ءجۇز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى اباي مۇراسىن ازىق قىپ كەلە جاتقانىمىزعا. ءالى دە تامىرىن قوپارىپ، تانىپ بولدىق دەپ ايتا المايمىز. جۇمباق جاننىڭ سىرى شىن مانىندە وڭاي بولماي شىقتى. سوزىمىزگە تۇزدىق قىلعالى وتىرعان تۋىندىنىڭ ءبىرى – «كيتاب تاسديق». اتالمىش شىعارمانىڭ ءبىز وسى كۇنگە دەيىن تۇپنۇسقا ءماتىنىن وقىماي، تەك اۋدارماسىمەن الدانىپ كەلىپپىز. بىلايشا ايتقاندا، مۇرسەيىت قولجازباسىنان بەرمەن قاراي ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىنىڭ تۇپنۇسقاسى قازاق وقىرمانىنا جەتپەگەن. تەك قازاق تىلىندەگى ءتارجىمانى مىسە تۇتىپ، ونى تۇپنۇسقاعا تەڭ كورىپ جۇرە بەرگەنبىز. ياعني، باقىردى التىنعا بالاعانبىز. اباي سوندا «كيتاب تاسديق» شىعارماسىن قاي تىلدە جازعان؟ شاعاتاي تىلىندە. ياكي مۇسىلمان-تۇركي، ياكي قادىمشا، ياكي كيتابي تىلدە. ءبارى ءبىر نارسە. قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن تۇرلەندىرگەن اباي تەك «كيتاب تاسديق» تۋىندىسىن وسىلاي وزگەشە تىلمەن جازعان. سەبەبى «كيتاب تاسديق» – كوركەم شىعارما ەمەس، عىلىمي ەڭبەك بولاتىن. ال، شاعاتاي ءتىلى – بۇكىل تۇرىك جۇرتى مىڭ جىل بويى قولدانعان ورتاق ءتىل ەدى. عىلىمي ءھام ادەبي. ول ورنەكپەن كەزىندە ءجۇسىپ بالاساعۇني، قوجا احمەت ياساۋي، ناسرەددين رابعۋزي، ءسايف ساراي، قادىرعالي جايلايىريلار جازدى. «كيتاب تاسديق» – وسى كۇنگە دەيىن باعى اشىلماي كەلە جاتقان تۋىندى. ونىڭ باعى اشىلۋى ءۇشىن ەڭ اۋەلى ونىڭ تۇپنۇسقاسى جاريالانۋى كەرەك قوي. تۇپنۇسقا سوناۋ باياعى ارحيۆ سورەلەرىندەگى مۇرسەيىت قولجازباسىنىڭ ىشىندە شاڭ باسىپ، جاتىپ قالدى. سودان بەرى شىعارما ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جاڭاشا اراب الىپبيىمەن دە، كەيىنگى لاتىن ءھام كيريلل الفاۆيتىمەن دە جارىق جۇزىنە شىققان جوق. ال، ءبىز وقىپ جۇرگەن قازاقشا اۋدارما تۋىندىعا ءوز اتى قويىلماي، وسى كۇنگە دەيىن «38 قارا ءسوز» دەگەن لاقاپ اتپەن ءجۇر. وتە ىڭعايسىز ۇيات نارسە ەكەن. ابايدان ۇيات، ۇرپاقتان ۇيات. ابايدىڭ اۆتورلىق قۇقى ابدەن اياق استى بولىپ كەلىپتى. اۆتورلىق قۇقىن داۋلاپ، سوتقا جۇگىنەتىن اباي جوق. ءجا، اشىنعاننان ايتىلىپ جاتقان ءسوز. ەشتەن دە كەش جاقسى دەگەن. م.اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان اشىلعان «مۇحتارتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى وسى ماسەلەگە ءوز ۇلەسىن قوسپاققا تالپىنىپ وتىر. وسى جولدار اۆتورى وسىدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن ءوزىنىڭ ءبىر تالاپتى شاكىرتىنە «ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» شىعارماسىنداعى كوركەمدىك، تانىمدىق ماسەلەلەر» اتتى ديپلومدىق جۇمىس بەردى. ول شاكىرتتىڭ اتى-ءجونى – ءازىمحان يسابەك. ءازىمحان قازىر بىلدەي ماگيسترانت. ول ءوزىنىڭ ديپلومدىق جۇمىسىن ءساتتى قورعاپ، وسى تاقىرىپتى ەندى ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا رەتىندە زەرتتەپ ءجۇر. جاقىندا ول بەلگىلى ارابتانۋشى عالىم ابدۋللا جولداسبەن بىرگە ابايدىڭ «كيتاب تاسديق» تۋىندىسىنىڭ تراسنكريپتسياسىن جاساپ شىقتى. جاساپ شىقتى دەپ ايتۋعا عانا وڭاي. ءبىر جەرى ءوشىپ، ءبىر جەرى كوگەرىپ، سارعايعان پاراقتاردان ابايدىڭ ءاربىر ءسوزىن، ءاربىر ءارپىن تانىپ، وقىپ شىعۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. ونشا-مۇنشا وقىلماعان تۇستارى دا بار ازىرشە. ترانسكريپتسيا م.اۋەزوۆتىڭ مۇراجاي ۇيىندەگى مۇرسەيىت قولجازباسىنا سۇيەنىپ جاسالدى (لمما. كيپر-1, №351). قولجازبانى قولعا تۇسىرۋگە قول ۇشىن بەرگەن مۇراجاي ديرەكتورى ديار قوناەۆقا ايتار العىسىمىز شەكسىز. الدا اتقارىلار ىستەر شاش-ەتەكتەن. سويتسە دە، وسى ءبىر ماڭىزى ەلەۋلى جاڭالىقتى ەل-جۇرتپەن ءبولىسۋدى ءجون كورىپ، ءماتىندى جاريالاۋعا بەرىپ وتىرمىز. وقىرمان ابايدىڭ تاسادا قالعان تۋىندىسىن وقىپ، راحاتتانىپ، ءلاززات السىن دەگەن ويمەن. عاسىر قويناۋىنان ارشىپ الىنعان اباي اتامىزدىڭ مۇراسىن بۇگىنگى ۇرپاق توسىرقاپ، جاتىرقاماي قابىلدايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. كەزىندە اتاقتى پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ: «ابايدىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ ويلارىنىڭ ءبىرى 38-ءىنشى قارا ءسوزى. بۇعان ازىرگە ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاي ءجۇر» دەگەن ەدى ء(ا.قوڭىراتباەۆ. قازاق ەپوسى جانە تۇركولوگيا//فارابي جانە اباي. عىلىم، الماتى، 329 ب). بالكىم وسى باسىلىم ءتىس باتىرۋدىڭ العاشقى باسپالداعى بولار.
اقجول قالشابەك
«مۇحتارتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى
اباي
كيتاب تاسديق
(ترانسكريپتسياسى)
ەي، جۇراگىمنىڭ قۋاتى ءفارزاندلارىم! سىزلەرگە ادام ۇعلىنىڭ ءمىنازلارى تۋرالى ءبىراز ءسوز يازىپ، يادگار قالدىرايىن. ىقىلاسمانان وقىپ، ۇعىپ الىڭىزلار. انىڭ ءۋشىن ماحابباتىنىڭ قۇلاۋى بولىپ تابىلادى. ماحاببات – ادامنىڭ ادامنىعى، عىلىم، اقىل ءنارسالارمانان. مۇنىڭ تابىلماقلىعىنا ساباپلەر ءبىرىنشى حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق. بۇلار تۋىسىنان بولادى. قالمىسى وزگەلەرىنىڭ ءبارى ياحشى اتا، ياحشى انا، ياحشى قۇربى، ياحشى ۋستازدان بولادى. تالاپ، ۇعىم دەگەن مۇحابباتتان يوعارى شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحابباتتاندىرىلماك الگى ايتىلعان ۋشەۋىنەن بولادى. عىلىم-ءبىلىمنى بالا ءاۋال باسىنان ءوزى ءىزلانىپ تاپمايدى. باسىندا زورلىقمانان ياكي ءالداۋمانان ءۇيىر قىلۋ كەرەك. ۇيرەنە كەلە ءوزى ىزلەگەندەي بولعانشا. قاشان ءبىر بالا عىلىمنى ءماحابباتمانان كوكسەرلىك بولسا، سوندا عانا انىڭ اتى «ادام» بولادى. سونان سوڭ عانا اللاھ تاالانى تانىماقلىق، ءوزىن تانىماقلىق، ءدۇنيانى تانىماقلىق، ءوزى ادامشىلىعىن بۇزباي ءجالىب مانفاات، دافعى مازارراتلارنى ايىرماقلىق سەكىلدى عىلىم-ءبىلىمنى ۇيرەنسە بولار دەپ ءۇمىت قىلماققا بولادى، بولماسا يوق، انىڭ بولماسا شالا. انىڭ ءۋشىن كوبىناسا بالالارىن جاسىندا اتا-انالارى قياناتلىققا سالىندىرىپ الادى. سوڭىنان موللاعا بەرگەن بولادى، يا ول بالالار ءوزلارى بارعان بولادى، ھەشبىر باھرا بولمايدى. ول قياناتشىل بالالار تالاپقا دا، عىلىمعا دا، ۋستاۋعا دا ءحاتتا يمان يعتيقادقا دا قياناتمانان بولادى. بۇل قياناتشىلار يارىم ادام، يارىم موللا، يارىم مۇسىلمان. ولارنىڭ اداملىعىنىڭ كامالات تاپماعى قيىننىڭ قيىنى. سەبەبى: اللاھ تاالا – حاقيقاتمانان راستلىق يولى. قيانات – حاقيقاتمانان راستلىقتىق دۇشمانى. دۇشمانى ارقىلى شاقىرتقانعا دوست كەلە مە؟ كوڭىلدە وزگا ماحاببات تۇرعاندا حاقلىقنى تاپمايدى. عىلىم-ءبىلىمى راسقا، اقيقاتقا قۇمار بولىپ، ءھار ءنارسانىڭ ءتۇبىن، حيكماتىن بىلماككا ىنتىقلىق ءبىرلان تاپىلادى. ول اللاھنىڭ ءيلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلاتۇعىن ىلىمگە ىنتىقلىق ءوزى دە ادامعا وزىندىك ءيلىم بەرەدى. انىڭ ءۋشىن اللاھنىڭ وزىنە عاشىقلىق، عىلىم – اللاھنىڭ سيفاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقلىق، ءوزى دە حاقلىق ءھام اداملىق ءدۇر. بولماسا مال تاپماق، ماقتان تاپماق، يززەت-قۇرمات تاپماق سەكىلدى نارسەلەرنىڭ ماحابباتىنان عىلىم-ءبىلىمنىڭ اقيقاتى تابىلمايدى. مال ماقنان، يززەت-قۇرمات ادامنى ءوزي ءيزلاپ تابىلسا، اداملىقتى بۇزمايدى ءھام كورىك بولادى. ەگەر دە ادام ءوزى ولارعا تابىنىپ ءيزلاسا تاپسا دا، تاپماسا دا اداملىعى يوعالادى.
ەندى حاقيقات ءسۋيىپ، شىندى بىلمەك قۇمارىڭ بار بولسا، اداملىققا لايىقلى ىقىلاسلى قۇلاعىڭنى قوي. ءاۋال ءدىن يسلامنىڭ جولىنداعى باندەلەر يماننىڭ حاقيقاتىن ءبىلسىن! يمان دەگانىمىز – ءبىر عانا ينانماق ەمەس، سەن اللاھ تاالانىڭ بىرلىگىنە ۋا قۇران ونىڭ ءسوزى ەكاندىگىنە ۋا پايعامبار ساللالاھۋ الايھي ءۋاسسالامنىڭ انىڭ تاراپىنان ەلشى ەكەندىگىنە يناندىڭ، ءجا نە ءبىتتى؟ سەن اللاھ تاالا ءۋشىن يمان كەلتىرامىسىڭ يا ءوزىڭ ءۇشىن يمان كەلتىرامىسىڭ؟ سەن يمان كەلتىرماساڭ دە اللاھ تاالاعا ھەشبىر كەمشىلىك يوق ەدى. ءوزىڭ ءۋشىن يمان كەلتىرسەڭ ءجا، يناندىڭ ول ينانماقلىعىڭ قۇر عانا ينانماقلىقمەنەن قالسا، ساعان فايدا بەرمايدى. انىڭ ءۋشىن سەن ءوزىڭ ينانماقلىعىڭنان فايدالانبادىڭ، فايدالانايىن دەسەڭ فايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك.
ءسىز: «ءامانتۋ ءبيللاھي كاما ءۋا بي ءاسمايھي ۋا سيفاتيھي» دەدىڭىز. ول ءيسىمۋللاھتار ءھامما اللاھ تاالانىڭ فيىل ازيملارىنىڭ اتلارى، ولاردىڭ ماعىناسىن ءبىل ءھام سەگىز سيفاتى زاتيالارى نە دەگەن ءسوز كامىل ءۇيران. ءوزىڭدى انىڭ قۇلى ءبىلىپ، وزىڭە مۋسليم ات قويىپ، ءتاسليم بولعانىڭگا راست بولاسىڭ دا، ءوز فيىللارىڭدى سوعان ءوز حالىڭشە ۇقستاۋدى شارت قىل. «اللاھ تاالاعا ۇقساي الام با؟» دەپ ناداندىقپانان ول ءسوزدان جيىركەنبە، ۇقساماق – ءدال بىردەيلىك داعۋاسىمەنەن ەمەس، سونىڭ سوڭىندا بولماق. انىڭ ءۋشىن اللاھ تاالانىڭ سيفاتلارى: حايات، عىلىم، قۋدرەت، باسار، ءسامي، يرادا، كالام، تاكۋين. بۇل سەگىزىنەن اللاھ تاالاداعىداي كامەلەت، ازامات ءبىرلان ەماس بولسا دا، ءبانداسىندا ءۋا ھاربىرىنەن ءوز حالىنشا بار قىلىپ ياراتىپتى. ءجا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ بويىمىزداعى سەگىز ءزاررا اتلاس سيفاتىمىزدى ءاۋال اللاھ تاالانىڭ سەگىز ۇلۇع سيفاتىنان باس بۇرعىزىپ، وزگە جولعا سالماقپەنەن ءبىزدىڭ اتىمىز مۋسليم بولا الا ما؟ بولماسا كەرەك. ءجا، ول سەگىز سيفاتىنا سيفاتىمىزدى ءھام ول اتلارى ءبىرلان ول اعلاملانعان، فيل قۇداعا فيىلىمىزنى ەرتپەك نە نارسەمەن تابىلادى؟ انى بىلمەك كەرەك. ول اللاھ تاالانىڭ زاتى ھەشبىر سيفاتقا مۇقتاج ەمەس. ءبىزنىڭ اقىلىمىز مۇقتاج. يوعارىداعى جازىلمىش سيفاتلار ءبىرلان تاريفلاپ، تانىماققا كەرەك. اگاردە ول سيفاتلار ءبىرلان تاريفلانباسا بىزگە ماعريفاتۋللا قيىن بولادى. ءبىز اللاھ تاالانى ءوزىنىڭ بىلىنگانى قادار عانا بىلەمىز. بولماسا تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. زاتى تۇگىل، حيكماتىنە ھەشبىر حاكيم اقىل ەرىستىرە المادى. اللاھ تاالا – ءولشاۋسىز، ءبىزنىڭ اقىلىمىز – ءولشاۋلى. ءولشاۋلى ءبىرلان ءولشاۋسىزنى بىلارگا بولمايدى. اللاھ تاالانى «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەماكلىك تە اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۋشىن ايتىلعان. بولماسا ول «ءبىر» دەماكلىك تە اللاھ تاالاعا لايىقلى كەلمەيدى. انىڭ ءۋشىن مۋمكيناتىنىڭ يشيندە نە نارسەنىڭ ءۋجۋدى بار بولسا، ول بىرلىكتەن قۇتىلمايدى. ءھاربىر حاديسكا ايتىلاتۇعىن ءبىر قاديمگە تاريف بولمايدى. ول ءبىر قۇداي دەگەن ءسوز عالامنىڭ يشىندە، عالام اللاھ تاالانىڭ ءيشىندا. قۇداي تاباراكا ۋا تاالا كيتاپلاردا سۋبۋتيا سيفاتلار ءبىرلان، ۋا توقسان توعىز اسماي ءحۇسنالارى ءبىرلان بىلدىرگان. بۇلارنىڭ ءھامماسى اللاھ تاالانىڭ زاتيا، سۋبۋتيا، ۋا فيليا سيفاتلارى ءدۇر. مەن مۇندا سىزلارگا تورتەۋىن ءبىلدىرايىن. ونىڭ ەكەۋى: عىلىم، قۇدىرات. سەگىز سيفاتتان قالعان التاۋى بۇلارعا شارح. ول التاۋىنىڭ ءبىرى – حايات ياعني تىرىلىك. اللاھنى بار دەدىك، ءبىر دەدىك. عىلىم، قۇدىرات سيفاتى ءبىرلان سيفاتلادىق. بۇل بىرلىك، بارلىق عىلىم، قۇدىرات ءاۋالدا بولارلىق ءنارسالار ءمى؟ ءالباتتا، عىلىم، قۇدىرەتى بار بولدى. حاياتى – ماعلۇم، ءبىرى – يرادا، ياعني – قالاماق. ول ھەش ءبىر نارسەگە حارەكەت بەرمەيدى، ھاممەگە حارەكەت بەرەتۇعىن ءوزى. ول يرادا عىلىمىنىڭ ءبىر سيفاتى: كالام ياعني سوزلاگۇشى دەگان، ءسوز ءھارىپسىز، داۋىسسىز بولۋشى ما ەدى؟ اللاھنىڭ ءسوزى – ءھارىپسىز، داۋىسسىز. ەندى ولاي بولسا، ايتقانداي قىلىپ بىلدىراتۇعىن قۋدىراتى ءيانا – باسار، سام، كورۋچى، ەستۋچى دەگەن. كورماگى، ەسىتماگى ءبىزلار سەكىلدى كوزمەنەن، قۇلاقمەنەن ەمەس بولاتۇعىن ءنارسالارىن كورگەندەي، ەشتكەندەي بولاتۇعىن عىلىمىنىڭ ءبىر سيفاتى، ءبىرى – تاكۋين، ياعني بارلىققا كەلتىرۋچى دەگان ءسوز. ەگەر بارلىققا كەلتىرماگى ءبىر ءوز الدىنا سيفات بولسا اللاھ تاالانىڭ سيفاتى وزىندەي قاديم ءازالي ءھام ءابادي بۇلار دا ءھاميشا بارلىققا كەلتىرۋدان بوسانباسا، ءبىر سيفاتى ءبىر سيفاتىنان ۇلكەن يا كىشى بولارعا يارامايدى. ولاي بولعاندا عىلىم، قۋدىرەت سيفاتلارى سەكىلدى بوسانباي ءھار ۋاقىت ياراتۋدا بولسا، ءبىر ىقتيارسىزلىق چىعادى. ىقتيارسىزلىق اللاھ تاالاعا لايىقلى ەمەس. انىڭ بارلىققا كەلتىرماگى قۋدرەتىنە عانا ءبىر شارح. بۇل عىلىم، قۋدىرەت ەكى سيفاتى ءبىرلان، سەگىز سيفات بۇزىلماسنان تۋگەل بولادى. ول عىلىم قۋدىرەتتە ەشبىر نيھاياتسىز، عىلىمىندا عافلات، قۋدىرەتىندە ەپسىزلىك ءيانا ناشارلىق يوق. سونين ساناتىنا قاراپ بىلەسىز. بۇل كوزگا كورىلگان، كوڭىلگا سەزىلگان عالامدى قانداي حيكماتمان ياراشتىرىپ، قانداي قۋدىراتمان ورناستىرعان ھەش ادام بالاسىنىڭ اقىلى يەتمەيدى، بىراق ءبانداسىندا اقىل – حۇكىمچى، عايرات، قۋاتمەنەن – قىزمەت قىلۋچى، بولۋچى ەدى. سوعان قاراپ ويلايسىز: اللاھنىڭ سيفاتىندا سولاي بولماققا ءتيىس. بىراق ءاۋالدا ايتقانىمىز عىلىم، قۋدىرەت ءبىزنىڭ ۇعۋىمىزعا عانا ەكى قيساپ بولماس، بىراق عىلىمنا قۋدىرەت بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماسا سيفاتلار ءوز ورتالارىندا ءبىرى – تابيع، ءبىرى – ماتبۋع بولادى. بۇل بولسا، تاريف راببىعا ياراشمايدى. سەگىز سيفات قىلىپ ءيانا ول سيفاتلارىنا لا عايرۋ ءۋا ءلا ءھۋا بولىپ، بۇلاي ايتۋدا، بۇلاردان ءبىر ءوز الدىنا جاماعات ياكي جاميات چىعىپ كەتەدى. بۇل بولسا كەلىسمەيدى. اگاردە سيفاتلارىنا ءھار ءبىرىن باسقا-باسقا دەگەندە، كوپ نارسەدەن جيىلىپ يتتيفاقمەنەن قۇداي بولعان بولادى. بۇلاي دەۋ باتىل، ءبىر عانا قۋدىرات باندەدە بولعان قۋات; قۋدىرەت عىلىم اقىلدان باسقا بولاتۇعىن ەدى. اللاھ تاالادا بولعان قۋدىرەت – عىلىم ءھام ءراحمات. ول راحمەت سيفاتى سەگىز سيفات يچيندە يازىلماسا دا ءھام اللاھ تاالانىڭ راحمان، راحيم، عافۋر، ۋادۋد، حافيز، ءساتتار، راززاق، نافيع، ۋاكيل، لاتيف دەگەن ەسىملارىنە بينان ءبىر ۇلىع سيفاتىنان قيساپلاۋعا يارايدى. بۇل سوزىمە ناقليا دالەلىم – يوقارىداعى يازىلعان اللاھ تاالانىڭ ەسىملارى، اقىليا دالەلىم قۇداي تاالا بۇل عالامنى اقىل ەتمەيتۇعىن كەلىسىممەن ياراتقان، انان باسقا بىرىنەن ءبىرى فايدا الاتۇعىن قىلىپ ياراتىپتى. جانسىز ياراتقانلارىنان فايدا الاتۇعىن، جان يەسى حايۋانلارنى ياراتىپ، جانلى حايۋانلارىنان فايدا الاتۇعىن اقىللى ينساننى ياراتىپتى. [ھاشيا:حايۋانلارنى اسىرايتۇعىن جانسىزلارنى ەتى اۋىرمايتىن قىلىپ، جان يەسى بۇ حايۋانلارنى ادام بالاسىن اسىرايتۇعىن ەتىپ، ماحشاردا سۇراۋ بەرمايتۇعىن قىلىپ، ەندى بۇلارنىڭ ءھامماسىنان فايدا الارلىق اقىل يەسى قىلىپ، ياراتقان]. ادام بالاسىنان ماحشاردا سۇراۋ بەراتۇعىن قىلىپ ياراتقاندىعىندا ءھام ءادالات ءھام ماحاببات بار. ادام بالاسىن قۇرت، قۇس، وزگە حايۋان سيفاتىندا ياراتماي بۇل گۇزال سيفاتتا قىلىپ، ەكى اياققا باستىرىپ، باسىن يوقارى تۇرعىزىپ، دۇنيەنى كوزدەرلىك قىلىپ، وزگە حايۋانلار سەكىلدى تاماقتى ءوز باسىمەن الدىرماي، ىڭعايلى ەكى قولدى باسقا قىزمەت قىلدىرىپ، اۋزىنا اس بەرگەندە نە ءىشىپ، نە جەگەنىن بىلمەي قالماسىن دەپ، ءيىسىن الىپ لاززاتلانعانداي قىلىپ، اۋىز ۇستىنە مۇرىندى قويىپ، انىڭ ۇستىنەن تازالىعىن بايقارلىق ەكى كوز بەرىپ، زاراردان قورعاپ تۇرارلىق قاباق بەرىپ، ول قاباقتارنى جاۋىپ تۇرارلىق قاجالماسىن دەپ كىرپىك جاساپ، ماڭداي تەرى تۋرا كوزگە اقپاسىن دەپ، جۋزىنە كورىك قىلىپ، ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەستەي ءىستى كوپتەسىپ بىتىرماققا، بىرەۋى ويىن بىرەۋىنە ۇقتىرارلىق تىلىنە ءسوز بەرىپ ياراتماقلىعى ماحاببات ەمەس پە؟ كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟ اقىل كوزىمەن قارا: كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن. ول بۇلتلاردان ياڭبىر جاۋعىزىپ، جەر جۇزىندە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىسلارنى ءوندىرىپ، كوزگە كورىك، كوڭىلگە راحات، گۇل-بايشەشەكلارنى، اعاش-ياپراقلارنى، قانت-قامىسلارىن ءوندىرىپ، نەشا ءتۇرلى ءناباتاتلارنى ءوستىرىپ، حايۋانلارنى ساقتاتىپ، بۇلاقلار اعىزىپ، ءوزان بولىپ، وزاندەر اعىپ داريا بولىپ، حايۋانلارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقلارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنىن; گۇللار گۇلىن، قۇسلار ءجۇنىن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن; حايۋانلار ەتىن، ءسۇتىن، كۇشىن، كوركىن، تەرىسىن; سۋلار بالىعىن; بالىقلار يكراسىن، ءھاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن، قۇرت-جىبەگىن، يپاكىن – ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ فايداسىنا جاسالىپ، ھەشبىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك بىرنارسە جوق، ءبارى – ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق. ميللون حيكماتمان جاسالعان ماشينا، فابريكا ادام بالاسىنىڭ راحاتى، فايداسى ءۋشىن ياسالسا، بۇل ياساۋشى سۇيگانلىگى ەمەس پە؟ كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەك قارىز ەمەس پە؟ ادام قاناعاتسىزلىقمەنەن بۇل حايۋانلارنىڭ تۇقىمىن قۇرتىپ، الدىڭعىلار ارتقىلارعا ءجابىر قىلماسىن دەپ، مالنى ادام بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ قورعانىنا قورعالاتىپ، وزگە حايۋانلارنا ءبىرىن ۇشقىر قاناتىنا، ءبىرىن كۇشتى قۋاتىنا، ءبىرىن ەكى اياعىنا سۇيەنتىپ، ءبىرىن بيىك جارتاسقا، ءبىرىن تەرەڭ تۇڭعيىققا، قالىڭ ورمانعا قورعالاتىپ ءھام ءھاربىرىن ءوسىپ-ونبەككە قۇمار قىلىپ، جاس كۇنىندە كىشكەنە ۋاقىتىندا شافقات سيقىرى ءبىرلان باستارىن بايلاپ، قامقور قىلىپ قويماقلىعى – ادام بالاسىنا ءوسىپ-ءونىپ، تەڭدىك السىن ەمەس، بالكي ادام بالاسىنىڭ ۇزىلمەس ناسىلىنە، تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگەندىك. ءجا، بۇل حيكمەتلەرىنىڭ ءھامماسىنان مارحامات ءھام ادالات زاھير تۇر ەكەن. ءبىز ورتامىزدا بۇل مارحامات، ادالاتتى يماننىڭ شارتىنان حيساپ قىلمايمىز. انىڭ ءۋشىن مۋسليم بولعاندا اللاھقا ءتاسليم بولىپ، انىڭ يولىندا بولماق ەدىك، بولعانىمىز قايسى؟ بۇل ەكى اي مەنەن كۇننەن ارتىق ماعلۇم تۇرعان جوق پا؟ فيعىلى قۇدانىڭ ھەشبىرىن دە قارار قىلمايمىز، وزگەلەردە بولعانىن جەك كورمەيمىز، ءوزىمىز تۇتپايمىز، بۇل قياناتشىلىق ەمەس پە؟ قياناتشىلىققا ءبىر قارار تۇرعان ادام – يا مۇسىلمان ەمەس، ەڭ بولماسا شالا مۇسىلمان.
اللاھ تاباراكا ۋا تاالانىڭ باندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟ ونى كوبى بىلمەيدى. «تافاككارۋ في ءالا ءيللاھي، يننالاھا يۋحيببۋل مۋقسينين» دەگەن اياتلارعا ھەشكىمنىڭ ىقىلاس كوڭىلىمانان عىلىمى جەتىپ، قۇپتاعانىن كورگەنىم جوق. «ءاتامۋرۋن ءانناسا بيلبيرري ءۋاحسينۋ ينناللاھا يۋحيببۋل مۋقسينين»، «ءۋاللازينا ءامانۋ ءۋا اميلۋ ساليحاتي ۋالايكا اسحابۋل ءجانناتي ھۋم فيھا حاليدۋن» دەگەن اياتلار قۇراننىڭ ءىشى تولعان «امالۋس ساليح» نە ەكەنىن بىلمەيمىز. «ءۋا ءامماللازينا ءامانۋ ۋااميلۋس ساليحاتي ءفايۋاففيھيم ءۋجۋراھۋم ۋاللاھۋ ءلا يۋحيببۋز زاليمين» اياتىنا قاراساڭ، عامالۋس-ساليح زالىمدىقنىڭ زيددى بولار. ولاي بولعاندا ءادالات، رافقات بولارعا كىمدە-كىمنىڭ ادالاتى جوق بولسا، ونىڭ حاياسى جوق، كىمنىڭ ۇياتى جوق بولسا، ونىڭ يمانى جوق دەگەن پايعامبارىمىز ساللالاھۋ ءالايھي ءۋاسسالامنىڭ حاديس ءشاريفى «ءمان ءلا حايا ءلاھۋ ءلا يمانا ءلاھۋ» دەگەن دالەل ءدۇر. ەندى بەلگىلى كي يمان قۇر ينانىش ءبىرلان بولمايدى. ءادالات ۋا رافقات ءبىرلان بولادى. عامالۋس-ساليح ءادالاتلى ۋا مارحاماتلى بولماق، كۇللى ءتان ءبىرلان قىلعان قۇلشىلىقلارىنىڭ ھەشبىرى ءادالاتنى، مارحاماتنى بەرمەيدى. كوزىڭ كۇندە كورەدى، ناماز وقۋشى، رۋزا تۇتقۋلارىنىڭ نە ءھالاتتا ەكەنلىكلارىنىڭ وعان دالەل كەرەك ەمەس. بالكي ءادالات – بارشا ىزگىلىكنىڭ اناسى ءدۇر. ينساف، ۇيات وسى ءادالاتتان چىعادى. انىڭ ءۋشىن ءادالاتلى ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى: مەن ءوز كوڭىلىمنە حاليق مەنىمەن سونداي-مۇنداي قىلىقلارىمەن ءمۇامالا قىلسا ەكەن دەپ ويلاپ تۇرىپ، ءوزىم سول قىلىقلارىمەنەن ءمۇامالا قىلماعلىعىم جارامايدى عوي دەپ، سول ءوزى ءادالات ءھام ينساف تا ەمەس پە؟ ول ءھامما جاقسىلىقنىڭ باسى ەمەس پە؟ ءجا، ولاي حۇلقمەنەن ويلاعان كىسى حاللاقىنا شۇكىرىنى نەگە ويلاماسىن؟
شۇكىرلىكتەن عيباداتنىڭ ءبارى تۋادى. ەندى زينھار ءادالاتتان، شافقاتتان بوسانباڭنار. ەگەر بوسانساڭ، يمان دا اداملىق تا ءھامماسى بوسانادى. اللايار سوفىنىڭ ءبىر ءفاردادان يۋز ءفاردا بيجاي دەگەنى باسىڭا كەلادى. ەندى ءبىزنىڭ تاعريف بويىنشا قۇداي تاالا عالىملى، راحىملى، ءادالاتلى، قۋدىرەتلى ەدى. سەن دە بۇل عىلىم، راحيم، ءادالات ءۇش سيفات ءبىرلان سيفاتلانباق ءيجديھادىن شارت ەتتىڭ، مۇسىلمان بولدىڭ ءھام تولىق ينسانياتىڭ بار بولادى. بەلگىلى جاۋانمارتلىك ءۇش حاسلات ءبىرلان بولار دەگەن: سيددىق، كارام، اقىل – بۇل ۇشىندەن سيددىق ءادالات بولار، كارام شافقات بولار. اقىل ماعلۇم ءدۇر، عيلمنىڭ ءبىر اتى ەكانلىگى، ءھار ادامنىڭ بويىندا اللاھ تاباراكا ۋا تاالا ءتاحمين بار قىلىپ ياراتقان، بىراق وعان ريۋاج بەرىپ گۇلداندىرماك بالكي ادام ءوز حالىنشا كامالاتقا يەتكىزبەك جاھاتىندە بولماق بولار. ءوز ءيجديھادىڭ ءبىرلان نيەت حالس ءبىرلان ىزلەنسەڭ عانا بەرىلە تۇرعان نارسەلەر، بولماسا يوق. بۇل ايتىلمىش ءۇش ءحاسلادىنىڭ يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، انان سوڭ اۋليەلەر، انان سوڭ حاكيملەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلمانلار. بۇل ۋش ءتۇرلى فيىل قۇدانىڭ سوڭىندا بولماق، ءوزىن قۇل ءبىلىپ، بۇل فيىللەرگە عاشىق بولىپ، تۇتىنباقنى پايعامبارلار ۇيرەتتى، اۋليەلەر ۇقتى، عاشىق بولدى، بىراق ۋحراۋي فايداسىن عانا كۇزەتتى. عاشىقلىقلارى سول حالاققا جەتتى-كي، ءدۇنيانى، دۇنياداعى تيەرلىك فايداسىن ۇمىتتى. بالكي حيساپقا المادىلار. حاكيملار ءدۇنيادا تاباتۇعىن فايداسىن سويلەدى. عيبرات كوزىمەن قاراعاندا ەكىسى دە بىرىنەن-ءبىرى كوپ جىراق كەتمەيدى. انىڭ ءۋشىن ءھاربىرى ايتۋى باسقاشا بولسا دا، اللاھ تاالانىڭ سانااتىنا قاراپ، پىكىرلانباكتى ەكىسى دە ايتتى. پىكىرلانماك سوڭى عيبراتلانماك بولسا كەرەك. بۇل اقىل، عىلىم ءھار ەكىسى دە ءوزىن زورعا حيساپلانماقنى، زۇلىمنىقنى ادام وزىندەي ادامنى الداماقنى جەك كورەدى. ءسويتىپ، بۇل ەكىسى دە مارحاماتلى ۋا شافقاتلى بولماقنى ايتىپ بۇيىردى-لار. بۇل راھيم بولسا كەرەك. مەنىڭ ويىما كەلەدى: بۇل ەكى تايپا ءھار كىسى ءوزلارىنا ءبىر ءتۇرلى ءنافسىسىن فيدا قىلۋشىلار، ياعني باندالىكنىڭ كامالاتى اۋليالىك ءبىرلان بولاتۇعىن بولسا، كۇللى ادام تاركى ءدۇنيا بولىپ، «ھۋ» دەپ تاريقاتقا كىرسە، ءدۇنيا ويران بولسا كەرەك. بۇلارنى كىم اسىرايدى، مالنى كىم باعادى؟ دۇشماندى كىم توقتاتادى، كيىمدى كىم توقيدى، استىقتى كىم ەگەدى؟ دۇنيەدەگى اللاھنىڭ باندەلەرى جاراتقان قازينالارىن كىم ىزدەيدى؟ حارامي، ماكرۋھي بىلاي تۇرسىن قۇداي تاالانىڭ قۋاتىڭ ءبىرلان ءيجتيھادىڭ، اقىلىڭمەنەن تاۋىپ، راحاتىن كورمەگىنە بولا جاراتقان، بەرگەن، نيعماتلارىنا، اندىن كورماك حۇزۋرعا سۋىق كوز ءبىرلان قاراپ، ەسكەرۋسىز تاستاپ كەتپەك اقىلعا دا، اداپكە دە، بالكي ينسافقا دۇرىس ما؟ ساحيب نيعماتىڭا شۇكىرلىگىڭ جوق بولسا، ءاداپسىز ءبىرلان گۇناھار بولمايسىڭ ما؟ ەكىنشى، بۇل جولداعىلار قور بولىپ، دۇنيەدە جوق بولىپ كەتۋدىڭ قاۋپى بار. كافيرلەرگە جەم بولىپ كەتۋدەن قايسىبىر سابىرسىزى جولىنان تايىپ، سابىرمەنەن ءبىر قارار تۇرايىن دەگانى ولىپ كەتسەلەر كەرەك ەمەس پە؟ اگاردا بۇل جول – يارىم-يارتىلارىنا عانا ايتىلعان بولسا، يارىم-يارتى راست دۇنيەدە بولا ما؟ [حاشيا: راست بولسا، ھامماعا راست بولسىن، الالاعان راست بولاما ما، ءھام ءادالات بولاما ما؟] ولاي بولعاندا ول جۇرتتا عۇمىر جوق بولسا كەرەك. عۇمىر ءوزى – حاقيقات. قاي جەردە عۇمىر جوق بولسا، وندا كامالات جوق. بىراق اۋليەلەرنىڭ دە ءبارى ءبىرداي تاركى ءدۇنيا ەمەس، ءاشاران-ءمۋباشارادان حازىرەتى وسمان، ابدۋرراحمان يبن اۋف، ساد يبن ابۋاققاس ءۋشاۋى دە ۇلكەن بايلار ەدى. بۇل تاركى دۇنيالىق يا ءدۇنيا ءلاززاتىنا الدانىپ، ءيجديھادىم شالا قالادى دەپ بويىنا سىڭبەگەنلىك يا حيرس دۇنيالىقتان اۋامنىڭ كوڭىلىن سۋىتپاق رەنجۋگە سابىر ەتىپ، ءوزىن فيدا قىلىپ، مەن جانىممەن ۇرىس قىلعاندا حالىق ەڭ بولماعاندا نافسىسىمەن ۇرىس قىلىپ حاۋاستان ءھاربىر ءارزۋي نافستان سۋىنىپ عادالات، مارحامات ماحابباتىنا ءبىر قارار بولار ما ەكەن دەگەن ءۇمىتمانان بولسا كەرەك. ولاي بولعاندا و دا جۇرتقا قىلعان ارتىق ماحابباتتان ھيساپ. بىراق بۇل يول – بەك چەتين، بەك نازيك يول، بۇل يولدا رياسىز، جەڭىلدىكسىز بار قارار تۇرىپ ىزلانگان عانا ءىسىنىڭ كامالاتىنا يەتمەك. بۇل زامانعا نادير، بۇعان عىلىمنىڭ دا زورى، سيددىق، عيراتتىڭ دا زورى، ماحابباتنىڭ حاللاقىنا ۋا حالىق عالامعا دا بەك زورى تابىلماق كەرەك. بۇلارنىڭ جيىلماعى قيىننىڭ قيىنى، بالكي ءفيتنا بولار. باسىنا ءھام وزىنە وزگەچەلىك بەرمەك، ادام ۇعلىن ءبىر بۇزاتۇعىن ءىس، ءھاربىر ناداننىڭ ءبىز تاريقاتقا كىردىك دەپ جۋرگانى ءبىز بۇزىلنىق دەگانىمەن ءبىر بولادى.
[ھاشيا:«ءامانتۋ ءبيللاھي، ءۋا مالايكاتيھي ءۋا كۋتۋبيھي ءۋا رۋسۋليھي ءۋال ياۋميل احيري، ۋا بيل قاداري حايريھي ءۋا ءشارريھي ميننالاھي تاالا، ءۋال باسۋ ءبادال ماۋتي حاققۋن». اللاھنا، پەرىشتەلەرگە يمان كەلتىرۋ، كىتاپتارى راس، پايعامبارلارى حاق، قيامات كۇنى بولماعى راس، جاقسى، جامانلىق تاعدىرى اللاھ تاالادان ەكەنىنە، ولگەن سوڭ قايتا ءتىرىلىپ، سۇراۋ بەرەتۇعىنىمىزعا ينانۋ].
حاكيم، عالىم اسىلدا ءبىر ءسوز لاكين عارافتا باسقالار ءدۇر. دۋنيادا عىلىم زاھيري بار، ولار ايتىلمىش يازىلمىشلارنى ناقىليا دەپ تە ايتادى لار. بۇل ناقىلياعا جۇيرىكلەر عالىم اتالا لار، ءامما قۇداي تاالا ھەشبىر نارسەنى سەباپسىز جاراتماعان، بۇنى ءيزارلاپ «تافاككارۋ في الا ءيللاھي» دەگەن حاديسكە ءبيناان بۇل ساناتى قۇدادان ءيزارلاپ ۋا قۇمار بولىپ، عيبراتلانۋچلارگا تىيۋ جوق، بالكي ساناتىنان ءسابابىن بىلمەككە قۇمارلىقتان سانيىنا عاشىقلىق شىعادى. قۇداي تاالانىڭ زاتىنا ءبانداسىنىڭ اقىلى يەتمەسە، ءدال سونداي عاشىقمىن دەمەك تە ورىنسىز. عاشىق-ماعشۇقلىققا حاليك ءبىرلان ماقلۇق ورتاسى ءمۋناسيباتان، اللاھ تاالانىڭ باندەسىن ماحاببات ۋا ءمارحاماتمانان جاراتقانىن ءبىلىپ، مۇحابباتىنا مۇحابباتمەنەن عانا ەلجىرەمەكنى قۇداعا عاشىق بولدى دەيمىز. ولاي بولعاندا حيكمەت قۇداعا باندە ءوز اقىلى يەتەرلىك قادار عانا ءبىلسام دەگەن ءھار ءىسىنىڭ ءسابابىنى ويلاۋشىلارعا حاكيم ات قويدىلار. بۇلار حاق ءبىرلان باتىلنى ايىرماققا ءسابابلارنى بىلماككا تىرىشالار ءبىرلان ءھامماسى ادام فايداسى ۋچۋن، كۇلكى تۇگىل دۇنياداعى ءتۇرلى ءلاززات بۇلارعا ەكىنچى ءمارتابادا قالىپ، ءبىر عانا حاقنى تاپپاق، ءھار ءنارسانىڭ ءسابابىن تاپماق ءبىرلان ءلاززاتلانادىلار.
اداسماي تۋرا ىزلانگان حاكيملار بولماسا، ءدۇنيا ويران بولار ەدى. فيىلى ءباندانىڭ قازىعى – وسى جاقسى حاكيمدەر ۋا ءھار نارسە ءدۇنيادا ولارنىڭ يستيحراجى ءبىرلان راۋاج تابادى. بۇلارنىڭ ءىسىنىڭ كوبى – ءدۇنيا ءىسى، لەكىن وسى حاكيملارىنىڭ جاساعان، تاراتقان ءىسلارى – «ءاد-ءدۇنيا ءمازرااتۋل ءاحيراتي» دەگەندەي، اھيرەتكە ەگىندىك بولاتۇعىن ءدۇنيا سول. ءھاربىر عالىم – حاكيم ەمەس، ءھاربىر حاكيم – عالىم. عالىمدار، حاكيملار الدىندا ەشكىم ەمەس، عالىملارىنىڭ ناقىلياسى ءبىرلان مۇسىلمان يمان تاقليدي كاسىپ قىلادى، حاكيملارىنىڭ اقىلياتى ءبىرلان ەتسە يمان ياقيني بولادى. بۇل حاكيملاردان مۋرات – مۇسىلمان حاكيملارى، بولماسا عايريديننىڭ حاكيملارى اعارشە «ءفاتلۋبني ءتاجيدۋني» دەلىنسە دە، ءدۇنيانىڭ ءھام ادام ۇعىلى عۇمىرىنىڭ سىرىنا يەتسەلار ءدا، ءديننىڭ حاق ماعريفاتىنا جەتە الماعانلار، بۇلاردىڭ كوبى يماننىڭ جەتى شارتىنداعى ءبىر اللاھنى تانىماقتان عايري، ياعني التاۋىنا كىمى كۇماندى، كىمى مۇنكىر بولىپ، تاحقيقلاي الماعانلار. ەگەر بۇلار ءدىن ۇستازىمىز ەمەس بولسا دا، دىندە باسشىمىز قۇدانىڭ ەلشىسى پايعامبارىمىز ساللاھۋ ءالايھي ءۋاسسالامنىڭ حاديس ءشاريفى: «حايرۋن ناس مان يانفاعۋنناس» دەگەن. حاكيم ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس-قىزىقنىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىنا فايدالى ءىس شىعارماقلىعىنا ياعني ەلەكتريانى تاۋىپ، اسماننان جايدى بۇرىپ الىپ (ارالىقتاعى حاشيا اقىلىن تاۋىپ جۇرگىزىپ) دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وتمەنەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الماستاي قىزماتلار ءىشلاتىپ قويىپ، تۇرعانلىعى، ۋا حۇسۋسان ادامنىڭ اقىلى-پىكىرىن ۇستارتىپ، حاق ءبىرلان باتىلنى ايىرماقنى ۇيرەتكەننىگى، بارچاسى نافيعلىق بولعان سوڭ، ءبىزنىڭ ولارعا ميناتتارىمىزعا داۋ جوق.
بۇل زامانانىڭ موللالارى حاكيم اتىنا دۇشمان بولادى. بىلىمسىزلىك بالكي بۇزىق فيىل «ءال-ينسانۋ ادۋن ليما ءجاھيلا». ولارنىڭ شاكىرتلارىنىڭ كوبى ءبىراز اراف-پارسىدان ءتىل ۇيرەنسە، ءبىر جارىم بولىمسىز باحس ۇيرەنسە سوعان ءماز بوپ، وزىنە وزگەشەلىك بەرەم دەپ ءاۋرا بولىپ، جۇرتقا فايداسى تيمەك تۇگىل، ءتۇرلى-ءتۇرلى زارارلار حاسيل قىلادى. «ھاي-ھوي» مەنەن، ماقتانمەنەن قاۋىمدى اداستىرىپ بىتىرەدى. بۇلارنىڭ كوبى انشەيىن ءجاھيل تۇگىل، ءجاھيللار كىبىك تالاپ بولسا، قايدا حاق سوزدەر كەلسە، قازىر ينسافقا قايتسىن ءھام عيبراتلانسىن. راس سوزگە ور قازىپ، تور جاساماق نە دەگەن ينساف؟ قۇر وزىمشىلدىك ءھاربىر ادام بالاسىن بۇزاتۇعىن فيىل. راسنىڭ ءبىر اتى – حاق، حاقنىڭ ءبىر اتى – اللاھ، بۇعان قارسى قارۋلاسقانشا مۇنى ۇعىپ، ادالاتپەن تاپتەشتەۋگە كەرەك. مۇنداي فيىلدان كۋفر قاۋپى ءدا بار. جانە پايعامبارىمىز ساللاھۋ ءالايھي ءۋاسسالام «اقىرزاماننا – ءبىر جىلدىق، ءبىر كۇن بولار» دەگاندا ساحابي-كەراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا، «انىڭ فاتۋاسىن سول زاماننىڭ عالىملارى بىلەر» دەگەن سوزىنەن ءبىر عيبراتلانىپ قاراساق، زامانا وزگەرۋ ءبىرلان قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولادى. بۇل كۇندەگى تاحسيلعۋلۋم ەسكى مەدرەسەلەر عۇرفىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى. سوعان قاراي عۇسمانيادا مەكتەپ حاربيا، مەكتەپ رۋشديالار سالىنىپ، جاڭا نيزامعا اينالعان. مۇنداعىلار ۋزاق يىللار ءومىر وتكىزىپ، عىلىمنى فايداسىز ۇزاق ءباحسلارمانان كۇنىن وتكىزىپ، مايشات ءدۇنيادان نادان ءبىر ءيسسىز ادام بولىپ شىعادى دا، ھەشبىر ھارەكەتقا لاياقاتى جوق بولعان سوڭ ادام اۋلاۋعا سالىنادى لار. كوبىنەسە بۇنداي ءيسسىزلارنىڭ ناسيحاتى دا ءتاسيرسىز بولادى. ءدۇنيانىڭ ماعمۋرلىعىن ءبىر ءتۇرلى اقىلعا نۇر بەرىپ تۇراتۇعىن نارسە. جوقشىلىعنىڭ ادامنى حايۋانلاندىرىپ جىبەرەتۇعىنى دا بار. بالكي، ءدۇنيانىڭ عىلىمىن بىلمەي قالماقلىق – ءبىر ۇلكەن زارارلى نادانلىق، ول قۇراندا سوگىلگەن. ءدۇنيادا كىمدا-كىم وزىنە وزگاشالىك بەرمەك قاستى ءبىرلان مالعا مۇحابباتىن اۋدارعان، ءدۇنيادا بولماسا، يحساندا قولىم قىسقا بولماسىن ءھام ءوزىم بىرەۋگە تامىلى بولمايىن دەپ، مۇحابباتىن اۋدارماي، ىزگىلىككە بولا ھالال كاسىپ ءبىرلان تاپقان ءدۇنيا ەمەس.
ءبىز عىلىمنى ساتىپ مال ىزلاماك ەماسمىز، مال ءبىرلان عىلىم كاسىپ قىلماقپىز. ءھۋنار – ءوزى ءدا مال، ءھۋنارنى ۇيرەنبەك ءوزى دە يحسان، بىراق ول ءھۋنار ءادالاتتان چىقماسىن، شارعيعا مۋافيح بولسىن! ادامعا حالىنشە يحساندى بولماق – قارىز ءىس، بىراق وزگالارىنىڭ يحسانىنا سۇيەنبەك دۇرىس ەمەس. موللالار تۇرا تۇرسىن، حۇسۋسان بۇل زامانانىڭ يشاندارىنا بەك ساق بولىڭدار! ولار – ءفيتنا، عالىم بۇلاردان زالالدان باسقا ەشنارسە شىقمايدى. ءوزدارى حۇكىمى، شاريعاتنى تازا بىلمەيدى، كوبى نادان بولادى، ونان اسىپ ءوزىن-ءوزى ءاھلي تاريقات ءبىلىپ ءيانا بىرەۋنى يەتكىزباك داعۋاسىن قىلادى لار. بۇل ولاردىڭ سىباعاسى ەمەس، ولاردىڭ جەتكىزبەگى مۇحال، بۇلار ادام ازدىرۋشىلار، ءحاتتا دىنگە دە زارارلى ءدۇر. ولارنىڭ سۇيانگانى – نادانلار، سويلاگانى يالعان، دالەللارى – تاسبيحى مەن شالمالارى، ونان باسقا ەشنارسە جوق.
ەندى ءبىلىڭلار، ەي ءفارزاندلار! قۇداي تاعالانىڭ جولى نيھاياتسىز بولادى. انىڭ نيھاياتىنا ھەشكىم يەتمەيدى. بىراق سول جولعا ءجۇرۋدى وزىنە شارت قىلىپ، كىم قادام باستى، سول تازا مۇسىلمان، تولىق ادام دەلىنەدى. دۇنيەدەگى تۇپكى ماقسۇدىڭ ءوز پايداڭ بولسا – ءوزىڭ نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدانىڭ جولى ەمەس. عالامنان جيىلسىن، ماعان قۇيىلسىن، وتىرعان ورنىما اعىپ كەلە بەرسىن دەگەن – ول نە دەگەن ينساف. نە ءتۇرلى بولسا دا، يا اقىلىڭنان، يا مالىڭنان ءادالات شافقات سەكىلدى، بىرەۋلەرگە جاقسىلىق تيگىزبەك ماقسۇدىڭ بولسا، ول جول – قۇدانىڭ جولى. ول نيھاياسىز جول، سول نيھاياتسىز جولعا اياعىڭدى بەرىك باستىڭ، نيھاياتسىز قۇداعا تاقارۋپ حاسيل بولىپ، حاس ىزگى قۇلدارىندان بولماق ءۇمىت بار. وزگە جولدا نە ءۇمىت بار؟ ءبىراۋلارىنىڭ بار ءھۋنارى، ماقسۋدى كيىمىن تۋزاتپاك، ءجۇرىس-تۇرىسىن تۋزاتپاك بولادى دا، مۇنىسىن وزىنە ءبىر ءداۋلات بىلەدى. بۇل يسلارىنىڭ ءبارى – ءوزىن كورساتماك، ءوزىن-ءوزى بازارعا سالىپ، ءبىر اقىلى كوزىنداگى اقىماقلارعا «بارەكەلدى» دەگىزبەك. «وسىنداي بولار ما ەدىك» دەپ بىرەۋلەر تالاپلانار، بىرەۋلەر «وسىنداي بولا المادىق» دەپ كۇيىنەر. مۇنان نە فايدا شىقتى؟ مۇنشا ءاۋرالاپ، سىرتىڭدى ءبىر سۇيگەن قاۋىمىڭا ۇقساتارسىڭ. سىرتقا قاسيات بىتپەيدى. اللاھ تاالا قارايتۇعىن قالبىڭا، بوياماسىز ىقىلاسىڭا قاسيات بىتەدى. بۇل ايناعا تابىنعانلارىنىڭ اقىلى قانشالىق وسەر دەيسىڭ؟ اقىلى وسسە، ول ءتۇپسىز تەرەڭ جاقسىلىقنى سۇيمەكلىكمەنەن وسەر. قۇداي تاالا دۋنيەنى كامالات شەبەرلىكپەن جاراتقان ەكەن. ءھام ادام بالاسىن ءوسسىن، ءونسىن دەپ جاراتقان، سول ءوسىپ-ءونۋ جولىنداعى ادامنىڭ تالاپ قىلىپ يزلەنەر، قارىزلى ءيسىنىڭ الدى – ءاۋال دوس كوبەيتمەك. ول دوس كوبەيتمەكنىڭ تابىلماعى ءوزىنىڭ وزگەلەرگە قولىڭنان كەلگەنىنشە دوستىق ماقامىندا بولماق. كىمگە دوستلىعىڭ بولسا، دوستلىق شاقىرادى. انىڭ اياعى ھەشكىمگە قاس ساعىنماسلىق، وزىنە وزگەشالىك بەرەمىن دەپ، ءوزىن تىلمەن، يا قىلىقپەن ارتىق كورسەتماك ماقسۇدىنان اۋلاق بولماق. بۇل ءوزىن-ءوزى ارتىق كورسەتماك ەكى ءتۇرلى: اۋالگىسى – ءھاربىر جامانشىلىقنىڭ جاعاسىندا تۇرىپ، ادامدىعىن بۇزاتۇعىن جامانشىلىقتان بويىن جيماقلىق، بۇل ادامعا نۇر بولادى. ەكىنشىسى، ءوزىن وگەشەلىكمەنەن ارتىق كورسەتپەك – ادامدىقتىڭ نۇرىن، گۇلىن بۇزادى ءۇشىنشىسى – قاستىق قىلماق، قور تۇتپاق، كەمىتپەك، ولار دۇشپاندىق شاقىرادى. ءھام ءوزىن وزگەشە تۇتاتىن دەمەكتىڭ ءتۇبى – ماقتان. ءھاربىر ماقتان بىرەۋدەن اسامىن دەگەن كۇنشىلىك بىتىرەدى دە، كۇنشىلىك كۇنشىلىكتى قوزعايدى. بۇل ءۇش ءتۇرلى ءىستىڭ جوقتىعى ادامنىڭ كوڭلىنە تىنىشلىق بەرەدى. ءھاربىر كوڭىل تىنىشلىڭى كوڭىلگە تالاپ سالادى.
كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشماق كەرەك. اۋەلى – نادانلىق، ەكىنشىسى – ەرىنشاكلىك، ءۇشىنشىسى– زالىملىق دەپ بىلەسىڭ. نادانلىق – عىلىم-ءبىلىمنىڭ يوقلىعى، دۇنيەدە ھەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. بىلىمسىزلىك – حايۋانلىق بولادى. ەرىنشاكلىك – كۇللى دۇنياداعى ءھۋنارنىڭ دۋشمانى. تالاپسىزلىق، جىگەرسىزلىك، ۇياتسىزلىق كەدەيلىكنىڭ ءبارى وسىدان چىعادى. زالىملىق – ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۋشپان بولسا، ادامزاتىنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش زيان حيسابىنا قوسىلدى. بۇلارنىڭ ەمى، حاللاقىنا ماحاببات پەن حالقى عالامعا شاپقات، قايراتلى، تۇرلاۋلى، ءادالات ءىسىنىڭ الدى-ارتىن بايقارلىق ءبىلىم-عىلىمى بولسىن. ول ءبىلىم-عىلىمى قۇداعا مۇقتادي بولسىن. ياعني، قۇداي تاعالا بۇل عالامنى جاراتتى، ەرىنبەدى. قۇداي تاعالا كەلىسىممەن، حيكمەتمەنەن كامالاتلى ءبىر جولعا سالىپ جاساۋى، ءسىزلارىنىڭ ءىشىڭىزدا ءبىر جاقسىلىقنى بينا قىلىپ، ارقا سۇيەرلىك شەبەرلىكمانان بولسىن. ءيانا قۇداي تاالا ارنە جاراتتى، ءبىر ءتۇرلى پايدالى حيكمەتى بار. سەنىڭ دە ءيشيڭنان ءبىر زارار شىعىپ كەتكەندەي بولماي، كوپ پايدا بولارلىق ءبىر ءۇمىتى بار يش بولسىن. بۇلارسىز ءىس – ءىس ەمەس. بالكي بۇلارسىز تاعاتتا – تاعات ەمەس. بەلگىلى كي قۇداي تاعالا ھەشبىر نارسەنى حيكماتسىز جاراتمادى ءۋا ھەش نارسەگە حيكماتسىز تاكليف قىلمادى. ءبارىنىڭ حيكماتى بار، ءبارىنىڭ ءسابابى بار. ءبىزنىڭ اۋام بىلاي تۇرسىن، عىلىمعا ماحابباتى بارلارعا ءساباپ، فارىزلارنى بىلمەككە يجديھات ءلازىم. ءسىزلار ءاربىر امال قىلساڭىز، ىزگىلىك دەپ قىلاسىز. ىزگىلىككە قاسد ەتىپ، نيەت ەتەسىز. نيەت انىڭ فارىزىندان حيساپ. پايعامبارىمىز: «يننامال-امال بين نيەت» دەگەن. ەندى نيەت ەتتىڭىز تاھارات الماققا، ناماز وقىماققا، رۋزا تۇتپاققا، بۇل تاعاتلاردا نيەتىڭىز زاھيرىنان قالىپ، عيباداتقا جەتپەكلىگى كەمچىلىك ەمەس پە؟ ءسىزنىڭ باتينىڭىز تازا بولماعى اۋەلى يمان بولىپ، بۇل زاھير عيباداتىڭىز يماندى بولعان سوڭ عانا فارىز بولعان. ءسىزنىڭ زاھيرىڭىزناعى عيبادات – باتينىڭىزناعى يماننىڭ كولەڭكەسى ءھام سول يماننىڭ نۇرلانىپ تۇرماعىنا كورىك ءۇشىن بۇيىرىلعان. انىڭ ءۇشىن عۇلامالار يمان ەكەۋ ەمەس، بىرەۋ، بىراق ىزگى تاعات ءبىرلان نۇرلانادى، تاعات جوق بولسا كۇڭگىرتتەنەدى، بالكي ءسونۋ قاۋپى بار دەگەن. ەگەر نادانلار ول عيباداتنىڭ ىشكى سرىن ەسكەرمەي قىلسا، ونى قىلىپ ءجۇرىپ، يمانى سونەر دەگەن. مەنىڭ قاۋفىم بار، ولار: حاس وسى عيبادات ەكەن، قۇدانىڭ بىزگە بۇيىرعانى، ءبىز وسىنى قىلساق، مۇسىلمانلىق كامىل بولادى دەپ ويلايدى. ول عيبادات كۇزەتشىسى ەدى. يا كۇزەتشى كۇزەتكەن نارسەسىنىڭ اماندىعىن ويلاماي، ءبىر عانا وياۋ تۇرماعىن قاسد قىلسا، ول نە كۇزەت، كۇزەتكەن ءنارساسى قايدا كەتەدى؟ ماقسۇت كۇزاتىلگان نارسەنىڭ امانلىعى، تازالىعى ەمەس پە؟
ەي، يشاراتتان حابارسىزلار قارا! بۇل عيباداتتان ءبىر ۇلكەنى – ناماز، ول نامازدان ءاۋالى تاھارات الماق، انان سوڭ شۇرۋع قىلماق. ول تاھاراتنىڭ الدى – يستينجا ەدى. مۇنى ءبىر بەرىك ويلاپ تۇر. اياعى ەكى اياققا ءماسىح ءبىرلان ءبىتۋشى ەدى. بۇلار ءھامماسى بولماسا، كوبى يشارات ەدى. يستينجادا كوتىڭىزدى جۋاسىز، ءسىزنىڭ كوتىڭىزنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق ەدى. انىڭمەنەن ءسوزىمنى تازالىققا كىرگانلىگىڭدى، كامىل ىقىلاسىڭنى كورسەتىپ، ءىشىمنىڭ سافلىعىنىڭ سوڭىندا حالىق كورەر سىرتىمنى دا پاك ەتەمىن ءھام كوزگە كورىنبەيتۇعىن اعزالارىمنى دا پاك ەتەمىن، بۇل پاكلىگىمنىڭ ۇستىنلە اللاھنا دۇعا ەتامىن دەپ ءحازىرلاناسىز. ەندى نامازنىڭ اتى – ءسالات، ءسالات – دۇعا ماعىناسىندا دەگەن. اياقتا، مويىندا بولعان ءماسحلار ول جۋماق ەماس، ءوزلارى ءدا جۋلى دەپ كورسەتپەك يشاراتى.
نامازدان ءاۋال قۇلاق قاقتىڭىز. گارچي اللاھ تاالانى يوقارىدا دەپ ماكان يسبات ەتپەسەڭ دە، بەگىراك ءسوز ۋا ءاداپسىز بولىپ گۋناھ دارياسىنا عارىق بولدىم ياعني دۇنيە اۋەسىنە عارىق قىلماي، قولىمنان تارت ياعني قۇتىلارلىق جاردامدەرىنىڭ يشاراتى.
ونان سوڭ قيامدا تۇرىپ، قول باعلاماق، قۇل-قوجا الدىندا تۇرماق بۇقارا پاتشا الدىندا تۇرعاننان ارتىق اللاھنىڭ قادىرلىلىگىنە ءوزىنىڭ عاجيزدىعىنا يقرارىنىڭ بەرىكلىگىن كورسەتپەك يشاراتى.
قيبلاعا قاراۋ – ارينە، قۇداي تاالاعا ھەشبىر ورىن مۇمكىن ەمەس بولسا دا، زياراتنى فارىز ەتكەن ورىنعا ءجۇزىن قاراتىپ، دۇعادان قابىلىققا ياقىن بولار ما ەكەن دەگەن يشاراتى. انىڭ سوڭ قيراات، ياعني سۋرا فاتيحا وقيسىڭ، مۇندا بىراق ءسوز ۇزارادى. ول فاتيحا سۇرەسىنىڭ ماعىنالارىندا كوپ سىر بار.
رۋكۋع، باش ۇرماق – الدىندا قۇدا قازىرگە ۋقشاش ول دا يشارات.
ساجدەلەر – ءاۋال جەردەن جارالعانىنا يقرارى، ەكىنشىسى ءيانا جەرگە قايتماعىنا يقرارى، باش كوتەرمەگى ءيانا ءتىرىلىپ، سۇراۋ بەرمەگىنە يقرارىنىڭ يشاراتى.
قاعدايل احيردا دۇعانىڭ اقىرىندا اللاھقا تاحيات، اندان ءتاشاھھۋد، اندان سالاۋات، پايعامبارىمىزعا سالاۋات ايتماق ءۋشىن انىڭ اقىرى ءسالاممانان تاۋىساسىز. ياعني، اللاھدان نە تىلەپ دۇعا قىلدىڭىز، ول انىڭ قازيناسى كۇللى مۇسىلماندى ورتاقتاستىرىپ، ولارعا دا ءسالاماتىن تىلەپ ءھام راحمەت تىلەپ بىتىرەسىز.
ءجا، بۇل سوزدەن نە عيبراتلاندىڭ؟
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
