الەمگە ايگiلi كانوندار… وسى ءسات قيىر شەتتەگi كولورادو ەسiڭiزگە تۇسەر. سول كولورادونىڭ اينىماس بولشەگiندەي جەر شارىنىڭ وزگە جارتىسىندا شارىن جاتىر. شىن مانiندە شارىن اڭعارى دا تابيعاتتىڭ سۇلۋلىعى رەتiندە وزiنە قىزىعۋشىلاردى ىنتىقتىرادى. وزگەشە تىلسىم ورنەگiمەن تامسانتار شارىننىڭ قىزعىلت قامالدارى جۇمباق دۇنيەنiڭ ەسiگiن اشارداي مەن مۇندالاپ اڭسارىڭدى اۋدارا بەرەدi.
بۇل وڭiردە الىپ تاۋلاردىڭ كەرiم كەلبەتi كوز قارىقتىرادى. اق باس شىڭداردىڭ سۇلۋ سۋرەتi سىرباز كەيiپتە اسقاقتايدى. بيiككە ورمەلەگەن جاسىل شىرشالار ادەمiلiككە وزگەشە اسپەت بەرگەندەي. كوكوراي شالعىندى جوتالاردىڭ مۇنارعا بوككەن كەيپiن ايتىڭىز.
بۇل وڭiردە سۇلۋلىق اتاۋلىنى كانiگi شەبەردiڭ iسمەر قولىمەن كەستەلەگەندەي يرەكتەلە جىلت-جىلت ەتكەن وزەندەر ورنەگi تامسانتادى. قۇداي-اۋ، سول ورنەكتiڭ بiر ساباعى مىڭ سان بۇرالىپ، قارسى الدىڭىزدا جاتىر.
شارىن… شارىن تىم تەرەڭدە، شاقىرايعان كۇنگە شاعىلىسا جىلتىراپ اعادى. گۇرiلدەپ، ارقىراي باستاۋ الار تاۋ وزەنi وسى تۇسقا كەلگەندە سiلەلەي شارشاعان دەرسiڭ، قانشاما جىلدار بويىنا شەر قاباتىنىڭ قىمتانا جاسىرعان قۇپياسىن تىرمالاي اشقان ارىندى اعىس ءسال تىنىس العانداي. كوز الدىڭىزدا تاڭعاجايىپ كوركەم كورiنiس تۇرادى. بيiكتiك پەن تەرەڭدiك: مۇزارت تاۋلاردىڭ اسپان تەپكەن تاكاپپار شىڭدارى ءون بويىن ماقتانىش كەرنەگەندەي ماڭعاز كەيiپ تانىتادى; ءجۇزiن ءاجiم تورلاعانداي قاتپار-قاتپار جارقاباقتان تومەن قۇلاعان اڭعارلار مۇڭايا ويعا بەرiلەدi.
شارىن… قىزعىلت قامالدار اڭعارى … تۋعان تابيعاتتىڭ توسىن كەسكiنi كەيiنگi كەزدە جۇرتشىلىقتى وزگەشەلiگiمەن باۋراي بەردi. قانشا كۇش سالساقتا قولمەن قيۋلاستىرۋعا كەلمەيتiن بولەكتەۋ سۋرەت ەلiكتiرە تۇسەدi. تابيعات شەبەردiڭ سان جىلعى ورنەگi كەرەمەت اسەرiمەن ەلiكتiرەدi.
تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرىن iشكە بۇككەن قىزعىلت كانون جاردان تومەن قاراي بۇرالاڭ كۇيi اعاراڭداپ جاتقان جالعىز اياق جول ارقىلى وزiنە جەتەلەيدi. اڭسار اۋدارا قىزىقتىرعان قىزعىلت كانوندى گەوگراف ماماندار وسىلاي اتاعانمەن كەيدە «قامالدار اڭعارى» دەپ تە جازادى. سودان با، بiز وزiندiك ەرەكشەلiگiنە قاراي قىزعىلت قامالدار اڭعارى دەگەنگە ىقىلاس تانىتتىق.
قىزعىلت قامالدار اڭعارى سان جىلداردىڭ وتiندە تاۋ جىنىستارى ءتۇرلi ۇلگiدەگi مۇسiندەردiڭ عاجايىپ كورiنiسiن قاشاپ جاساعانداي الدىڭىزعا تارتادى. بiرi وزiندiك تاۋ كەلبەتiن كوز الدىڭىزعا اكەلسە، ەكiنشiسi عايىپتان پايدا بولعان جۇمباق مۇنارانى ەلەستەتەدi. بيiك جارتاسقا ءسال كiدiرە قاراساڭىز ءزاۋلiم عيماراتتىڭ كiرە بەرiس تابالدىرىعىندا تۇرعانداي سەزiنەسiز. بiر ءسات ءوزiڭiزدiڭ مىڭجىلدىقتار الەمiندە ەركە جەلدiڭ، اعىن سۋدىڭ، ءدۇمپۋ كۇشتi ءار الۋان تەربەلiستەردiڭ ساۋلەتكەرشiلiگiمەن بەتپە-بەت كەلiپ تۇرعانىڭىزدى سەزiنبەيسiز. قايتا قۇپيانى ءون بويىنا جاسىرعانداي مۇلگiگەن زاۋ تۇلعالى باعانداردى، كەرiم كۇمبەزدi قۇزداردى، جارقاباعى ايقىش-ۇيقىش دiڭگەكتەردi قىزىقتاي ەلiتiپ، ەرتەگiلەر ەلiنە ەنگەن كۇيi قيالعا بەرiلە وزگە دۇنيەنiڭ ءبارiن ۇمىتار ەدiڭiز.
قىزىقتى قاراڭىز، «كانون» ءسوزi يسپان تiلiندە «قۇبىر» دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi ەكەن. عالىمداردىڭ دەرەگiنە نازار سالساڭىز، كانونداردىڭ پايدا بولۋى قۇرعاق قىراتتاردىڭ ءوز ارناسىن دامىلسىز كەڭەيتكەن وزەن سۋلارىنىڭ اسەرiنەن دەپ تۇسiندiرەدi. ال، قامالدار اڭعارى ادام ورمەلەپ شىعا الماس قۇزدى جارتاس پەن سازدى قۇمشاۋىت تاۋ ارقىلى وتەتiن شارىن وزەنiنە قيىلىسا جاتقان قۇرعاق ساي. قىزعىلت كانوننىڭ ۇزىندىعى ءۇش شاقىرىمعا جۋىق، ەنi 20 مەتردەن 130 مەتر ارالىعىندا بولىپ كەلەدi. تەرەڭدiگi 100 مەترگە جۋىقتايدى. سولتۇستiك امەريكاداعى كولورادو وزەنiنiڭ ۇلكەن كانونىمەن تابيعاتى بiر، لاندشافتتىق الپەتi ۇقساس بولۋى تاڭداي قاقتىرار، اتى ايتىپ تۇرعانداي، ۇلكەن كانوننىڭ ۇزىندىعى 80 شاقىرىم، تەرەڭدiگi دە ولشەۋسiز — 1200 مەتردەن 800 مەترگە دەيiنگi كورسەتكiشi شارىننىڭ شاعىن بولسا دا كانوننىڭ ەرەكشە كورiنiسi تالايدى تامساندىرادى. سوندىقتان دا شىعار، شالعايداعى ورتالىق ازيانىڭ بەيمالiمدەۋ بiر نۇكتەسiنە ورىس ساياحاتشىلارى ن. سەۆەرتسەۆ، ا. كراسنوۆتارعا ات باسىن بۇرعىزدى. دالا توسiندەگi تاڭعاجايىپ الەم — شارىن ولاردى بەي-جاي قالدىرعان جوق. قيانداعى قاشقارعا ساپارلاپ بارا جاتقان شوقان ءۋاليحانوۆ تا تابيعاتى سۇلۋ وڭiردەگi ەرەكشە تۇسكە بويالىپ تۇرعان قىزعىلت كانونعا ەرiكسiز ويعا شوما قاراپ، نازار اۋدارعان دا شىعار-اۋ.
سەبەبi دەرسiز، تابيعاتتىڭ ءوزi جىلدار بويىنا اسپەتتەي الاقانىڭىزعا سالعان جەردiڭ بۇكiل قاباتىنىڭ تىلسىم سۋرەتi ويلانتپاي قويماس. جارقاباقتىڭ سانسىز قاباتتىق الۋان بوياۋى تاس شەجiرەنiڭ بەتتەرiندەي سىر اقتارادى. قامالدار اڭعارىنداعى كەسەك مۇسiندەردiڭ قايتالانباس كەسكiندەرi دە قيالعا جەتەلەيدi. ءدال الدىڭىزدان الىپ اجداھاداي ءتونiپ تۇرعان قۇزدى كورiڭiز. از عانا ۋاقىتقا كiدiرسەڭ باس سالارداي كەيپi قورقىنىشتى. تەك سانداعان توپىراق قاباتتارىنان تۇراتىن ەسكەرتكiش سۇلبا ەكەنiن سەزiنگەندە بارىپ، iلگەرi ادىمدايسىز. سول كەزدە ارىستاندار سايى الدىڭىزدان شىعادى. قۇزدار ەرتەگiدەي، بيiكتەن الىسقا كوز تاستاعان ۇلكەن ارىستاننىڭ الدىمەن باس ءمۇسiنiن ايىراسىز، سوسىن جالبىراعان جالى ايقىندالادى، جۋان موينى بولىپ قوڭىرقاي تارتقان سازقابات كورiنiس بەرەدi. العا جۇرگەن سايىن عاجايىپ الەم ءوز قۇپياسىن اشا تۇسەردەي. كيiز ءۇي اڭعارىنا وتكەندە اۋىلعا كەلگەندەي تىنىس الاسىز. كۇمبەزدەنگەن بيiك توبە مە دەسەڭiز، ءسال ءوتiپ بارىپ اينالا بەرە باعامدايسىز، اعاراڭداپ كوزگە ىستىق كورiنەر كيiز ءۇي. توپىراق قاباتتارىنان بiرەۋ قانشا ۋاقىتىن شىعىنداپ، ادەيi قاشاعانداي. تۇڭلiگi ءسال عانا اشىلعانداي شاڭىراق، ۋىق پەن كەرەگەنiڭ ۇشتاسقان تۇسىنداعى قارا بەلدەۋلi اق شاڭقان كيiز ءۇي وزiنە كوپكە دەيiن جانارىڭىزدى ەرiكسiز اۋدارتادى. ال مىنا دiڭگەك ۇستىن تاس سالىنعان قاپشىقتى ەلەستەتەدi. جارقاباقتىڭ باسىنان ءجۇز مەتردەي تەرەڭدiكتەگi جالعىز اياق جولمەن قيالعا ەلiتiپ، وزiڭiزدەن-ءوزiڭiز كۇبiرلەي العا ادىمدايسىز. ويتكەنi, قۇجىر-قۇجىر قابىرعالى شارىن جەتكiزەر جۇمباققا تولى سىر جەتەلەي تۇسەدi.
شارىن كانونى پايدا بولۋى جونiندە ءتۇرلi بولجام ايتىلادى. كەيبiر زەرتتەۋشiلەر بۇل ءوڭiر كونە ازيانىڭ ورتالىعىندا الاكول جاعاسىنان بۇگiنگi قىتاي اۋماعىن الىپ جاتقان تەڭiزدiڭ تاياز سۋلى شىعاناعى دەگەن جورامالىن ۇسىنادى. تاستاي قاتقان جاسىل تۇستەس ساز قاباتتان تابىلعان تەڭiز جاندiكتەرiنiڭ بiزگە جەتكەن قاڭقالارىنان بiلەتiنiمiز بiر كەزدەرi تەڭiزدiڭ تۇبiندە تiرشiلiك ءۇشiن ءوزدi-ءوزi ارپالىسىپ قيامەت كەشكەنiن، سالقىن سۋدىڭ تابانىندا بiرiمەن-بiرi ارباسىپ، ال، دەم تاۋسىلعاندا ۇيىسا تاس بولىپ قالاتىنىن سەزبەگەن دە شىعار. ۋاقىت شiركiن ەشتەڭەنi كەشiرمەيدi, جاعاعا تەڭiزدiڭ iزiمەن شىعاناق تا عايىپ بولدى. بالكiم، تارتىلعان شىعاناق ورنىندا كول پايدا بولىپ، كۇندەردiڭ كۇنiندە تورايعىر بوگەتi بۇزىلىپ توسقاۋىلدىڭ ءبارiن اعىزىپ الا جونەلدi. ايتپەسە مىناۋ سۇپ-سۇر جارقاباق ول جونiندە سىر ايتپايدى، تەك سازدى قاباتتا قاتىپ قالعان تەڭiز جاندiكتەرiنiڭ قاڭقالارىنان ۇققاندايسىز. بۇل جونiندە پروفەسسور پ. ماريكوۆسكي بىلاي دەپ وي تۇيiندەيدi: «باعزى زاماندا، ۇشتiك كەزەڭدە، 25 ميلليون جىلعا جۋىق بۇرىن، جەر بەتiندە ادامزات جاراتىلماي تۇرىپ، اۋقىمدى دا ىستىق ءشول ورنىندا ۇلكەن كول تولقىپ جاتتى. ول قورشاپ جاتقان تاۋدى جەمiرە تابانىنا كۇشتi ساز قاباتىن ۇساق قيىرشىق تاستارمەن ارالاستىرا جينادى. سوسىن اۋا رايى وزگەردi, كول قۇرعادى، ال، تابانىن سۋ شايىپ وتىردى. تiرشiلiكسiز جالاڭاش ءارi وتە تاڭسىقتاۋ، سازدى تاۋلى ءوڭiر پايدا بولدى».
ال، شارىن جونiندەگi بiر اڭىزدىڭ وقيعا جەلiسi بىلاي ءوربيدi: «جاراتقان يە ارباسىمەن ۇشىپ كەلە جاتادى. جالاڭاش جازىعىنىڭ توبەسiنەن ءوتiپ بارا جاتقان تۇستا بايقاۋسىزدا وتتى جەبەلەرiنiڭ بiرiن قولدان ءتۇسiرiپ الادى. جان-جاعىنا جالىن شاشا تومەن قۇلديلاعان جەبە زۋىلداعان كۇيi جەرگە كولدەنەڭiنەن ءتۇسiپتi. وتتى جەبە بۇلك ەتكەن جەر ءبۇيiرiن ەكiگە قاق جارا دiڭiنە دەيiن جەتiپتi. جەر قاق جارىلعاندا تامىرلارى ءۇزiلiپتi. ۇزiلگەن تامىرلاردان شاپشىعان قاننان قۋارعان توپىراقتاردىڭ ءتۇسi وزگەرiپ سالا بەرگەن دەسەدi…»
شىندىعىندا شارىننىڭ كورiنiسiن بيiكتەن قاراپ بايقاڭىزشى: جەردiڭ قاتتى قاباتىنا دەيiن بەلگiسiز تىلسىم كۇشتiڭ اسەرiمەن الدەنە قاق جارا سوعىپ ءوتiپ، سولتۇستiككە قاراي سوزىلعان الىپ جارىقشاق iز تاستاپ كوكجيەككە سiڭiپ كەتكەندەي سۋرەت كوز الدىڭىزدا تۇرادى.
بۇل وڭiردە الىپ تاۋلاردىڭ كەرiم كەلبەتi كوز قارىقتىرادى. اق باس شىڭداردىڭ سۇلۋ سۋرەتi سىرباز كەيiپتە اسقاقتايدى. بيiككە ۇمتىلعان جاسىل شىرشالار ادەمiلiككە وزگەشە اسپەت بەرگەندەي. كوكوراي شالعىندى جوتالاردىڭ مۇنارعا بوككەن كەيپiن ايتىڭىز.
بۇل وڭiردە سۇلۋلىق اتاۋلىنى كانiگi شەبەردiڭ iسمەر قولىمەن كەستەلەگەندەي يرەكتەلە جىلت-جىلت ەتكەن وزەندەر ورنەگi تامسانتادى. قۇداي-اۋ، سول ورنەكتiڭ بiر ساباعى مىڭ سان بۇرالىپ، قارسى الدىڭىزدا جاتىر.
شارىن بيiكتەن باستاۋ الادى. باسىندا شالكودەسۋ بولىپ باستالىپ تاۋ وزەنi قويناۋداعى جازىققا كەلگەندە ادۋىن ەكپiنi قايتىپ، كەگەن بولىپ جالعاسادى. قارقارا وزەنiنiڭ سولتۇستiك ساعاسى قوسىلىپ، شارىن 255 شاقىرىمعا ۇلاسادى. وزەننiڭ ەنi 30-40 مەتر، تەرەڭدiگi 2-3 مەترگە دەيiن، ال، القابىنىڭ كولەمi 8000 شارشى شاقىرىم. كۇنگەي الاتاۋدىڭ بەتكەيiنەن باستالاتىن كەڭسۋ، ورتا مەركە، شەت مەركە وزەندەرiنiڭ ارنالارى شارىنعا قوسىلىپ، جالاڭاش ويپاتى مەن تورايعىر تاۋىنىڭ شىعىس بولiگiن كەسiپ وتەدi دە الىپ كانوندارعا نەگiز بولادى. سونان تەمiرلiك وزەنiنiڭ ۇلكەن جالعىز ساعاسى كەلiپ، شارىن ارناسى سولتۇستiك شىعىسقا ويىسىپ Iلەگە قۇيادى.
شارىن وزەنi كاينازوي كەزەڭiنiڭ شوگiندiلەر نەگiزiن ايقىن كورسەتە الۋىمەن ەرەكشەلەنەدi. وزەننiڭ وڭ جاعاسىنداعى جارقاباقتان رەت-رەتiمەن كەزەكتەلە قاتپارلانعان سارى باتپاقتى ءارi جۇقا تسەمەنتتi تاستاقتى شوگiندiلەرiنiڭ قىرىق قۇراۋ بەدەرiن كورەسiز. كانون گەولوگيالىق ولشەممەن العاندا جاس دەپ سانالادى. 2 ميلليون جىل بۇرىن تيان-شان تاۋىنىڭ ەتەگiندەگi جەر قىرتىسى بلوكتارىنىڭ كوتەرiلۋi وزەننiڭ ءوز ارناسىن iزدەۋiنە اكەلiپ سوقتى. سايداعى ورنەكتi كەسكiندەردiڭ بۇگiنگi كۇنگە جاقىن كەلەتiن ءتۇرi جارتى ميلليون جىلعا جۋىق بۇرىن پايدا بولعانى دالەلدەنiپ وتىر. ودان بەرگi ارادا اعىن سۋ سالعان كەيiپتi كۇن مەن جەلدiڭ اسەرi وزگەرتتi. وسى كوزگە كورiنبەس سۇلۋلىقتى مۇسiنشiلەر وزدەرiنiڭ عاجايىپ تا ۇلى تۋىندىلارىندا بiر ءسات تىنىم الماي قۇبىلتا بەرەتiنi دە انىق ەكەنi راس.
جارقاباقتارى بۇيرالانىپ جاتقان قۇزدى اڭعاردىڭ تۇبiندە شارىن وزەنiنiڭ سارىنى قۇلاققا تالىپ جەتەدi. كانون تەرەڭدiگi قۇلىقتاۋ مەن تورايعىر تاۋلارىنىڭ تۇيiسكەن وسى تۇسىندا 300 مەترگە جەتەدi. بۇل تەرەڭدiك جالاڭاش الابىندا 100-150 مەترگە دەيiن ازايادى. سۇلۋلىققا تۇنعان وسى ءوڭiردi 1886 جىلى كەلiپ تاماشالاعان شارىننىڭ تاڭعاجايىپ كورiنiسiنە تاڭداي قاعا تامسانعان بەلگiلi بوتانيك، گەوگراف، «جەرتانۋ نەگiزدەرi» دەپ اتالاتىن ورىس ۋنيۆەرسيتەتتiك وقۋلىعىنىڭ اۆتورى ا. كراسنوۆ پiكiرi دە ءوز تۇيiنiمەن ەرەكشەلەنەدi: «شارىن كانونىنا بارعاندا الدىڭىزدان كوگiلدiر تاۋلار قورشاعان كەڭ دە جازىق، ۇستەلدەي تەگiس جۋساندى دالا شىعادى. ال، تابانىڭىزدىڭ استىندا جەر ويىلىپ تۇسكەندەي جارقاباق، ءارi قاراي قاتپار-قاتپار توبەلەر. ونىڭ ار جاعىندا شىڭداردىڭ، اڭعارلار مەن شاتقالداردىڭ تاۋلى مەكەنi قۇشاق جايا شاقىرادى، بيiكتەن كۇرت قۇلاعان تەرەڭ اڭعاردىڭ تابانىندا جiڭiشكە قالپى جولاقتانعان شارىن اعادى، قاتال دا تەرەڭ بۇلىڭعىر الەم…» — دەپ جازادى تيان-شان مەن ونىڭ بوكتەرiنە جۇرگiزگەن زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ الدىن الا قورىتىندىسىندا عالىم. اراعا ءتورت جىل سالىپ، 1890 جىلى امەريكاعا ساپار شەككەن اندرەي نيكولاەۆيچ جارتاستى تاۋداعى يەللوۋستوۋن وزەنiنiڭ تەرەڭدiگi 360 مەترگە دەيiنگi كانوندارىمەن شارىندى سالىستىرادى: «بۇل كەزدە يەللوۋستوۋن سياقتى كانوندار بۇكiل الەمگە ايگiلi بولاتىن، ونىڭ سۋرەتتەرi مەن سيپاتتامالارىن امەريكانىڭ ءاربiر قالاسىنان كەزدەستiرەر ەدiڭiز، ال شارىنعا تەك قىرعىزدار (قازاقتار — اۆتور) عانا باراتىن، ونى ەشكiم سيپاتتاپ جازباعان»، — دەپ كۇرسiنە وتىرىپ باياندادى. بۇل كۇرسiنiستiڭ ار جاعىندا بiر-بiرiنە ۇقساس ەكi كانوننىڭ تاعدىرى جاتتى. شالعايداعى امەريكاعا كانونداردىڭ كورiنiسiن تاماشالاۋعا الەمنiڭ ءار شالعايىنان جۇرتشىلىق ىنتىق تانىتىپ، عاجايىپتىڭ كۋاسi بولۋ ءۇشiن جول اۋىرتپالىعىنا قاراماي جولعا شىعار ەدi. الاتاۋدىڭ ەتەگiندەگi اسپەتتi كەسكiنمەن تاڭدانتار شارىننىڭ شىرايلى ورنەگi ەلەۋسiز قالۋى عالىمدى قالىڭ ويعا جەتەلەدi. ەلدiڭ اڭسارىن اۋدارعان كەرەمەت كانوندار قازاق دالاسىندا دا بارى ەشكiمنiڭ ويىنا كiرiپ شىقپادى. عالىم ا. كراسنوۆتى كۇرسiنتكەن دە وسى جايت بولسا كەرەك-تi. ال، يەللوۋستوۋن جونiندەگi العاشقى دەرەكتi 1804-1806 جىلدارى ميسسيسيپيدەن تىنىق مۇحيتىنىڭ جاعالاۋىنا دەيiن قيىن ساپاردى باستان وتكەرگەن ليۋيس پەن كلارك ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەلەرi اكەلگەن ەدi. اڭشى دجون كولدەردiڭ 1807 جىلى يەللوۋستوۋنعا بارعاندا كورگەن اڭگiمەلەرi ارiپتەستەرiنiڭ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتتى. ونداعى گەيزەرلەردiڭ تاماشا ەكەندiگi, كوبiك شاشا اسپانعا اتقىلاپ جاتقان سۋلاردى كوز الدارىنا اكەلگەندە ادام سەنبەستەي وقيعانى ويدان شىعارعان قيال-عاجايىپ نارسە دەپ تە قابىلداعان. اڭشىلاردىڭ اڭگiمەلەرi ەرتەگiدەي اڭعاردىڭ بەينەسiن سان قىرىنان سۋرەتتەپ جەتكiزدi. ولاردىڭ شىندىعى قايسى، تەرiسi قايسى ەكەنiن انىقتاۋ ماقساتىندا 1871 جىلى قۇرامىندا فوتوسۋرەتشiسi بار عىلىمي ەكسپەديتسيانى الىس ولكەگە اتتاندىردى. شىنىندا دا تىلسىم تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپتارى ەكسپەديتسيالىق وترياد مۇشەلەرiن تامسانتا ءتۇستi. تاڭداي قاقتىرعان كورiنiستەردi سۋرەتكە ءتۇسiرiپ الدى. مىنا عاجاپ كەلبەتiمەن ىنتىقتىرعان ءوڭiر جەكە مەنشiك ەمەس، ۇلتتىق ماقتانىش تۇتاتىن جەر بولۋى كەرەك دەپ شەشكەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرiنiڭ ءوتiنiشi وكiمەتكە جولداندى. يەللوۋستوۋندا تۇسiرiلگەن سۋرەتتەر مەن ەكسپەديتسيا ەسەبiنە ەرەكشە كوڭiل اۋدارعان اقش ۇكiمەتi 1872 جىلى الەمدەگi تۇڭعىش ۇلتتىق پارك قۇرۋ تۋرالى زاڭ شىعاردى.
شارىن كانوندارى دا ەرەكشە. جارقاباقتان قيالاي تومەن تۇسەتiن جالعىز اياق جول ەرتەگiلەر ەلiنە الىپ بارا جاتقانداي. عىلىمي تiلمەن ايتقاندا، الاتاۋ ەتەگiندەگi وزەن سۋى ويعان الىپ ويىلىم شارىن وزەنiنiڭ ميلليون جىلدار الەتiندە جاساعان ورنەگi. ساي تابانىنا جاقىنداعان سايىن بەتكەيدەگi قۇزدار ايرىقشا تاس قامالدارعا ۇقساڭقىراپ، وزگە بiر الەمگە ەنگەندەي اسەرگە قالدىرادى. اق جولاق بەلدەۋلەر سانعاسىرلىق تاريحتان سىر اقتارعانداي ەكەن. بiردە ءمۇسiن كەيپiندە، بiردە الىپ كيiز ءۇيلi اۋىلدى كوز الدىڭا اكەلەتiن قۇزار جارتاستىڭ قىلىعىنا قىزىعاسىز. قىزعىلت قامالدار اڭعارى تاڭعاجايىپ سىمباتىمەن وزiنە ەلiكتiرە بەرەدi. جەر جارىقتىقتىڭ مىڭ سان قاتپارى ءتۇرلi بوياۋىمەن كوز الدىڭدا تۇر. ونى انىقتاي قاراساق، گەولوگيالىق، بوتانيكالىق اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي دەرسiڭ. جەر بەتiندە تاۋ-تاۋ بولىپ جاراتىلعالى ۇلى دالاعا ىنتىعا اسىققان وزەننiڭ ساي-سالانى قۋالاي ءجۇرiپ وتكەن جولىنداعى ەسكەرتكiشتەر ولكەسi. مىناۋ تىم تومەننەن قاراعان سiزگە الدەنەلەردi ايتقىسى كەلەتiندەي. توپىراق الەمiنiڭ تىلسىم دۇنيەسiن جالاڭاشتاپ كورسەتiپ، ءسۇيiنشi سۇرارداي بيiكتەن ەڭسەلەنە قاراعان قۇزداردىڭ سۋرەتi ءۇنسiز تەرەڭ ويعا شومدىرادى.
قىزعىلت جارتاستار اڭعارى تاستار ساۋال كوپ. امەريكاداعى ءون بويى كانوندارعا تولى كولورادو وزەنi دە يسپان تiلiندە قىزىل دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. بالكiم، قىزعىلت جارقاباقتاردان تۋىنداعان شىعار. سول كولورادونىڭ ۇلكەن كانونى العاش رەت ەۋروپالىقتاردان 1540 جىلى يسپان كونكيستادورى كورتەستiڭ وتريادىنان وفيتسەر كورونادو كورەدi. جارقاباقتان كانونداردىڭ تىم تەرەندiگi, تابانىنا كوز سالعان يسپاندىقتار مۇنارعا بوككەن اڭعاردان جۇرەكتەرi شايلىقتى ما تومەنگە تۇسپەي مەكسيكاعا كەرi قايتقان. اراعا ەكi عاسىر سالىپ مۇحيتتىڭ ار جاعىنان كەلگەن فرانتسيسكاندىق موناح گارسوس ات باسىن تiرەگەن. تەك ودان ءجۇز جىل كەيiن عانا، 1869 جىلى مايور پاۋەلل جەتەكشiلiك ەتكەن ەكسپەديتسيا ۇلكەن كانوننان قايىقپەن ءوتiپ، ونىڭ العاش عىلىمي سيپاتتاماسىن جاسادى. كارتاسىز، بۇرىلىس، ارناسى بەلگiسiز كولورادونى پاۋەلل مەن ونىڭ جاۋجۇرەك سەرiكتەرi كاليفورنيا شىعاناعىنا دەيiن ءجۇزiپ ءوتتi.
«العاشقى تۇيسiنەرiڭiز — كورگەن تۇستەي. قورقىنىشتى كولەمدەگi ويىلىم! ويىلىمنىڭ ارعى بەتi قالىڭ اۋا قالتارىسىنان كورiنەر، سودان دا جەڭiل مۇنارتقانداي، بiر قالىپتى كوگiلدiر تولقىن. جاعاداعى ادامدى اڭعارۋ دا قيىن. كوپ قاباتتى ءۇيدiڭ ءوزi سiرiڭكە قورابىنداي عانا بولىپ بiلiنەر ەدi. ال تەرەڭدiگi… كانوننىڭ تابانى كورiنبەيدi. وستانكينو مۇناراسى بۇل ويىقتا ەلەۋسiزدەۋ اعاراڭداعان ينەدەي بايقالار. بۇنداي جىرانى بۇكiل الەم بiرiگە كiرiسكەنiمەن ادام قولى قازا الماس. بۇل عاجايىپتى تەك تابيعات قانا جاسايدى. بۇعان ونداعان ميلليون جىل كەرەك». قورشاعان ورتانىڭ تىلسىم سىرىنا بوي ۇرعان بەلگiلi جۋرناليست، جيھانكەز ۆاسيلي پەسكوۆ كولورادو وزەنiندەگi ۇلكەن كانونمەن العاشقى تانىستىعىن وقىرمانعا وسىلاي باياندايدى. نەگiزiندە شاتقالدىڭ ۇزىندىعى بەس ءجۇز شاقىرىمنان استام. كانوننىڭ ەنi التىدان جيىرما شاقىرىمعا دەيiنگi جەردi الادى. كەيبiر تۇسى سەگiز ءجۇز مەترگە قىسقارادى. كولورادو اڭعارىنىڭ تابان ەنi ءجۇز مەتر عانا.
سول كولورادونىڭ اينىماس بولشەگiندەي جەر شارىنىڭ وزگە جارتىسىندا شارىن جاتىر. شىن مانiندە شارىن اڭعارى دا تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ سۇلۋلىعى رەتiندە وزiنە قىزىعۋشىلاردى ىنتىقتىرادى. ءوزiنiڭ تىلسىم ورنەگiمەن تامسانتار شارىننىڭ قىزعىلت قامالدارى جۇمباق دۇنيەنiڭ ەسiگiن اشارداي مەن مۇندالاپ اڭسارىڭدى اۋدارا بەرەدi.
قولمەن قاشاعانداي شوقىلانعان قامالدار، ءتۇرلi كەيiپ تانىتقان ءمۇسiن تاستار ەندi بiر ساتكە بۇرىنعىدان دا قىزعىلت تارتا تۇسپەك. بالكiم، كۇن ۇياسىنا ەڭكەيگەن دە بولار. ويتكەنi القالى كەڭ اڭعاردىڭ بەتكەيiندەگi كولەڭكە قالىڭداي ۇزارا ءتۇسiپتi. اڭعار تابانىنان جوعارى ورلەر سۇرلەۋدi iزدەدiك. وزەن جاعالاي بارىپ بيiككە كوتەرiلەر جالعىز اياق جولدى دا كولەڭكە كومiپتi.
جارقاباقتىڭ باسىندا ات ۇستiنەن قىزعىلت قامالداردىڭ سۇلباسىنان كوز ايىرماي قاراعان بالا تۇر.
بۇل وڭiردە الىپ تاۋلاردىڭ كەرiم كەلبەتi كوز قارىقتىرادى، اق باس سۇلۋ سۋرەت كiمدi دە بولسا وزiنە ىنتىقتىرا تۇسەدi, كوك اسپانعا ۇمتىلعان جاسىل شىرشالار ەرەكشە ءسان بەرەدi…
بۇل وڭiردە كوكوراي شالعىندى جوتالارعا اقشا بۇلتتار قوناقتايدى، ال اقشا بۇلتتاردى كەشكەن اتتىلى كiسiلەر سامبىرلاي سويلەپ بارا جاتادى…
بۇل وڭiردە تاۋ بەتكەيiن سۇلۋلىقپەن كەستەلەي اققان وزەندەر ۇلان دالاعا اسىعادى…
وسىنىڭ بارiنە وزگەشە اسپەت بەرگەندەي شارىننىڭ عاجايىپ قىزعىلت قامالدارى ايرىقشالانىپ كورiنەدi.
ساپارباي پارمانقۇلوۆ،
«دالا مەن قالا».
