- قازاق حالقى دومبىرا مەن قوبىز اسپاپتارىنا، كۇيگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. وسىنىڭ سىرى نەدە؟
- كەزىندە پوتانين: «قازاق دالاسى ماعان تۇگەل ءان سالىپ تۇرعانداي كورىنەدى» دەگەن ەكەن. ماعان دا قازاقتىڭ كەڭ بايتاق دالاسى كۇي تارتىپ، دومبىرانىڭ قوڭىر ۇنىمەن كۇمبىرلەپ تۇرعانداي كورىنەدى. وسىنداي دالانىڭ پەرزەنتى كۇي قۇدىرەتىن تۇسىنە الماۋى مۇمكىن ەمەس. قازىر وكىنىشكە قاراي، كۇي تىڭداي المايتىن قازاق كوپ. كۇيدى تىڭداي الماسا، تۇسىنبەسە، ول — قازاق ەمەس. قازاقتار «دومبىرادا كيە بار» دەپ تۇسىنگەن. ونى تورىنە قويىپ، داۋىسىنا، دىبىسىنا قۇلاق ءتۇرىپ، كۇيشىلەردى ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. ويتكەنى كۇي قۇدىرەتتى، قادىرلى. سول سەبەپتى كۇيدى كەز كەلگەن ادام تارتا بەرمەيدى. اللا تاعالا كۇيشىگە ەرەكشە قابىلەت پەن دارىن بەرگەن. كۇي كۇمبىرى عاسىردان عاسىرعا جەتىپ، قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلەدى. ونىڭ بۇل كۇنگە جەتۋىنىڭ ءوزى كۇيدى قۇرمەتتەۋشى، تىڭداۋشى حالىقتىڭ ارقاسى. تىڭداۋشى ورتانىڭ سىنىنان ءوتىپ، سان عاسىردى ارتتا قالدىرىپ بىزگە جەتكەن كۇيدىڭ قۇدىرەتىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سىنشىسى، تىڭداۋشىسى مىقتى بولعاندىقتان دا، كۇيشىلەر كۇيدى تالعامپاز تىڭدارماننىڭ تالابىنا ساي، ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن تارتقان.
- كۇيگە قانشالىقتى جاقىندىعىڭىز بار؟
- نەگىزى، كۇيدى بالا كەزىمنەن تىڭداپ وسكەنمىن. مەنىڭ اتام دا، اكەم دە كۇي تارتقان كىسىلەر. بالا كۇنىمدە اكەم راديودان بەرىلىپ جاتقان كۇيدىڭ داۋىسىن كوتەرىپ، مەنى الدىنا الىپ، تىڭدايتىن دا وتىراتىن. اتام مەن اكەم تارتقان كۇيلەر مەنىڭ قۇلاعىمدا قالىپ قويعان. اكەم ونەردى جوعارى باعالايتىن. اۋىلعا ءبىر ارتيستەر كەلسە، ۇيگە اكەلىپ قوندىرىپ، ونەرلەرىن تاماشالايتىن. ءتىپتى كورشى ەلدەردىڭ ونەرپازدارى دا كەلەتىن. ءبىزدىڭ اۋىل قىرعىزستانعا جاقىن بولعاندىقتان قىرعىزدار ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ءبىر كۇنى بالالار كومپوزيتورى يبراگيم نۇسىپباەۆ ءبىر توپ شاكىرتىمەن ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ كونتسەرت قويدى. سول كەزدە «اۋىلدىڭ التى اۋىزىن» ايتتىم. بۇدان سوڭ يبراگيم نۇسىپباەۆ مەنى وزىمەن بىرگە الىپ، ونەر جولىنا باۋلاعىسى كەلدى. بىراق وعان اكەم جىبەرمەدى.
- دومبىرامەن بالا كەزدەن تانىس ەكەنسىز…
- دومبىرانىڭ ءۇنى مەن ءۇشىن ەرەكشە ىستىق. دومبىرانىڭ تاريحى، قۇرىلىمى قاتتى قىزىقتىرىپ، ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىنىڭ قالاي جانە قايدان شىعاتىنىن بىلگىم كەلدى. سودان قۇرىلىمىن، ەتيمولوگياسىن، قانداي قۇرال-سايمانداردان تۇراتىنىن زەرتتەپ، «دومبىرا» اتتى كىتاپ شىعاردىم. ءوز قولىمنان دومبىرا دا جاسادىم.
- قازىرگى تاڭدا «دومبىرا بۇرىنعى قوڭىر ۇنىنەن ايىرىلىپ بارادى» دەۋشىلەر بار. دومبىرانى جاساۋدىڭ بۇرىنعى ءتاسىلى مەن قازىرگى ءتاسىلىنىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟
- نەگىزىنەن، دومبىرا ايماعىنا، ونداعى وسەتىن اعاشىنا بايلانىستى ءارتۇرلى جاسالادى. بىراق دومبىرا قاقپاعى مىندەتتى تۇردە قاراعايدان جاسالۋى ءتيىس. ويتكەنى قاراعايدىڭ دىبىس وتكىزگىشتىك قابىلەتى جوعارى. اسىرەسە، تيان-شان قاراعايى مىقتى. 300 جىل كەپكەن اعاشتىڭ دىبىس وتكىزگىشتىگى وتە جوعارى بولادى. شەبەرلەر دومبىرانى جاساماس بۇرىن اعاشتى جۇقالاپ قيىپ، كەپتىرىپ قويادى. ول كوپ ۋاقىت كەپتىرىلگەندىكتەن بويىنداعى ساعىز، شايىرلارى كەتىپ، دىبىس وتكىزگىشتىك قاسيەتى ارتا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە دومبىراعا كەز كەلگەن اعاش قولدانىلا بەرمەيدى. قاراعايدىڭ دا ىشىنەن بۇتاقتارى جوق، ساقينالارى بىركەلكى ءتۇزۋ كەلگەن اعاشتى تاڭدايدى.
دومبىرانى جاساۋدا ءار شەبەردىڭ ءوز قۇپياسى بولادى. سونىمەن بىرگە قازاق دالاسىنىڭ ءار وڭىرىندە وسكەن اعاشتان جاسالعان دومبىرالاردىڭ ءۇنى بىردەي شىعا بەرمەيدى. ءان دومبىراسى ادام داۋىسىنىڭ قابىلەتىنە قاراي جاسالادى. وندا دومبىرانىڭ مۇمكىندىگىنە ەمەس، ءاننىڭ شىرقالۋىنا ءمان بەرىلەدى. سوندىقتان دومبىرا ءان سۇيەمەلدەۋشى رەتىندە قالىپ قويادى. ال كۇيشىلەر ورتاسىندا دومبىراعا كوپ ءمان بەرىلەدى. سول ايماقتا دومبىرانىڭ ءپىشىنى ءارتۇرلى. مىسالى، باتىستا توكپە كۇيدىڭ اعىنى مەن اۋقىمى زور بولعاندىقتان، دومبىرانى كۇيدىڭ ىڭعايىنا قاراي موينىن ۇزىنداۋ، پەرنە سانىن كوپ ەتىپ جاساعان. كۇيشىلەر دە دومبىرانى ءوزىنىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسايدى. اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇرمانعازى وركەسترى قۇرىلعان سوڭ، وركەسترگە لايىق دومبىرالار قاجەت بولدى. سوندا قامار قاسىموۆ، ەمانۋەل رومانەنكو، ورازعازى بەيسەنباەۆ سەكىلدى شەبەرلەردىڭ كومەگىمەن دومبىرالار جاسالىپ، ولار جاپپاي تارالىپ كەتتى. جاپپاي شىعارىلاتىندىقتان، ونداعى دومبىرالاردىڭ ساپاسى تومەندەپ كەتتى.
احمەت جۇبانوۆتىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ دومبىراسى الەمگە تانىلدى. ول ءوزىنىڭ مۇمكىندىگى جەتكەنشە قازاق ونەرىنىڭ وزەگىن ىزدەپ، مۋزىكاسىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ۇلكەن ەڭبەكتەر جازىپ كەتتى.
- بىراق باتىستىڭ كۇيشىلىك ونەرى تەرەڭ زەرتتەلگەن دە، جەتىسۋ كۇيشىلىك ونەرى نازاردان تىس قالىپ قويعان سياقتى.
- راسىندا، بۇرىن «كۇي ونەرى باتىستا، ارقادا، قاراتاۋدا عانا دامىعان، ال جەتىسۋدا اقىندىق قانا بار» دەگەن قاتە پىكىر قالىپتاسقان بولاتىن. مىسالى، مەنىڭ اتام كۇي تارتاتىن. بىراق ول كۇيدى قۇرمانعازىدان، داۋلەتكەرەيدەن نەمەسە سۇگىردەن ۇيرەنگەن جوق. وسى ايماقتىڭ كۇيشىلەرىنەن ۇيرەنىپ، وسى ءوڭىردىڭ كۇيىن تارتتى. جەتىسۋ وڭىرىندە قوجەكە نازاۇلى دەگەن مىقتى كۇيشى بولعان. ول 300-دەن استام كۇي قالدىرعان. ونىڭ 100-گە جۋىق ەڭ تاڭداۋلى كۇيلەرىن جەتىسۋدىڭ كۇيلەرى كىتابىنا ەنگىزدىك.
قوجەكە نازاۇلى ءXىX عاسىردا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا نارازى بولىپ، پاتشا اسكەرىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى بىرنەشە رەت باس كوتەرگەن. وسىدان سوڭ، ونىڭ ارتىنا تۇسكەن پريستاۆتار مەن ءتىلماشتار تىنىشتىق بەرمەيدى. اقىرى، جەتىسۋ تاۋلارىن سايا، جازىعىنان پانا تابا الماي، 25 شاڭىراقتى الىپ، قىتاي ءوتىپ كەتەدى. وندا بارعاندا دا، جۇرتىنا جايلى قونىس تابا الماي، التاي ولكەسىنە، ودان بايىز تاپپاي، ءۇرىمجى ايماعىنا، بولماعان سوڭ تەكەس وزەنىنىڭ بويىنا تۇراقتايدى. ول كۇيشىلىگىمەن قاتار قول باستاعان باتىر بولعان. ول كەزدەگى ازاماتتارىمىزدىڭ ۇلتتىق رۋحى الدەقايدا بيىك بولعان. بۇل جەردەن شىندىق تاپپاي، ارعى بەتكە شىندىق ىزدەپ كەتكەن قوجەكە وندا دا تىنىشتىق كورمەيدى. 1865-1866 جىلدارى بۇرق ەتە قالعان شارۋالار كوتەرىلىسىنەن كەيىن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالعاندا، تۇرمەگە قامالادى. ونى 1881 جىلى جوتاسىن كومىر شوعىمەن قاقتاپ، ازاپتاپ ولتىرەدى.
جەتىسۋ ءوڭىرى ودان باسقا ياسىن مامەدىنۇلى، مەرگەنباي ەردەنۇلى، ساۋقىنبەك شاحانۇلى سياقتى كوپتەگەن كۇيشىلەردى دۇنيەگە اكەلگەن.
- بۇل كىسىلەر نەگە تاريح كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان؟
- پاتشالىق رەسەي تالاي بوزداقتارىمىزدى جەر بەتىنەن جوق قىلدى عوي. 1916 جىلعى قاندى قىرعىنعا ۇلاسقان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە اتىلعانداردىڭ، شابىلعانداردىڭ ىشىندە نەبىر تالانتتى، دارىندى تۇلعالار بار ەدى، ولارمەن بىرگە كيەلى ونەر بۇتاعى كەتكەنى دە ءسوزسىز. 1917 جىلى پاتشا قۇلادى، «ەلگە تەڭدىك كەلدى» دەگەندى ەستىگەن ەل قايتادان اتامەكەنىنە شۇبىردى. «ەندى تەڭدىك الامىز» دەپ ەڭسەسىن كوتەرە باستاعان جۇرتتى ەكى جىككە بولگەن، كەدەيلەر تابىن عانا جاقتاعان كەڭەس وكىمەتى حالىقتىڭ جول باستار سەركەلەرىنە بۇيىدەي ءتيدى. ءىرى داۋلەتتىلەردى تاركىلەۋ باستالعاندا، اسىرا سىلتەۋگە جول بەرگەن كەڭەسشىلەر تەگىنە پاراسات، پايىمىنا، بەدەلى مەن ونەرىنە قاراماي، باي اۋىلىنىڭ ادامدارىن دا قۋعىنعا ءتۇسىردى، بارىن بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان تارتىپ الدى. ەل ىشىنە ىرىتكى ءتۇستى. تاعى دا بوسقىندىق باستالدى. جۇرتتىڭ جاندىسى مەن مالدىسى، ءالدىسى مەن ءساندىسى امالسىز تاعى دا شەتەل اۋىپ كەتە باردى. تاعى دا ولارمەن بىرگە اقىندىق، كۇيشىلىك، انشىلىك، جىرشىلىق ونەردىڭ نەگىزگى دىڭگەگى ىلەسە كەتتى. ولارعا «قاشقىن» دەگەن ات تاعىلدى. سەنىمسىزدىك ناسيحاتى تاراتىلدى.
1932 جىلعى اشتىق، 1937 جىلعى ستاليندىك-گولوششەكيندىك رەپرەسسيا، 1941-45 جىلعى سوعىس ەلدىڭ ونەرپازدارىن جالماپ قويدى. 1956 جىلى قىتاي مەن اراداعى شەكارا اشىلىپ، كەزىندە اۋىپ كەتكەن قازاقتار اتامەكەنىنە ورالا باستادى. ولارعا «ارتتا قالعاندار»، «سىرتتان كەلگەندەر» دەپ ءبولىپ قارادى. سول «ارتتا قالعاندار» كونەدەن كەلە جاتقان كۇيشىلىك، انشىلىك، جىرشىلىق ونەر تەڭىزىنىڭ الىپ تولقىنىن الا كەلگەن بولاتىن. كەڭەس وكىمەتى ولاردى كورە تۇرا كورمەگەنسىدى، بىلە تۇرا بىلمەگەنسىدى. نەبىر دارىندىلار ونەرى ەلەنبەگەن سوڭ دومبىرا ورنىنا تاياق ۇستاپ، قوي سوڭىنا ءتۇستى. ءسويتىپ، بۇل وڭىردە تۇنشىعىپ جاتقان ونەر سالالارى جيناۋسىز، جاريالاۋسىز، زەرتتەۋسىز قالىپ كەلدى. تەك 1980 جىلداردان باستاپ قانا زەرتتەلە باستادى.
- ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىر جىلدارى سۇگىردىڭ كۇيلەرىن تولەگەن مومبەكوۆ يەمدەنىپ كەتتى دەگەن اڭگىمە بولدى. جەتىسۋدىڭ كۇيشىلەرى مۇلدەم زەرتتەۋسىز قالعاندىقتان، ولاردىڭ ەسكەرۋسىز قالىپ قويعان كۇيلەرىن ورتا جولدان يەمدەنۋشىلەر بولمادى ما؟
- كۇيلەردى شىققان ساتىندە نوتاعا تۇسىرمەگەندىكتەن، اۋىز ادەبيەتى سەكىلدى باستاپقىدا شىعارعان ادام ۇمىتىلىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. مىسالى، ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تاۋ ىشىندە» دەگەن ءانىن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اپالارى «ورازدىڭ ءانى» دەيتىن. بۇل وراز جاندوسوۆتىڭ جاقسى كورەتىن ءانى بولعان ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلداعىلار ساكەندى كورگەن جوق، ىلعي ورازدىڭ اۋزىنان ەستىگەندىكتەن ورازدىڭ ءانى دەپ كەتكەن. جاقىندا مۇحتار ماعاۋين بۇل ءان — ماعجاندىكى دەگەندى ايتتى. سۇگىردىڭ كۇيلەرىن ءدال قاسىندا وتىرىپ، ەشكىم نوتاعا تۇسىرگەن جوق. بىراق تولەگەننىڭ سۇگىر كۇيلەرىن جەتىلدىرۋشى رەتىندەگى، جەتكىزۋشى رەتىندەگى ۇلكەن ەڭبەگىن ەلەمەي كەتۋگە بولمايدى. قازاقتىڭ قانشاما ءانى مەن كۇيلەرى وسىلايشا حالىققا جەتىپ جاتىر. ولاردى جەتكىزۋشى دە ونەر يەلەرى، ورىنداۋشىلار. ولار ءوز ورىنداۋىنداعى دۇنيەلەرگە قولتاڭباسىن مىندەتتى تۇردە قالدىرادى. ال جاڭاعى «يەمدەنۋشىگە» ناقتى دالەل جوق بولعاندىقتان، بۇل داۋدى قويۋ كەرەك. سۇگىر دە — تۇلعا، تولەگەن دە — تۇلعا. قايسىسىنىڭ اتىمەن كەتسە دە، كۇي ءبارىبىر حالىقتىكى، ءبىر قازاقتىكى ەمەس پە؟! ەكەۋى دە ومىردە جوق ادامدار. بوس تالاستان نە ۇتامىز؟ تالاستىقتىڭ كەيىنگى ۇرپاققا بەرەر ونەگەسى جوق.
- ءار ءوڭىردىڭ كۇيشىلىك ونەرىنىڭ اراسىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟
- ءار ايماقتىڭ ءوز ءداستۇرى بولادى. سول ورتاعا ساي كۇي مەن ءان تۋادى. مۋزىكا بولعاندىقتان كۇي انگە اسەر ەتپەي قويمايدى دەپ ويلايمىن. باتىس ءوڭىرىنىڭ كۇيى مەن ءانى ەكپىندى كەلەدى. ال قاراتاۋدىڭ كۇيى مەن ءانى مۇلدەم وزگەشە. جەتىسۋدىڭ تەرمە ورىنداۋ ۇلگىسى مەن سىر ءوڭىرىنىڭ تەرمە ورىنداۋ ۇلگىسى ەكى بولەك. ءار ءوڭىردىڭ كۇيشىلىك، انشىلىك ونەرىنىڭ وزىندىك مەكتەبى بار.
- قانداي اسپاپتىڭ ءۇنىن ۇناتاسىز؟
- قوبىزدىڭ ءوز ءۇنى بار، دومبىرانىڭ ءوز ءۇنى بار. ولاردىڭ ءبىرىن ۇناتىپ، ءبىرىن ۇناتپاۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. ەگەر كۇي جاساندى ەمەس، تابيعي بولسا، قازاقتىڭ ءار اسپابىندا ورىندالعان دۇنيە ارقاشان اسەم بولاتىنى داۋسىز.
سۇحباتتاسقان
سابينا زاكىرجانقىزى، «ايقىن».
