkimetiniń bergen nesıe kólemi men syrtqy qaryzdar týraly tolyq derekter joq. Qytaıdyń sheteldik nesıeleri týraly málimetter qolǵa túspeıdi», - dep jazady avtorlar. .
Bul qalaı júzege asyrylady?
Qytaı nesıeleriniń barlyǵy derlik memleket baqylaýyndaǵy banktermen beriledi. Mysaly, Qytaıdyń eksporttyq-ımporttyq banki Qyrǵyzstandaǵy jobany qarjylandyrǵan kezde, mysalǵa joldy alaıyq, bul joldy salý tapsyrylǵan merdigerige tikeleı Qytaı qarajat beredi. Shetelde aqsha aýdarymdary bolmaǵandyqtan, ortalyq bankterdi biriktiretin Halyqaralyq esep aıyrysý banki (HEAB) eshteńe tirkemeıdi. Qytaı HEAB-ke óziniń halyqaralyq aýdarymdary týraly 2015 jyly ǵana aıta bastady, biraq sodan keıin ekijaqty transhtar týraly málimet berýden bas tartty. Jeke qarjy ınstıtýttary sonymen birge Qytaıdyń damýshy elderdegi shyǵyndarynyń basym bóligin quraıtyn memlekettik sýbsıdııalar men nesıelerdi baqylamaıdy.
«Nátıjesinde, boryshker elderdiń ózderi Qytaıdan qansha qaryz alǵanyn jáne qandaı sharttarmen alǵandyǵy týraly málimet bermeıtin boldy».
Osy olqylyqtardyń ornyn toltyrýǵa tyrysyp, Gorn jáne onyń áriptesteri ǵalymdar men ǵylymı ortalyqtardyń málimetter bazasyn qarap, 1974 qytaı nesıeleri men 152 damýshy elderge berilgen 2947 qytaı grantynyń tizimin jasady. Osy tólemder boıynsha derekterdi Qytaıdyń HVQ men Dúnıejúzilik bankke bergen jáne 2015 jyldan bastap HEAB-ke bergen málimetterimen salystyra otyryp, olar "Qytaıdyń shetelge bergen qaryzdarynyń 50% -y Dúnıejúzilik bankpen tirkelmegen, sondyqtan qaryz týraly resmı statıstıka nazarǵa alynbaıtyndyǵyn anyqtady".
Ashyqtyqtyń bolmaýy barlyq jerde qaýip-qater týǵyzady.
Qansha qaryzy bar ekenin bilmeıtin alýshyǵa óziniń qaryzyna qyzmet kórsetýdi josparlaý qıynǵa soǵady. Boljamsyzdyq Qytaıdyń kóbinese kommerııalyq stavkalarmen (2000-2017 jj. nesıelerdiń jartysynan kóbi) jáne dollarmen (osy nesıelerdiń 85%) nesıe berýimen baılanysty. Álsiregen valıýtalar, mysaly, Ortalyq Azııadaǵy eń kedeı memleketter úshin dollarlyq nesıeni óteý qıynǵa soǵady. Osy kezeńde tájik somonıi óz qunynyń 76%, qyrǵyz somasy 32% joǵaltty.
Osy elderdiń memlekettik oblıgaııalaryn qarastyratyn basqa ınvestorlar úshin mundaı belgisizdik alańdaýshylyq týdyrýy kerek. «Bul jasyryn syrtqy qaryzdar eldik táýekelderdi taldaýdy jáne oblıgaııalar boıynsha paıyzdyq esepteýlerdi aıtarlyqtaı qıyndatady», - dep avtorlar atap ótti. Oblıgaııalardy satyp alýshylar nesıe berýshilerdiń ıerarhııasy qandaı deńgeıde bolady dep suraýy múmkin: «Jeke ınvestorlar Qytaı úkimetinen áldeqaıda tómen ekenin túsinbeýi múmkin».
Qytaı nesıeleri kóbinese taýarlarmen qamtamasyz etiledi. Buǵan Túrikmenstandaǵy gazdyń jabyq kelisimsharttary nemese Tájikstannyń kúmis jáne altyn ken oryndaryn Qytaıǵa tapsyrýy dálel.
Horn jáne onyń áriptesteri "Qytaı bul úlken nesıeni qarjylyq paıda úshin bermeıdi. Qytaı shıkizatqa qol jetkizýge jáne geosaıası yqpalǵa múddeli" deıdi. Keıbir sarapshylar Beıjińniń "Beldeýler men Joldardaǵy" kóp shyǵyndaryn ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi Marshall josparymen salystyrady, bul onyń (Qytaıdyń) yqpalyn kúsheıtýge negizdelgen uzaq merzimdi oıyn. Biraq odan da qaýipti alańdatarlyq jaǵdaılar bar: Batys elderimen jáne ınstıtýttarymen 1970-shi jyldary birqatar jahandyq qıyndyqtar kezinde berilgen qaryzdar daǵdarystar men qarjylyq táýeldilikti týdyrdy. "Damýshy elderdegi bereshektiń búgingi deńgeıi 1981 jyly baıqalǵan qaýipti deńgeıge jaqyndap kele jatqandyǵynyń aıqyn belgileri bar. Ásirese Qytaıǵa jasyryn «qaryzdardy qossańyz» deıdi zertteýshiler.
Qujat boıynsha Qytaıǵa eń kóp qaryzy bar elderdiń tizimin jarııalady. Álemde Qyrǵyzstan besinshi orynda, Tájikstan - 20, Túrikmenstan - 23, Ózbekstan - 40 orynda eken.
Qujatta keltirilgen málimetterge sáıkes, Qyrǵyzstannyń Qytaı aldyndaǵy qaryzy IJÓ-niń 30% asady. Avtorlardyń pikirinshe, qujatta qaryz tómendetilip jazylǵan. Shyn mánisinde odan da kóp.
Bul "nesıe kóshkini" Qytaı ekonomıkasy toqtaǵanda birge toqtaıdy nemese baıaýlaıdy. Avtorlar Qytaıdaǵy óndiris kólemi men kapıtaldyń ketýiniń arasyndaǵy joǵary deńgeıdegi korrelıaııany anyqtady: «Qytaıdaǵy JIÓ-niń naqty ósý qarqynynyń bir paıyzdyq tarmaqqa ósýi Qytaıdyń IJÓ-niń 1,7% -ǵa kapıtal aǵymynyń artýymen baılanysty». Bul tujyrym ony Qytaıdyń JIÓ-niń resmı derekterindegi statıstıkalyq qatelikterge baılanysty avtorlar shyǵýǵa májbúr bolǵan balama qytaı ekonomıkalyq kórsetkishterimen salystyrý arqyly rastalady.
Avtorlar Qytaıdaǵy óndiris kólemi men kapıtaldyń ketýiniń joǵary araqatynasyn anyqtady: «Qytaıds4 JIÓ-niń naqty ósý qarqynynyń bir paıyzǵa ósýi Qytaı kapıtalynyń IJÓ-niń 1,7% -ǵa ósýimen baılanysty». Bul tujyrym Qytaıdyń JIÓ-niń resmı derekterindegi statıstıkalyq qatelikterge baılanysty avtorlar óz betinshe zertteýge shyǵýǵa májbúr bolǵan qytaı ekonomıkasynyń kórsetkishterimen balama salystyrý arqyly rastalady.
Devıd Trıllıng ,
Eurasianet.org saıtynyń basqarýshy redaktory.
