قازاق دالاسىندا ەلى الاقانىنا سالىپ قۇرمەتتەگەن اقىن-جىراۋلار، بي-شەشەندەر، جىرشىلار، ونەر ساڭلاقتارى كوپ بولعانى تاريحتان ءمالىم. ولاردىڭ عاجايىپ شىعارماشىلىق ومىرلەرى بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان العاندا تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. اسىرەسە، اقىن-جىراۋلاردىڭ ءتىلى، ءسوز قولدانۋ شەبەرلىكتەرى ءالى دە اشىلماي جاتقان كەنىمىز ىسپەتتى. سولاردىڭ ءبىرى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ماڭعىستاۋ وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن اتاقتى ارالباي جىراۋ وڭعاربەكۇلىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى دەر ەدىم. ارالباي جىراۋ مۇسىلمانشا وقىپ، اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن، وسى تىلدەردەگى كلاسسيكالىق ادەبيەتتەن تولىقتاي حاباردار، ءوز زامانىنىڭ ساۋاتتى، ءبىلىمدار ادامى بولعان.
ول جونىندە سۇگىر جىراۋدىڭ:
جەتىمەك جارى ارالباي،
ارابى، تۇركى، پارسىنىڭ
تىلدەرىن وقىپ، تاۋىسقان
ساۋلەسى ەدى شارشىنىڭ، –
دەپ ءسوز ارناۋى تەگىن بولماسا
كەرەك.
جىراۋدىڭ تولعاۋلارىندا ءدىني مازمۇنداعى جانە پوەتيكالىق ماقساتتاعى اراب-پارسى سوزدەرىنىڭ ەركىن قولدانىلۋى، ءماسەلەن قىزىل گۇل مەن بۇلبۇل، رەۋشەن شامى، جارقىراپ جانعان پانار، ميۋالى بالقاش كولدەر ءتارىزدى شىعىستىق ءسوز ساپتاۋ ۇلگىلەرىنىڭ مول قورى بار. ارالبايداي جىراۋلىق پەن اقىندىق ءداستۇردى قاتار ۇستانعان ءسوز زەرگەرىنىڭ پوەتيكالىق، تانىمدىق الەۋەتى زور بولعانىمەن، وكىنىشكە وراي، اقىن مۇرالارى ءوزىنىڭ زامانداس جىراۋلارىمەن سالىستىرعاندا از ساقتالىپ وتىر. بۇل ارالباي جىراۋ شىعارماشىلىعىن تولىقتاي تانىپ، زەردەلەي تۇسۋگە ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەدى. دەگەنمەن، ەستە جوق ەسكى زامانداردان جەلى تارتقان جىراۋلىق مۇرالاردىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بىزگە ءبۇتىن كۇيىندە جەتپەگەنى بەلگىلى.
ارالباي جىراۋ ولەڭ-تولعاۋلارىنىڭ ءتىلى، قولدانعان كەيبىر سوزدەرى جاپپاي وقىرمان قاۋىمعا تۇسىنىكسىز بولۋى دا ءمۇمكىن. مۇنداي سوزدەردىڭ قاتارىنا: القا، اڭلا، اقپار، بۇكىرجىك، قىلاپ، ءدۇر، دۇرەۋ، وزال جانە ت.ب. سوزدەر جاتادى. ولاي بولسا، بۇل سوزدەر بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ارحايزمگە، ياعني ۇمىتىلعان سوزدەرگە بارا-بار. ولار تىلدىك قازىنامىزدا ساقتالىپ قالعان كونە تۇركىلىك تۇبىرلەر، قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارى تۇرعىندارى ءتىلىندە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك رەتىندە قولدانىستا بار سوزدەر، ورتاازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ اسەرىمەن ءتىلىمىزگە ەنىپ، پوەتيكالىق ماقساتتا قولدانىلعان اراب-پارسى كىرمەلەرى، ماڭعىستاۋ جىراۋلىق ءداستۇرى تۋعىزعان پوەتيكالىق ورالىمدار بولىپ تابىلادى. تومەندە سولاردىڭ بىرقاتارىنا ەتيمولوگيالىق، لەكسيكا-سەمانتيكالىق تۇرعىدان سيپاتتاما بەرىپ كورەلىك.
القا. ۆ.ۆ.رادلوۆتا القا ءسوزىنىڭ 3 ءتۇرلى ماعىناسى كورسەتىلەدى: 1. كولتسو (سەرگي). 2. وجەرەلە. 3. سوبرانيە، سحودكا (رادلوۆ ۆ.ۆ. وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. سپب. 1893-1911 س. 389).
اكادەميك رابيعا سىزدىق القا ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن جان-جاقتى تالداي كەلىپ، وسى تۇلعانىڭ ەرتە كەزەڭدە ءدىني سيپاتى بولعانىن ايتادى: «بەيىت باسىنا جينالعان ايەلدەر القا قۇرىپ، قول ۇستاسىپ، اۋىق-اۋىق الاقان سوعىپ، دۇعا وقىپ، ورتانى اينالىپ جۇرەتىن بولعان، سونى القا دەپ اتاعان» [سىزدىق رابيعا. سوزدەر سويلەيدى. ا.: ارىس، 2004, 43-بەت]. ق.جۇبانوۆ – ق.ءياساۋيدىڭ «حيكمەت» ەڭبەگىنىڭ تىلىنە ارنالعان زەرتتەۋىندە: «سوپىلاردىڭ القا جينالىسى كۇنى كەشەگە دەيىن قازاق، قاراقالپاق حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان باقسىلاردىڭ القا جينالىسى سياقتى بولعان. تەك ايىرماسى: ونداي القادا باقسىلار جىن شاقىرادى، ارۋاق شاقىرادى. ال قوجا احمەتتىڭ تولعاۋلارىنا جينالاتىن القادا قۇدايعا عاشىقتىق سەزىمىن ءبىلدىرۋ، ءدىني تاربيە ارقىلى قوعام اراسىنداعى الەۋمەتتىك قاتىناستاردى تارتىپتەۋ، ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىن جونگە سالۋ نيەتتەرى ءسوز بولىپ وتىرعان» دەپ جازادى [جۇبانوۆ ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. – الماتى: عىلىم، 1999. 318-ب.].
ءسوزدىڭ ەتيمولوگيالىق ديناميكاسىنا ۇڭىلسەك، باستاپقى ماعىناسى «دوڭگەلەك، ساقينا، سىرعا» دەگەندى ءبىلدىرىپ، كەيىن اينالا، دوڭگەلەنىپ وتىرۋدى «القالاپ وتىرۋ» دەپ اتاۋ قالىپتاسسا كەرەك. باستاپقىدا ءدىني راسىمگە قاتىستى القالاپ وتىرۋ سالتى كەيىن جىراۋ-جىرشىلاردى تىڭدايتىن ورتانىڭ القاسى، سودان كەلىپ، «ءماجىلىس، توي، ورتا» ماعىناسى شىققان.
ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنداعى «القالاعان الەۋمەت»، «القاڭا كەلدىم ەڭمەنىپ»، «القاعا ءتۇسىپ كورىنبەي»، «القالى جەردە شاپقانداي» قولدانىستارىنداعى «القانىڭ» توركىنى «جىر تىڭدايتىن توپ»، «جىردى تىڭداپ باعالايتىن ورتا»، جالپى «ونەر ورتاسى» ماعىناسىنا يە بولعان. ارالباي بالاسىنا ارنالعان جوقتاۋىندا:
تولىعىپ قايرات-اقىلعا
القادا اتىڭ جاتتالعان، –
دەسە، ءوزىن تانىستىرۋىندا:
ادايدا “بەس جۇيرىكتىڭ” ءبىرى بولىپ
القاعا تۇسكەن جەردە ماقتالعانمىن، –
دەيدى.
اڭلا. ە.ۆ.سەۆورتياننىڭ ءسوزدىگىنە سۇيەنسەك، قاراشاي-بالقار، قىرعىز، قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، ۇيعىر تىلدەرىندە ا:ڭ/ا:ن: «سانا كوزى، ەس» [سەۆورتيان ە.ۆ. ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ. – م.: ناۋكا، 1974. س. 767] ۇعىمىن بەرەتىن دەربەس ءسوز. كونە ءتۇركى سوزدىگىندە: اڭا – «رازۋمەت، پونيمات»; اڭلا – «پونيمات»; اڭلاۋ – «وبلادايۋششي پونيمانيەم، رازۋمنىي» [درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار. – ل.: ناۋكا، 1969. – س. 676] دەگەندى بىلدىرەدى. ارميان جازۋىمەن قىپشاق تىلىندە XVI-XVII عاسىرلاردا جازىلعان «دانا حيكار ءسوزى» جازبا ەسكەرتكىشىندە دە اڭ «ويلا» ەتىستىگىن بىلدىرەدى [قۇداسوۆ س. ارميان جازۋلى قىپشاق ەسكەرتكىشى «دانا حيكار ءسوزىنىڭ» ءتىلى. ا.: عىلىم، 1990. – 87-بەت.]
ولاي بولسا، ارالباي اقىن:
التى جاستا اڭلانىپ،
ارالاستىڭ اقىلعا.
ون جاسىڭدا وي ويلاپ،
ون تورتتە القا الدىندا
توپىراعىڭ شاشىلعان، –
دەپ التى جاسىنان وي ويلاپ، سانا كوزى اشىلۋىن (ارالاستىڭ اقىلعا…) مەڭزەپ وتىر. قازاق تىلىندەگى اڭسىز، اڭقيۋ، اڭىرايۋ تۇلعالارىنىڭ ورتاق دەفينيتسياسى: «ەسسىز، ەسىنەن ايىرىلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني اڭ+لا+ن+ۋ – قازىرگى ادەبي ءتىل نورماسىندا «بەلگىلى بولۋ» مانىندەگى اڭ+دا+لۋ ەمەس، كونە تۇركى تىلىندەگى «اقىلعا كەلۋ، تۇسىنىكتى، زەردەلى بولۋ» ماعىناسىنداعى اڭلانۋ ءسوزى. قازىرگى تىلدە «سانا، ەس» ماعىناسىنداعى اڭ تۇبىرىنەن جاسالعان اڭلا تۇلعاسى قولدانىلمايدى، جىر تىلىندەگى كونەلىك بەلگى دەپ تۇيەمىز.
اقپار. ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بيىك شىڭنان قۇلاي اعاتىن سۋدى، بۇلاقتى اقپار دەپ اتايدى. جىراۋلاردا اقىندىق جۇيرىكتىكتى قاراتاۋدىڭ باسىنان قۇلاي اققان، بوگەسە، بوگەت بەرمەيتىن ادۋىندى اقپارعا بالاۋ كەزدەسەدى. ارالباي جىراۋ:
اقپارى كەتسە، ارنانىڭ،
ايدىننىڭ تولماس كەمەرى، –
دەپ اقپارىنان ايىرىلعان (سۋى تارتىلعان، ەكپىنى قايتقان) ارنا ارقىلى ءوزىنىڭ جالعىز ۇلىنان ايىرىلعان قايعىلى، كۇيزەلىستى كۇيىن سۋرەتتەپ وتىر.
بۇكىرجىك.
قاتىقسىز كوجە، قارا شاي،
بۇكىرجىك دەرتى تابىلعان.
ماڭعىستاۋ تۇرعىندارىنىڭ اۋىزەكى ءتىل ەرەكشەلىگىن كوپ زەرتتەگەن عالىم س.وماربەكوۆتىڭ ەڭبەگىندە بۇكىرجىك سوزىنە «قۇرعۇلاق اۋرۋىنىڭ اتى» دەپ تۇسىنىك بەرىلگەن (وماربەكوۆ س. قازاقتىڭ اۋىزەكى تىلىندەگى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەر. ا.: عىلىم، 1965. – 120). جالپى، بۇكىرجىك اۋرۋىنىڭ بەلگىلەرى قۇرعۇلاق اۋرۋىنا جاقىن بولعانمەن، جەرگىلىكتى تۇرعىندار تىلىندە ءبۇكىرجىك ءسوزى كۇرعۇلاق اتاۋىنىڭ ورنىنا جۇرە المايدى. مۇندا ەكى اۋرۋدىڭ اتاۋى دا قولدانىلادى. بۇكىرجىك بولعان ادام بويىن جازا الماي، بۇكىرەيىپ قالادى. ول – ۇزاق ۋاقىت اق ء(سۇت تاعامدارىن) كورمەگەندە شالدىعاتىن دەرتتىڭ ءتۇرى.
بۇكىرجىك تۇلعاسى تىلدەگى بۇكىر سىن ەسىمىنە -جىك – كونە مورفەماسىنىڭ جالعانۋىنان جاسالعان. -جىك مورفەماسىنىڭ جۋان ۆاريانتىن قۇبىجىق ءسوزىنىڭ قۇرامىندا كەزدەستىرەمىز. سول سياقتى «جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەگەندەگى «الباستى، جىن، شايتان» ءمانىن بەرەتىن جىك ءسوزىنىڭ دە ءبىز دەن قويىپ وتىرعان -جىك مورفەماسىنا قاتىسى بار ما دەدىك. ولاي بولسا، بۇكىرجىك ءسوزىنىڭ قۇرامىنداعى -جىك مورفەماسىنىڭ سەمانتيكاسىندا «اۋرۋ، بالە-باتەر، الباستى» ۇعىمدارىنا قاتىستى ميفتىك سيپات جاتۋى مۇمكىن. جالپى، ارالباي اقىننىڭ ءوزى دە وسى دەرتكە ۇشىراعان. وعان جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنداعى:
ەڭبەكتەي باسىپ ارەكەڭ،
ءۇيىن ارەڭ تاپقاندا…
ارقالاپ سوردان شىعاردىڭ،
حالىقتىڭ بىزدەي مەشەلىن…
مەن – ءمۇساپىر ارالباي
ۇيدە جاتقان مەشەلىڭ، –
دەگەن جولدارداعى «ەڭبەكتەي باسۋ»، «مەشەل» سوزدەرى دايەك بولا الادى.
ءدۇر.
تاۋەكەل – ەردىڭ ءىسى-ءدۇر،
ەر ىسىمەن قور بولماس.
ە.جۇبانوۆ ءدۇر تۇلعاسىن تۇرىك (وسمان) تىلىندە مودالدىلىق ءمان تۋعىزاتىن -ءدىر اففيكسىمەن بايلانىستىرادى: «قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىندا ءجيى ۇشىراساتىن ءدۇر شىلاۋىنىڭ تۇپكى توركىنى وسى -ءدىر اففيكسىنە قاتىستى بولۋى ءتيىس. الايدا پوەزيا تىلىندە ول ەسىمدەرگە دە تىركەسىپ كەلە بەرەدى. باتىرلىق داستاندارداعى:
مەن، مەندۇرمىن، مەندۇرمىن،
مەن دە وزىڭدەي كەڭدۇرمىن، – بولىپ ايتىلاتىن ءدۇر ءوز الدىنا لەكسيكالانىپ كەتكەن. ودان «دۇردەي»، «ءدۇرديۋ» سەكىلدى تۋىندى ءتۇبىر جاسالعان. تەگىندە – ءدۇر (-ءدىر/دىر) تۇلعاسىنىڭ ەسىم سوزگە جالعانىپ ايتىلۋى ءتۇركى پوەزياسىنىڭ ارىدەگى نۇسقالارىنا دا ءتان بولسا كەرەك» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى (جۇبانوۆ ە. ەپوس ءتىلىنىڭ ورنەكتەرى ا.: عىلىم، 1978). جوعارىدا كەلتىرىلگەن كونتەكستەگى -ءدۇر شىلاۋى ەسىم بايانداۋىشپەن كەلىپ سويلەمدى اياقتاپ، تياناقتاۋعا قىزمەت ەتەدى ءارى كەسىمدىلىك ماعىنا ۇستەپ تۇر. تۇركى تىلىنە ءتان -ءدىر/دىر اففيكسى كەيىننەن كومەكشى سوزگە ء(دۇر), ودان ءارى تولىق ماعىنالى نەگىزگى سوزگە (دۇردەي، ءدۇرديۋ) اينالۋى ءمۇمكىن. گرامماتيكالىق مورفەمانىڭ لەكسيكا-گرامماتيكالىق مورفەماعا اينالۋ ۇدەرىسىنىڭ ورتاڭعى ء(وتپەلى) ساتىسى جىراۋلار پوەزياسىندا، سونىڭ ىشىندە، وعىزتىلدى حالىقتارمەن كوبىرەك قارىم-قاتىناس جاساعان ماڭعىستاۋ جىراۋلارى تىلىندە ساقتالىپ قالعان بولسا كەرەك.
دۇرەۋ. عالىم ءا.نۇرماعانبەتوۆ قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ التاي، موڭعول توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن تايپالارمەن تاريحي تامىرلاستىعىنىڭ تىلدەگى كورىنىسىن ءسوز ەتۋ بارىسىندا دۇرەۋ ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا توقتالادى: دۇرەۋ «تاراۋ، ءوربۋ» ماعىناسىندا ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرى تىلىندە كەزدەسەدى: X عاسىرداعى جازۋلاردا: tory – «پرويسحوديت، روجداتسيا». XVI عاسىرداعى «نەحدجۋل-فەراديس» قولجازباسىندا –تۆوريت (ياكۋب كەمال. تيۋركو-تاتارسكي رۋكوپيس XIV ۆ. نەحدجۋل-فەراديس» سيمفەروپل. 1930. 20). رابعۋزيدىڭ «پايعامبارلار تاريحىندا: torat- تۆوريت (مالوۆ پدپ م-ل. 1951). تۇركمەن، قاراقالپاق تىلدەرىندە دە وسىنداي ماعىنادا قولدانىلادى. التاي توڭىرەگى جانە ودان ءارى تۇرىك حالىقتارىندا كەڭ تارالعان. ياكۋتتاردا: tوگو – روديتسيا، پرويسحوديت وت كوگو، تۋۆا-كيجيلەردە تورو «روديتسيا»، تۋۆا تىلىندە – تورەگ: 1. «رودستۆەننيك». 2. «رودوۆوي»، حاكاس تىلىندە: ءتورى – «روجداتسيا». موڭعول توبى تىلدەرىندە: موڭع. «تورول» – تۋ، قالماق: ءتورح – «روديت»، بۋريات (موڭعول گوۆورى) ءتۇرول – «رودستۆەننيك» دەپ اتالعان. ياعني «ءتورو» ءسوزى تۇركى-موڭعولعا ورتاق ءسوز. كازاق تىلىندەگى دۇرەۋ، توركىن سوزدەرى «ءتورو»-مەن تامىرلاس» (نۇرماعانبەتوۆ ءا. قازاق ءتىلى گوۆورلارىنىڭ باتىس توبى. ا.: عىلىم، 1965. – 32-بەت).
ارالباي جىراۋدا:
جارالعالى جان بولىپ،
دۇرەگەلى سان بولىپ.
جۇريات بولىپ دۇرەدىك،
اۋەلدە جالعىز ادامنان
ءبىر تەرەكتەن كوگەرىپ،
بۇتاعىمىز كوبەيىپ
جەر جيھانعا تارالعان.
ال قاشاعان جىراۋ:
اتامىز – الشىن، قىدۋار،
ۇدىرەپپىز ءتورت بالادان، –
دەپ دۇرەۋدىڭ ەكىنشى ءبىر تۇلعاسى «ۇدىرەۋدى» قولدانادى. وسىنداعى دۇرەۋ دە، ۇدىرەۋ دە – ءبىر ءسوز. دۇرىسى دۇرەۋ بولۋى كەرەك، ال دۇرەۋدىڭ ۇدىرەۋ بولىپ تا ايتىلۋى (اۋىزشا سويلەۋدە، جىراۋلار تىلىندە) تىلدەگى مەتاتەزا قۇبىلىسى (د جانە ءۇ). ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنداعى ماعىناسى: «تاراۋ، ءوسىپ-ءونۋ، كوبەيۋ» دەگەندى بىلدىرەدى.
وزال. تۇسىندىرمە سوزدىكتە ماڭعىستاۋ تۇرعىندارى تىلىندە كەزدەسەتىن ديالەكتىلىك ەرەكشەلىك رەتىندە كورسەتىلگەن [قتتس. ا.: عىلىم، 1974. – 7-توم. 78-بەت].
ارالباي جىراۋدا:
تەبىرەنىپ تەردىك ىرزىقتى،
بۇيىرعان اۋەل-وزالدان.
جالپى، وزال ءسوزى كونە تۇركى تىلىنەن قالعان تايپالىق ديالەكت. م.قاشقاري، ج.بالاساعۇني ەڭبەكتەرىندە «ەرتە، بۇرىنعى» ماعىناسىنداعى وزا ءسوزى بار [درەۆ نەتيۋركسكي سلوۆار. – ل.: ناۋكا، 1969. – س. 375]. كۋمان ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە دە وزاۋ – «وتكەن ءىس» ماعىناسىندا [قۇرىشجانوۆ ءا.، جۇبانوۆ ا.، بەلبوتاەۆ ا. كۋمانشا-قازاقشا جيىلىك سوزدىك. الماتى، 1978. – 103-بەت].
وزال ءسوزىنىڭ ءتۇبىرىن وز ەتىستىگىمەن بايلانىستى قاراعان دۇرىس. سەبەبى اۋىسپالى ماعىناسىندا وزۋ – «دۇنيەدەن ءوتۋ» نەمەسە «زامانى ءوتۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. نەمەسە وز ەتىستىگىنىڭ «وزۋ، بۇدان بۇرىن، بۇنىڭ الدىندا بولىپ كەتۋ» دەگەن قيمىلدىق مانىنەن «بۇنىڭ الدىنداعى، بۇرىنعى، وتكەن» دەگەن مەزگىلدىك ءمانى تۋىنداپ قالىپتاسۋى مۇمكىن.
مۇرات اقىن بۇل ءسوزدىڭ ازال ۆاريانتىن قولدانادى:
ادىرا قالعىر بۇل قونىس،
قايىرسىز ەكەن ازالدان [القالاعان الەۋمەت. ا.: جازۋشى، 1991. – 107-بەت].
قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە وسى ءسوز: «ازالدا – «ازەلدە»، اۋىزەكى تىلدەگى قولدانىس دەپ بەرىلگەن [I توم، 895 بەت]. ءبىز ازال ءسوزىن وزال تۇلعاسىنىڭ فونەتيكالىك ۆاريانتى دەپ تۇسىنەمىز.
زىباننان ۇشقىنداپ شىعۋ.
ارالباي اقىندا:
قايعى تولسا قالىبىڭا،
ۇشقىنداپ شىعار زىباننان، –
دەگەن جولدار بار. وسىنداعى قالىبىڭا قايعى تولۋ دا، زىباننان ۇشقىنداپ شىعۋ دا كوركەم كەستەلى ءارى ماعىنالىق ورالىمى كۇردەلى تىڭ فرازەولوگيزمدەر. الدىمەن ايتارىمىز، قالىب ءسوزىن اراب تىلىنەن ەنگەن ادەتتەگى قولدانىسىمىزعا ەتەنە، – «ءبىر نارسەنىڭ تۇراقتى كۇيى» نەمەسە «ءبىر زاتتى جاساپ شىعارۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ۇلگى» دەگەن ماعىنالاردى بەرەتىن قالىپ سوزىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. بۇل جەردەگى قالىب – ارابتىڭ ءحالاب – «جۇرەك» دەگەن ءسوزى [بارانوۆ ح.ك. ارابسكو-رۋسسكي سلوۆار. —م.: رۋسسكي يازىك. 1984. س.349]. ەگەر الدىڭعى ماعىناداعى قالىپ ءسوزى بولسا، «قالىبىنان قايعى اسسا» تۇرىندە بولۋ كەرەك ەدى (اۋىسپالى ماعىنالارىندا «قالىپقا تولمايدى»، «قالىپقا كەلەدى» نەمەسە «قالپىنان اسادى»). سونداي-اق قالىب ءسوزىنىڭ اتالعان تىركەس قۇرامىندا ءۇشىنشى، ياعني بەيتاراپ جاقتا قولدانىلماي، II جاقتا قولدانىلۋى ء(ى-جاقتا قولدانىلسا دا سولاي) قالىبىڭا قايعى تولۋ دەپ «جۇرەگىڭە قايعى تولۋدى» ايتىپ وتىرعانىن كورسەتەدى (قالىپ – ابستراكتىلى، جالپىلاما ۇعىم، جۇرەك ء(حالاب) – ناقتى زات، ونىڭ ۇستىنە، ادامنىڭ دەنە مۇشەسىنىڭ اتاۋى).
ساتتىعۇل جىراۋدىڭ قولدانىسىندا دا بار:
قالىبىمدا تولعان قايعىم كوپ،
كوڭىلىمنىڭ قوشىن كەتىرگەن [امانات. ا.: ەرداۋلەت، 1996. – 143-بەت].
زىباننان ۇشقىنداپ شىعۋ دەگەن ءتىركەستىڭ پوەتيكالىق مايەگى زىبان ءسوزىنىڭ سەمانتيكاسىنا بايلاۋلى. زىبان – پارسىنىڭ 1) ءتىل، 2) ءسوز، اڭگىمە دەگەندى بىلدىرەتىن ءسوزى. باستاپقى زاتتىق ماعىناسىنان (اۋىزداعى ءتىل) ابستراكتسيالانىپ، تۇرلىشە اۋىسپالى، پوەتيكالىق ماعىناعا يە بولعان، وعان مىسال رەتىندە پارسى تىلىندە زبان سوزىنەن تۋىپ قالىپتاسقان بىرنەشە تۇلعالاردى كەلتىرۋگە بولادى: زبان نۇر – «ءتىل، سويلەۋ، اڭگىمە، سوزشەڭ، شەشەن»; زباندان – «اقىن، بىرنەشە ءتىل بىلەتىن ادام»; زبانداران – «كوپ سويلەيتىن مىلجىڭ»; فرينزبان – «وتىرىكشى، سۋايت» [ل.ز.بۋداگوۆ «سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋرەتسكو-تاتارسكيح نارەچي. س-پەتەربۋرگ، 1871. – I توم. – س. 603].
ماڭعىستاۋ اقىن-جىراۋلار تىلىندە «ءۇن، جىر، اۋەن، اۋەز» ماعىنالارىن بەرەتىن پوەتيكالىق قولدانىس رەتىندە كەزدەسەدى:
قايعى تولسا قالىبىڭا،
ۇشقىنداپ شىعار زىباننان (ارالباي);
نەمەسە
الەۋمەت تۇرسا انتالاپ،
ورتاڭىزدا وتىرىپ
تارقاتايىن قۇماردان ء(ىزباس ەسىمۇلى).
قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ارال اۋدانىندا زىبان ۇرۋ تىركەسى «الەك سالۋ، ايعاي شىعارۋ» [قتتس 139] دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. سوندا قايعى تولسا قالىبىڭا، ۇشقىنداپ شىعار زىباننان – «جۇرەككە تولعان قايعى تىلمەن، ۇنمەن قايعى-قاسىرەتتى، شەرلى جىر بولىپ سىرتقا شىعادى» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. سىرتقا جاي شىقپايدى، ۇشقىنداپ شىعادى. وسى جەردە جوعارعى كەرنەۋلى توق جىڭىشكە سىمنىڭ بويىنا سىيماي جارق-جۇرق سىرتقا شىعىپ، وتتى ۇشقىن شاشاتىنى كوزگە ەلەستەيدى. جۇرەگىن قايعى-قاسىرەت قاماعان اقىننىڭ ءتىلى دە وتكىر، جىرى دا بارىنشا قارالى، قايعىلى.
قالال.
ىزدەپ كەلسەم باسىڭا،
اتاڭا سالەم بەرمەدىڭ.
قالالدان بولعان اسىلىم،
ايىرىلعان بىزدەن جوندەرىڭ (ارالباي «اب» 186).
پارسى تىلىندە تۇلعاسى قالالعا جاقىندايتىن ەكى ءسوز بار: ھەلال – «زاڭدى رۇقسات ەتىلگەن»، ءھالال – «تۋعان ايداي، تازا، پاك» [يسلام جەمەنەي پارسىشا-قازاقشا ءجانە قازاقشا-پارسىشا سوزدىك. ا.: سانات، 1994. – 267-بەت]. ۇيعىر تىلىندە ھالال – «ادال» دەگەن ءسوز (ۋيگۋر.رۋسس.سلوۆ.). س.ناقىسبەكوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ادەبي تىلدەگى ادال ءسوزى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك گوۆورىندا الال بولىپ ايتىلادى [س.ناقىسبەكوۆ قازاق ءتىلىنىڭ وڭتۇستىك گوۆورلار ءتىلى. ا.: عىلىم، 1982 – 15-بەت]. كەلتىرىلگەن كونتەكستە قالال ءسوزى «جاڭا تۋعان ايدان جاراتىلعان» نەمەسە «تازا ادال، پاكتىكتەن جاراتىلعان» ماعىناسىندا الىنىپ تۇر. قازىرگى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى ادال ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى پارسىنىڭ «تۋعان ايداي تازا پاك، زاڭدى» ماعىنالارىن بەرەتىن ھەلال نەمەسە ءھالال تۇلعالارىنان شىققان. وعان دالەل جىر تىلىندە ساقتالىپ قالعان قالال ءسوزى.
قۇلدانۋ. بۇل تۇلعا ۇ/و، و/ۇ الماسۋىنا ۇشىراپ، ادەبي نورماداعى قولدانۋ سوزىنە بالاما تۇردە قازاق ءتىلىنىڭ باتىس گوۆورىندا كەزدەسەتىن ديالەكتيزم رەتىندە ءتۇسىندىرىلىپ ءجۇر. بىراق ادەبي تىلدەگى قولدانۋ ءسوزى قول تۇبىرىنەن شىقسا، قۇلدانۋ – قۇل تۇبىرىنەن شىققان بولۋى كەرەك، ويتكەنى مۇندا «پايدالانۋ، تۇتىنۋ» ماعىناسىنان گورى «مەنشىكتى ەتۋ» ۇعىمى باسىمداۋ. ايتالىق، ارالباي اقىن:
جيىرما بەس جىل قۇلدانىپ،
قىزىعىنا قولىم سەرمەدىم، –
دەگەنىندە بالاسىن جيىرما بەس جىل مەنشىكتەپ، قىزىقتاعانىن ايتسا،
ءداۋىتتىڭ ۇلى سۇلەيمەن،
اسپان مەن جەردىڭ اراسىن،
پاتشا بولىپ قۇلدانعان، –
دەپ، ەلدى يەلەنىپ، بيلەۋدى ايتىپ وتىر. سوندا ادەبي نورماداعى قولدانۋ ءسوزى مەن ديالەكتىلىك ەرەكشەلىك رەتىندەگى (سونىمەن بىرگە جىر تىلىندەگى) قۇلدانۋ تۇلعالارى ءبىر مورفەمانىڭ (قول، قۇل) ەكى ءتۇرلى مورفتارى ەمەس، ارقايسىسى دەربەس مورفەمالار بولۋى كەرەك. وسىعان ۇقساس تىلدىك قۇبىلىس ماڭعىستاۋ ديالەكتىسىنە ءتان ۇقساتۋ جانە وقساتۋ تۇلعالارىنان دا بايقالادى. مىسالى، ساتتىعۇل:
شايىرىڭ جاقسى كورەدى،
وقساۋلى بايراق العانىن، –
دەپ وقساۋلى بايراقتى – «دۇرىس، كەلىستى جۇلدە» دەگەن ماعىنادا قولدانعان. ال ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ اۋىزەكى تىلىندە وقساۋ، وقساپ قالۋ، وقساتتى سوزدەرى «كەلىسى كەلۋ، كەلىستى» دەگەن جاعىمدى ماعىناسىنا قارا ما-قارسى «قاتتى جاپا شەكتىرۋ، ءبۇلدىرۋ» دەگەن ماعىنادا دا قولدانىلادى (ول مۇنى وقساتقان ەكەن).
مۇرادى، مۇرالى.
بايراقتى جەردە كۇرەسىپ،
تالايدىڭ اتتاپ باسىنان،
بۇدان دا ءبىتتى مۇرادىڭ.
…سەن دۇنيەگە كەلگەندە،
بولىنىپ ەدى مۇرالىم.
بەرمەسە اللا قايىرىن،
مەن مۇراتتان ايىرىلىپ،
تارقادى قولدان قۇرالىم.
بەلىمدى مىقتاپ تاڭعانداي،
بولىپ وتىر بۇگىن مۇرادىم.
ماڭعىستاۋ تۇرعىندارىنىڭ تىلىندە: مۇرالى بەرۋ، مۇرادى بولۋ تىركەستەرى «ايتقانى بولۋ، دەگەنىنە جەتۋ» مانىندە قولدانىلادى. قالىپتى قولدانىستاعى مۇرات، مۇراتىنا جەتۋ تۇلعالارىنان مۇلدە الشاق كەتپەسە دە، ماعىنالارىندا رەڭكتىك ايىرما بارى بايقالادى.
قىلاپ.
قوسپاسىز ناعىز التىنىم –
توڭعا سالسا توسىرقاپ،
قايتپادى سەنىڭ قىلابىڭ.
وسى "قىلاپ" ءسوزى التىن، كۇمىس، بولاتتان جاسالعان اسىل بۇيىمداردىڭ جارقىلداعان، كوز قارىقتىرار سۇلۋلىعىن، مۇقالىپ، مايىرىلمايتىن بەرىكتىگىن سۋرەتتەۋدە قولدانىلاتىن پوەتيكالىق تۇلعا بولسا كەرەك. نۇرىم جىراۋ سۇلۋ قىزدىڭ بەينەسىن:
اق ءجۇزىڭ اق كۇمىستىڭ قىلابىنداي،
مويىنىڭ ساماۋرىننىڭ سىلابىنداي، – دەپ سۋرەتتەيدى.
جوسپال (جوسپالداۋ).
ارتىما ءۇش جىل قاراپ جالتاقتادىم،
ايتار دەپ وقيعانى جاس بالدارىم.
جاس بالدار وقيعانى ايتپاعان سوڭ،
ازىراق تىڭداساڭىز جوسپالدادىم.
جوسپال ءسوزى – جوسى، جوسىل، جوسىق نەگىزدەرىمەن تۇبىرلەس. اتالعان تۇلعالاردىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى – جوسىن – الپامىس باتىر جىرىندا بار:
بەرەيىن ساعان وسىنى،
ايۋان ءتىلىن اڭعارار
ءسوزىڭنىڭ جوتا-جوسىنى.
ر.سىزدىقتىڭ ەڭبەگىندە جوسىن ءسوزى «ءسوزدىڭ ءجونى»، «ءجون، رەت، ءتارتىپ، «ادەت-عۇرىپ، سالت» ماعىنالارىمەن تۇسىندىرىلەدى (سىزدىق رابيعا. سوزدەر سويلەيدى. ا.: ارىس، 2004. – 83 ب.).
ەلدىڭ باسىنان وتكەن وقيعانى جىر تىلىنە تۇسىرمەس بۇرىن ارالباي اقىن تىنداۋشىسىنا ءسوز ارنايدى: ءبىر كەزدە «دۋدى كورسە دۇسىرلەتكەن ءدۇلدۇل» بولعانىممەن، ەندى جاس ۇلعايىپ، «ارناسى قايتقان دارياداي تاۋسىلا باستاعان شاقتا امالسىز جىرلاپ وتىرمىن. وقيعانىڭ جوسىعىن ايتىپ وتىرمىن» دەيدى.
ساتتىعۇلدا:
مۇنداي ەتكەن ءىسىڭنىڭ،
ەتە الماس ەشكىم جوسپالىن، –
تۇرىندە قولدانىلعان. ولاي بولسا، جوسپال ءسوزى دە «اڭگىمەنىڭ ءجونى، رەتى» ماعىناسىنداعى تۋىندى زات ەسىم.
ەڭسەسى كەتكەن جۇيرىك.
ەڭسەسى كەتكەن جۇيرىكپىن،
ەرىكسىز شاۋىپ بۇلانعان.
جىراۋ ءوزىنىڭ جالعىز بالاسىنان ايىرىلىپ، قايعىمەنەن زار توككەن قالپىن ەڭسەسى كەتكەن جۇيرىك وبرازىمەن بەرەدى. ادەبي نورمادا ەڭسەسى ءتۇسۋ («كوڭىل-كۇيى بولماۋ، قايعىرۋ، ءجۇنجۋ») تىركەسى بار. ەڭسە ءسوزىنىڭ دەربەس، نەگىزگى ماعىناسى كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرى تىلىندە دە، تۋىستاس ءتۇركى تىلدەرىندە دە «جەلكە، مويىن، ەكى جاۋىرىننىڭ اراسى» ماعىناسىندا [قازاق ءتىلىنىڭ قىسقاشا ەتيمولوگيالىق سوزدىگى. «كودەكس كۋمانيكۋستىڭ جيىلىك سوزدىگى»، ت.ب. سوزدىكتەر بويىنشا] ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ [718-بەت]، ە.ۆ.سەۆورتياننىڭ [ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ. – موسكۆا: ناۋكا، 1974. – 190 ب] سوزدىكتەرىندە دە نەگىزىنەن وسى ماعىناسى كورسەتىلگەن. سەۆورتيان ەڭسە ءسوزىنىڭ «كۇش، قايرات» دەگەن اۋىسپالى ماعىناسىن دا بەرەدى.
ارالبايداعى ەڭسەسى كەتكەن جۇيرىك ءتىركەسىنىڭ ماعىنالىق استارىندا وسى اۋىسپالى ءمانى جاتۋى مۇمكىن. نەمەسە بۇل جەردە ەڭسە ءسوزىنىڭ سوزدىكتەردەگى ماعىناسى ەمەس، ونىڭ ۋاقىت وتۋىمەن ۇمىتىلا باستاعان باستاپقى ىشكى فورماسى، ىشكى ءمانى تىركەستىڭ پوەتيكالىق ماعىناسىنا نەگىزگە الىنسا كەرەك. سەبەبى ەڭسەسى كەتۋ الدىمەن ادامعا ەمەس، جۇيرىك اتقا قاتىستى الىنىپ تۇر (ادامدى جۇيرىك اتقا ۇقساتۋ – ەكىنشى ورىندا). بۇندا «مۇقالۋ، شابىسىنان جاڭىلۋ، بولدىرۋ» دەگەن وبرازدى ماعىنا بار. تۇلپاردىڭ جەلكەسىندەگى جالى ونىڭ مىقتىلىعىنىڭ بەلگىسى. جالى كەتكەن جۇيرىك شابا المايدى. سوعان قاراعاندا وسى تىركەستەگى ەڭسە ءسوزى «اتتىڭ جەلكەسىندەگى جالى» مانىندە الىنبادى ما ەكەن دەگەن وي كەلەدى.
نۇرىم شىرشىعۇلۇلىندا:
بايگەدەن كەلگەن بوز شۇبار،
مۇنى كوركەم كورسەتكەن.
قۇيرىعى مەنەن جال بولار،
جال، قۇيرىقتان ايىرىلسا،
شۇبار شولاق تاي بولار [القالاعان الەۋمەت. 68-بەت]، – دەگەن جولدار بار. وسىندا «بوز شۇباردىڭ» قۇيرىعى مەن جالى ونىڭ سىرتقى كوركەمدىگىنىڭ عانا ەمەس، بايگەدەن كەلگەن جۇيرىكتىگىنىڭ، مىقتىلىعىنىڭ دا بەلگىسى، كەپىلى بولىپ تۇر. بايگەدەن كەلەر بوز شۇبار مەن شۇبار شولاق تايدى سالىستىرا قاراعاندا بۇعان كوز جەتكىزۋتە بولادى.
ال ارالباي اقىننىڭ:
ەڭسەمە ءتۇستى اۋىر جۇك،
تارتا الماي جۇكتى زورلاندىم، –
دەگەن جولدارىنداعى ەڭسەگە اۋىر جۇك ءتۇسۋدىڭ «باسىنا قايعى ءتۇسۋدى» بەرەتىن وبرازدى ۇعىمىنا ەڭسەنىڭ «جەلكە، مويىن» ماعىناسى نەگىز بولىپ تۇر.
شارشى. قاۋما، قۇرما، القا سوزدەرى سياقتى جىراۋلار تىلىندە «جىر تىڭداۋعا جينالعان توپ، ونەر ورتاسى» دەگەن ماعىنادا جۇمسالاتىن پوەتيكالىق تۇلعا. اقتان جىراۋدا:
ءماجىلىستى جەرگە كەلگەسىن،
ءتاڭىرىم جەل ءسوز بەرگەسىن،
تارتپايىن باسىم شارشىدان
نەمەسە:
شەشەندىكتىڭ بەلگىسى،
القالى توپ-شارشىدا.
الەۋمەتتى ءيىرىپ،
ۇگىت ايتقان تەرمەدەن.
[جىر داريا. اقتاۋ، 1995. – 155-156-بەت].
ارالباي جىراۋ شارشى ءسوزىن «باسىنا ءىس ءتۇسۋ، باسى تالاۋعا ءتۇسۋ» دەگەن ەموتسيونالدى-ەكسپرەسسيۆتى رەڭكتە قولدانادى:
زامانداس اعام، قاشەكە-اي،
مەن – قاناتى سىنعان قارشىعا.
قاناتىنان ايىرىلسا
قارشىعا تۇسەر شارشىعا.
قاشەكە-اۋ، «ولەڭ ايت» دەدىڭ،
بىزدەي ءبىر عارىپ-جارتىعا.
ارالباي جىراۋ – اۋىزشا پوەتيكالىق مەكتەپتىڭ وكىلى. اۋىزشا اۆتورلى پوەزياداعى ۋاقىت تالقىسىنا كونبەي، «قاتارىن جوعالتپاي»، جىراۋدان-جىراۋعا، جىرشىدان-جىرشىعا ەستافەتاداي بەرىلىپ كەلە جاتقان جادىگەر سوزدەر جىراۋلىق پوەزيانىڭ كوركەمدىگىن بەرۋدە وزىندىك ورنى بار پوەتيزمدەر بولىپ سانالادى.
مۇنداي تىلدىك جادىگەرلىكتەردىڭ اۋىزشا پوەزيا تىلىندە ۇمىتىلىپ نە وزگەرتىلىپ، بولماسا ءتۇسىپ قالماي، ساقتالىپ جەتۋىنە بىرنەشە فاكتورلار سەبەپ بولۋى مۇمكىن. جىراۋلىق ءداستۇر ارنايى مەكتەپ بولىپ قالىپتاسقان، عاسىردان-عاسىرعا حالىقتىق مۇرا رەتىندە ماقساتتى تۇردە جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىڭ مادەني قورى، رۋحاني بايلىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. ونەر جولىنا تۇسكەن ادام ۇرپاعىنا ماتەريالدىق بايلىقتى ەمەس، ءسوز بايلىعىن مۇرا ەتۋدى كوبىرەك ماقسات تۇتقان. سول ءۇشىن ارنايى شاكىرتتەر تاربيەلەنىپ، ونەر ورتاسىنىڭ سىنىنان وتكىزىلگەن. قازاق حالقى ءوزىنىڭ اتا تەك شەجىرەسىن قالاي قاستەرلەپ، ساقتاسا، ءسوز ونەرىن دە سولاي كيە تۇتىپ ساقتاعان.
جىراۋلىق مەكتەپتەر جىر مازمۇنى مەن ماقامىن ۇرپاقتان-ۇرپاققا قاستەرلەپ جەتكىزۋمەن قاتار، «جىردىڭ كوركەم كەستەسىن» دە بۇزباي كەيىنگىگە جەتكىزۋدى قاتتى قاداعالاعان. بۇعان جىردى جەتكىزۋشىلەردىڭ ءوز كاسىبىنە ادالدىعىمەن قاتار وزىندىك ەرەكشە قابىلەتى دە ۇلەسىن قوسقان دەي الامىز. مۇنداي كونە نە كىرمە، پوەتيكالىق ماقساتتاعى سوزدەر قاراپايىم تىڭداۋشىعا تۇسىنىكسىز بولىپ كورىنگەنمەن، سول جىرشىلىق مەكتەپتىڭ وكىلى ءۇشىن ء(داستۇردىڭ جالعاستىعى مەزگىلگە باعىنبايدى) پوەتيكالىق ءداستۇرلى، تۇسىنىكتى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن. سەبەبى جىرشىلىق تانىمعا ءتان مەنتالدىق ءبىلىم، دۇنيەنىڭ تانىمدىق بەينەلەنۋى جىراۋلىق ءۇردىس ءۇشىن ورتاق بولۋى كەرەك. ونسىز كەيىنگى جىراۋلار مەن ء(ساتتىعۇل، ىبىرايىم احۋن، ت.ب.) الدىڭعى تولقىنداردىڭ (ابىل، نۇرىم، قالنياز، ت.ب.) اراسىنداعى پوەتيكالىق «شىنجىر» ۇزىلگەن بولار ەدى.
بيبايشا نۇرداۋلەتوۆا،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
ش.ەسەنوۆ اتىنداعى كاسپيaي مەملەكەتتىك
تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ ۋنيۆەرسيتەتى،
اقتاۋ.
«انا ءتىلى».
