– ەلىمىزدىڭ جەر-سۋى مەن تاۋ-تاسىنىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن، كەشەگى-بۇگىنگى حال-احۋالىن وزىڭىزدەي جەتىك بىلەتىن ادام كەمدە-كەم. گەولوگيالىق ەكسپەديتسيا بويىنشا قازاقستاننىڭ تالاي ءوڭىرىن ارالادىڭىز، كارتالارىن جاسادىڭىز، سالا جۇمىسىنا ءالى دە اتسالىسىپ كەلەسىز. وسى تۇرعىدان العاندا، ءوزىڭىزدى الاڭداتاتىن قانداي جايتتار بار؟
– بىزدە قازاقتىڭ جەر-سۋىن، تاۋ-تاسىن، تاعى باسقا تابيعي بايلىعىن ارقاۋ ەتكەن ءجونى ءتۇزۋ وقۋلىق جوق. گەوگرافيانىڭ باس قۇرالى كارتا بولسا، ونىڭ دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى. ەلىمىزدى، جەرىمىزدى العاش ءوزىمىز تانىپ، سودان سوڭ وزگەگە تانىتامىز دەسەك، كارتا ماسەلەسىن جادىمىزدان شىعارماعانىمىز دۇرىس.
كارتا دەگەندە، ارينە، تەك گەوگرافيالىق كارتانى عانا ەمەس، گەوبوتانيكالىق، پالەوبوتانيكالىق، زووگەوگرافيالىق، ەكونوميكالىق، فيزيكا-گەوگرافيالىق، لاندشافتىق، سەيسميكالىق، گەوەكولوگيالىق، گەوفيزيكالىق، گيدروگەولوگيالىق، تەكتونيكالىق، مينەرالوگيالىق، قازبا بايلىقتار، سۋ رەسۋرستارى، جانۋارلار، وسىمدىكتەر دۇنيەسى، گەمومورفولوگيالىق، توپىراقتانۋ، ارحەولوگيالىق، تاريحي، مەتەورولوگيالىق، كليماتولوگيالىق كارتالاردى قاپەرگە ۇستاعان ماقۇل. ياعني بىزگە ۇلتتىق كەشەندى دەربەس كارتوگرافيالىق فابريكا اشۋ قاجەت. ۇلتتىق پوليگرافيالىق-كارتوگرافيالىق ورتالىقتىڭ جوقتىعىنان قازىر كوپتەگەن نىساننىڭ اتتارى بۇرمالانىپ ءجۇر. انىعىراق ايتساق، ولار ورىس ترانسكريپتسياسىندا ورىسشا جازىلىپ، الەمگە تارالىپ وتىر. بىلە بىلسەك، بۇل – ۇلتتىعىمىزعا، ەلدىگىمىزگە ۇلكەن سىن.
– ەندەشە، وسى كارتوگرافيا عىلىمى تۋرالى كەڭىرەك ايتا كەتسەڭىز. مىسالى، كارتانىڭ جاسالۋى، جاڭالانۋى دەگەن سياقتى ماسەلەلەرگە ءبىز قانشالىقتى ءمان بەرىپ ءجۇرمىز؟
– ەڭ ماسقاراسى، بىزدە ارنايى وقۋ ورنى تۇرماق، كلاسسيكالىق، ىرگەلى كارتوگرافيا فاكۋلتەتى جوق. عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارى بولماسا، وزگە مەملەكەتتەرمەن قالاي باسەكەلەسەمىز؟!
1994 جىلى قازاقستاننىڭ كارتوگرافيالىق فابريكاسىن اشۋ جونىندە قاۋلى شىققان. سول قاۋلى 11 جىلدان كەيىن ىسكە اسىپ، فابريكا قۇرىلدى. مەن سول جەردە جۇمىس ىستەگەن كەزدە قازاقستاننىڭ 14 وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك-ايماقتىق كارتاسى جاسالدى. ءالى دە جاسالىپ جاتىر، جاڭا تەرميندەر قولدانىلۋدا. بىراق بۇرمالاۋشىلىق كوپ.
– شەتەلدەردىڭ كارتا جاساۋداعى تاجىريبەسىن بارلاپ، باقىلاپ كورگەن كەزىڭىز بار ما؟
– امەريكا قۇراما شتاتتارىنا بارعانىمدا دۇنيەجۇزىنىڭ اتلاسىن ساتىپ الدىم. ونداعى كەيبىر اتاۋلار ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىزدەن باسقاشا بەرىلگەن. مىسالى، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت دەگەنىمىزدى ولار – اركتيكا مۇحيتى، ال تىنىق مۇحيتتى پاسيفيك دەيدى ەكەن.
– مىسالى، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان وسى كارتانىڭ بىزدىكىلەردەن قانداي ارتىقشىلىعى بار؟
– بۇل كارتانىڭ ارتىقشىلىعى، بارلىق مەملەكەتتى ءوز اتىمەن اتاپ جازعان. ماسەلەن، ءبىز قىتايدىڭ ورتالىعىن پەكين دەيمىز عوي، مۇندا ول بەيجين دەپ جازىلعان، ياعني ءار ۇلتتىڭ ءوز تىلىنە جاقىنداتىپ ايتقان. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىن كورسەتكەندە سول حالىقتىڭ نەگىزگى اتىنان الىس كەتپەگەن. مىسالى، شۆەدەن، فينلانديا، رومانيا، تۇركيا، اۋستراليا دەپ بۇرمالاماي بەرگەن. قازاقستان قازاقستان بولىپ تۇر. ايتپەسە كيرگيزسكايا ستەپ دەپ قويا سالاتىندار دا بار عوي. سونداي ءبىر كارتانى كەزىندە ءوزىم سىناپ جازعانمىن دا.
اقش-تىڭ عىلىمي-كارتوگرافيالىق ورتالىقتارى شىعارعان كارتالاردا مۇحيتتار استىنداعى سۋ جوتالارىن دا كورسەتىپ قويعان. ال ءبىزدىڭ اتلاستاردا ونىڭ ءبارى جوق.
– ەندى وسى سالاداعى كەم-كەتىكتەردى تۇزەۋدىڭ، ولقىلىقتاردى جوندەۋدىڭ جولى قانداي؟
– مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى جۇيەگە كەلتىرمەيىنشە، ءىس وڭالمايدى. بىزدە كارتوگرافيا عىلىمىنىڭ باعىتتارىن انىقتاۋ، قارجى ماسەلەسىن رەتتەۋ دۇرىس دەڭگەيدە ەمەس. باسەكەلەسەتىن ۇيىمدار جوق، كارتوگرافيا جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك اسسوتسياتسيانىڭ مۇشەسى ەمەسپىز. شەتەلدەردە ءوتىپ جاتاتىن ۇلكەن فورۋمدارعا قاتىسىپ، ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىزدى كورسەتەتىن، سىنعا سالاتىن وكىل جوق. مىسالى، كارتوگرافيانىڭ پروبلەماسىن ەكونوميست بارىپ ايتا المايدى عوي. جالپى، بىزدە سالا-سالانى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وقىتاتىن مامان دا جوق. پالەونتولوگيا، پالينولوگيا، پالەوزوولوگيا، پالەوبوتانيكا جانە قازبا بايلىقتاردى ەسەپتەيتىن كۋرستار بولۋى كەرەك. سونىڭ بارلىعىن قىسقارتىپ تاستاعان.
– ءوزىڭىز جوعارىدا ايتقانداي، قالاي بولعاندا دا بىزدە كارتالار جاسالىپ جاتىر. سولاردىڭ ناقتى كەمشىلىكتەرى قانداي؟
– نەگىزى، حالىقتىق كارتا جاساۋ ءۇشىن بۇكىل قازاقستاندى ارالاپ شىعۋ كەرەك. بىزدە ءار وبلىستى، ءار اۋداندى بىلەتىن ماماندار جەتكىلىكتى. جاسى 80 مەن 90-نىڭ اراسىنداعى شالدار ەرتەڭ دۇنيەدەن كەتەدى. سولاردى پايدالانۋ كەرەك. مىسالى، كەنەسارىنىڭ دەنەسىن ىزدەگەن كەزىمىزدە جاسى 85-كە كەلگەن كەنجە دەمەۋوۆ دەگەن اقساقالدى ەرتىپ الىپ، قىرعىز الاتاۋىنىڭ بەس وزەنىن ارالادىق. سول كىسى كەكىلىكسەڭگىردە كەنەسارىنىڭ تۋ تىككەن جەرىن كورسەتتى. سوسىن شايقاس بولعان مايتوبە، ساربازدارعا قالقان بولعان ۇراباسى دەگەن جەرلەر دە ەش كارتادا جوق. سولاردىڭ ءبارىن ءوز كارتامدا بەلگىلەپ قويدىم. مەن كەزىندە كەنەسارى جورىعىنىڭ كارتاسىن جاساۋ كەرەك دەگەنمىن. بىراق ول ارمانىم ىسكە اسپاي قالدى. جالپى، تاريحتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى حانداردىڭ، باتىرلاردىڭ ۇلكەن جورىقتارىنىڭ كارتاسى بولۋى كەرەك. تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتقان ءاربىر جازۋشىنىڭ الدىندا كارتا تۇرۋى ءتيىس. ساربازدار قاي جەردە، قاي وزەننىڭ بويىمەن ءجۇردى، اتتارى قايدا جايىلدى – ونىڭ ءبارىن اۋادان الىپ جازا سالۋعا بولمايدى. تىلىمىزدەگى بىرقاتار تەرميندەر، جەر-سۋ اتتارى وسىنداي قيانكەسكى ۇرىستار مەن ءىرى تاريحي وقيعالار بارىسىندا پايدا بولعان. مىسالى، مىڭباسى، ءجۇزباسى، ەلۋباسى اتاۋلارى نەمەسە «قاراۋىلشى ءۇي، قاراقشى، قاراۋىلتوبە، سۇم قايتتى» سياقتى سوزدەر قازاقتا وزدىگىنەن پايدا بولماعان. سونداي-اق ابىلقايىردىڭ دالاسى، قابانباي تاۋى، ناۋرىزباي بۇلاعى دەگەندەي جەر-سۋ اتتارى دا حاندارىمىز بەن باتىرلارىمىزدىڭ، باسقا دا ايتۋلى تۇلعالارىمىزدىڭ ەسىمىمەن، ەرلىگىمەن بايلانىستى قويىلعان.
– سونداي تاريحي اتاۋلاردىڭ بۇرمالانىپ كەتكەندەرىن انىقتاپ، قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە دە كوپ اتسالىسىپ ءجۇرسىز…
– پاتشالىق كەزدىڭ وقىمىستىلارى قازاقتىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىن، نەگىزىنەن، دۇرىس كورسەتكەن. ولار 1880-1914 جىلدار ارالىعىندا قازاق جەرىنە پەرەسەلەندەردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى بۇلىنگەن. ودان كەيىنگى بۇرمالانۋى تىڭ ەپوپەياسى تۇسىندا بولدى. ياعني قازاق جەرىنىڭ تاريحي اتاۋلارى ادەيى الىپ تاستالىپ، كىلەڭ ورىس مارشالدارى مەن شوۆينيستەرىنىڭ ەسىمدەرى تاڭىلعان. وكىنىشكە قاراي، سولتۇستىك ايماقتاردا سول اتاۋلار ءالى ساقتالىپ تۇر جانە بۇل جاعداي تەك سولتۇستىككە عانا ءتان ەمەس. مىسالى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى تۇلكىباس اۋدانىندا شاراپكەنت دەگەن اۋىل بار. ورتا عاسىرلاردا ول جەردە تورتكۇل دەگەن قالا بولعان. ار جاعىندا «اقتابان، شۇبىرىندىدان» قالىپ قويعان قاراۋىلتوبە، قاراقشى، ۇرىبۇلاق دەگەن جەرلەر بار. مۇنىڭ ءبارى – سول شايقاس كەزدەرىندە باقىلاۋ پۋنكتىلەرى بولعان جەرلەر. سول سياقتى قازىر ۇرىجاردى – ءۇرجار، مۇقانشىنى ماقانشى دەپ قاتە ايتىپ ءجۇرمىز.
كەڭەستىك كەزدە پايدا بولعان جاڭاتالاپ، العاباس، ىنتىماق ءتارىزدى اتاۋلار دا كوپ. الماتى تۇبىندەگى مالوۆودنوە اۋىلىنىڭ تاريحي اتى اتامقۇل بي بولعان. وسىنى قانشا ايتساق تا، ەشكىم قۇلاق اسپاي ءجۇر. تاعى ءبىر ايتاتىن نارسە، ۇزىناعاش جاقتا قاراسۋ دەگەن جەر بار. سونى سارىباي بي دەپ وزگەرتىپتى. ار جاعىنداعى قاراوزەكتى ساۋرىق باتىر دەپ قويىپتى. ايتەۋىر، قازاقشا بولسىن دەپ، قالاي بولسا، سولاي وزگەرتە بەرۋگە دە بولمايدى، ساناعا سىڭگەن، بۇرىنعى اتاۋى قويىلعانى ابزال. وڭتۇستىك قازاقستاندا پوگولەۆكا دەگەن جەر بولعان. مەن سونى قايتا-قايتا جازىپ ءجۇرىپ، رابات دەگەن اتىن قالپىنا كەلتىردىم. بۇرىندا قالانىڭ ورتاسىن – شاحريستان، ال قارا شارۋالار تۇراتىن جاعىن رابات دەپ اتاعان ەكەن. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، تاريحي اتتى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك، جەر-سۋعا اركىمنىڭ ءوز تۋىسقانىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ اتىن بەرۋىنە جول بەرمەۋ قاجەت.
– ءسىز بۇكىل قازاقستان بويىنشا بۇرمالانعان اتاۋلاردىڭ ءبارىن بىلەسىز بە؟
– ءوزىم تۋرالى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. الايدا ءبىراز اتتى قالپىنا كەلتىردىم دە. مىسالى، قوستاناي وبلىسىنداعى كومسومول اۋدانىن قارابالىق دەپ وزگەرتكىزدىك، اقتوبەدەگى قاندىاعاشتىڭ، شالقارداعى ءالىم تاۋدىڭ تاريحي اتىن قايتاردىق. جامبىل وبلىسىنداعى بايزاق اۋدانىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە اتسالىستىم. ءبىراز ادام: «بايزاق دەگەن كىم؟» – دەپ قارسى بولدى. وسى وڭىردەگى سارىكەمەر، جۋالى، ت.رىسقۇلوۆ اۋداندارىنىڭ اتتارى دا ورىسشا بولعان، سولاردى اۋىستىرۋعا دا ارالاستىم. ايتا بەرسەك، مۇنداي جايتتار وتە كوپ.
– سوڭعى كارتالارىڭىزدىڭ بىرىندە «بەلگىلى ءبىر ەلدى مەكەندى، جەر-سۋ اتتارىن قىسقاشا تاريحىمەن قوسا كورسەتتىم» دەپ ەدىڭىز. سول بەكىتىلدى مە؟
– ونوماستيكالىق، تەرمينولوگيالىق كوميتەتتەر ونى بەكىتىپ، كارتاداعى جەر-سۋ اتتارى قىسقاشا ماتىنىمەن شىقتى. ەندىگى جونگە كەلمەي جاتقانى – الماتىنىڭ ماڭايى. مىسالى، مويكا دەگەن وزەننىڭ اتى – باسقارا سۋ، سۋلتانكا دەگەن وزەن سۇلتانبەك بولۋى كەرەك. گورنىي گيگانت – الىپ تاۋ سوۆحوزى دەگەن ءسوز. ونى قازىر تاۋلى قىرات دەپ ءجۇر. قىرات ەمەس، تەپ-تەگىس جەر عوي ول! سوسىن قازىرگى نۇرلى تاۋ دەپ جۇرگەندەرىنىڭ تاريحي اتى قۇمدان توبەسى بولعان. ول ءوزى – ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش ساناتىنداعى جەر، سول ماڭايدان بۇرىن كونە قۇمىرالار تابىلعان. تۇركسيب دەگەن تاعى ءبىر تاريحي اتاۋلى جەر قازىر نۇرتوبە اتالىپ ءجۇر. وسىنداي اتتار كوبەيىپ بارا جاتىر. قاراعايلى وزەنى 1787 جىلدان بەرى بار. سوعان قاراماستان، بۇگىندە ونى قارعالى دەپ ءجۇر. ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ 1997 جىلعى شەشىمى بويىنشا، كامەنسكوە پلاتونى تەرىسبۇتاق تاۋى دەپ وزگەرتتىك. ال ۆەرحنيايا كامەنكا، نيجنيايا كامەنكا دەگەندەردىڭ تاريحي اتى – تاستىبۇلاق. ي.مۋشكەتوۆتىڭ «ۆەرنەنسكوە زەملەترياسەنيە» دەگەن، 1887 جىلى جاساعان كارتاسى بار. تاستىبۇلاق دەگەن اتاۋ ءتىپتى سول كارتادا دا كورسەتىلگەن. سوسىن مەن «جىبەك جولى» اتاۋىنا قاتىستى دا كوپ ايتىپ ءجۇرمىن. نەگىزى، رايىمبەك داڭعىلىنىڭ باستالاتىن جاعى جىبەك جولى بولۋى كەرەك تە، ول قۇلجا تراسساسىنا جالعاسىپ كەتۋى ءتيىس. بىزدە ول ورتاسىنان ءۇزىلىپ قالعان. مىنە، وسى ماسەلەلەر جونگە كەلمەي جاتىر.
تاعى ءبىر جايت، رەسپۋبليكالاردىڭ اراسىندا كەلىسىمدىك اتتار جوق. مىسالى، رەسەيدىڭ سامارا وبلىسىندا جالپى سىرت دەگەن ات بار. سول سياقتى تاستاقتى سىرت، كوكشىل سىرت دەگەن سياقتى سىرتتار كوپ. ول جەردە دە تۇركى حالىقتارى تۇرادى عوي. جايىق وزەنىنىڭ بەرگى جاعىن قاراساڭ، ور-ەلەك سىرتىن ور-ەلەك قىراتى دەپ ايتادى. سىرتتىڭ جالعاسى انا جاقتا جاتىر. سوسىن بارلىق جەردە ءۇستىرت دەگەن ات بار. «ءۇستىرت بولۋى ءۇشىن استىرت بولۋى كەرەك. قازاقتا وسى كۇنگە دەيىن استىرت قالىپتاسپاعان»، – دەپ مۇنى لەۆشين باياعىدا ايتىپ كەتكەن. ياعني ءبىزدىڭ ويپات، ويىستارىمىز استىرت بولۋى كەرەك. بيىك تاۋدا ءۇستىرت كوبەيىپ كەتتى. بيىكتىگى 2500-3500 مەترلىك بيىك تاۋلار ءۇستىرت بولمايدى. بۇقتىرما وزەنىنىڭ شىعىسىندا، التاي رەسپۋبليكاسىندا ۋكوك دەگەن تاۋ بار. ول ءۇستىرت ەمەس. قازاقتا كوك جوتا، كوك جون، قارا جون دەگەن ۇعىمدار بار، ول تەگىن ايتىلماعان. ۋكوك جون جوتا بولۋى ءتيىس، ياعني بيىك تاۋلارداعى تەپ-تەگىس جەرلەردى جون، جوتا دەۋ قاجەت. قازاقتا اق تەكشە، جامان تەكشە، ابدىرا تەكشە دەگەن دە اتاۋلار بار. ورىسشا ايتقاندا، پرەدگورنيايا ستۋپەن، ياعني تەكشە نەمەسە باسپالداق. كارتا جاساعاندا وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. مەن كاتونقاراعاي جاقتان باستاپ، سارىمساقتى، تاۋتەكەلى، نارىنتاۋ، جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ ءبارىنىڭ تەكشەلەرىن كوردىم. قىرعىز الاتاۋى، تالاس الاتاۋى، وگەم، قارجانتاۋ، قاراتاۋ – بارىندە تەكشە بار. سول تەكشە تاۋلاردى كارتاعا كىرگىزگىمىز كەلمەيدى. ءسويتىپ، ءۇستىرت، سىرت دەگەن سياقتى قالىپتاسپاعان اتاۋلار قاپتاپ كەتكەن. تاۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ۆەرتيكالدى قيماسى – شىڭ، ودان كەيىن – كۇرەڭسە. كۇرەڭسە – شىرشاعا دەيىنگى، مۇك وسەتىن، بيىك جەر. ودان كەيىن بوكتەر، بەتكەي، تەكشەلەر كەتەدى. كوكشەتاۋ جاقتا تاۋدىڭ ەتەگىن سالپىق دەيدى ەكەن. مىنە، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇعىمىندا بار وسىنداي اتاۋلاردىڭ ءبارىن كارتاعا ەنگىزىپ، پايدالانۋىمىز كەرەك. قاراپ تۇرساق، بارلىق جەردە ءۇستىرت پەن تەكشە، سۋ ايرىقتارى شاتاستىرىلعان. وسى ۋاقىتقا دەيىن ىلە الاتاۋى دەيمىز، بۇل – زايليسكي الاتاۋ دەگەن ورىسشا اتاۋدىڭ اۋدارماسى. مەن ونى بارلىق كارتادا الماتى-الاتاۋ جوتاسى دەپ قولداندىم.
– كەيبىر اتاۋلاردىڭ مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە جۇيەگە كەلتىرىلۋى تيىستىگىن ايتتىڭىز. وسىعان ناقتىراق توقتالىپ وتسەڭىز…
– مىسالى، كاسپي ماڭى ويپاتى دەيدى. ال كاسپي ماڭىنىڭ شەكاراسى ورال قالاسىنان ءارى قاراي، رەسەيدىڭ ساراتوۆ وبلىسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتىر. بۇل تورتتىك داۋىردە پايدا بولعان: Q1, Q2, Q3, Q4 دەپ بولىنەدى. بىراق شەكارانى سونىڭ تەك كەيىنگىسىمەن كورسەتە سالعانبىز. وسىنداي ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان تابيعي شەكارا ءبۇلىنىپ تۇر. تاعى ءبىر قاتەلىك تاۋلاردىڭ كارتادا بەينەلەنۋىنە قاتىستى. مىسالى، ولاردىڭ دا جاسى، كارىسى بار. سوعان بايلانىستى بەدەرلىك، جاستىق جالعاستىق دەگەن بولادى. كوپشىلىگىمىز ونىسىنا قاراماي، جالعاسپايتىن تاۋلاردى ءبىر-بىرىمەن جالعاستىرىپ، بىرىكتىرىپ جىبەرەمىز، كارتادا مىنگەستىرىپ قويامىز. ماسەلەن، شىڭعىستاۋ مەن تارباعاتاي ەكەۋى جاستى، ولاردى بىرىكتىرۋگە بولادى. ار جاعىنداعى ساۋىر-ماڭىراق جاس. العاشقىلارىنىڭ تۇزىلگەنىنە 600 ملن جىل بولسا، ساۋىر-ماڭىراققا – 280-300 ملن جىل. سوندىقتان اۋدانداستىرعاندا تاۋلاردىڭ جاسىنا، بەدەرىنە مىندەتتى تۇردە قاراۋ كەرەك. الماتى الاتاۋى سارىتاۋمەن ءبىر زوناعا جاتقىزىلادى. بىراق بەدەرلىك جالعاستىق جوق. الماتى الاتاۋى – قۇز، ال سارىتاۋ جوتاسى تەگىستەلگەن. اۋدانداستىرۋدا ەسكەرىلمەگەن وسىنداي جايتتار تولىپ جاتىر.
– ءبىز سوندا قازىر مەكتەپتە وسىنداي كارتالاردى پايدالانىپ ءجۇرمىز عوي؟
– ءيا. كارتادا شالاعايلىق كوپ. سول ءۇشىن قازاقستان كارتاسىن دۇرىستاپ، ءوزىمىز قايتا جاساۋىمىز كەرەك. قوستاناي مەن چەليابينسك وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا زاۋرالسكوە پلاتو دەگەن بار. قازاقشا اۋدارعاندا، ورالدىڭ شىعىسىنداعى ءۇستىرت دەيدى. نەگىزى، مۇنى ءۇستىرت دەۋگە بولمايدى. گ.ي.بىكوۆ وعان «كۋستانايسكوە پودنياتيە» دەگەن انىقتاما بەرگەن، ياعني كوتەرىلىم. ول تورتتىك داۋىردە كوتەرىلگەن، ۇستىرتكە بايلانىستى ەمەس. قوستانايداعى سۋ ايرىعى دا دۇرىس كورسەتىلمەگەن. مىسالى، توبىل، وباعان وزەندەرى سولتۇستىككە قاراي اعادى. ال تورعاي باسسەينى وڭتۇستىكتە جاتىر. سونىڭ اراسىندا سۋ ايرىعى بار. سوعان قارامايدى. سولتۇستىك قازاق جازىعى قوستاناي وبلىسىنا سوزىلىپ جاتىر. سول ماڭداعى جاپ-جازىق، تەپ-تەگىس جەردى تورعاي ءۇستىرتى دەپ كورسەتىپ قويىپتى. وزەندەردىڭ قالاي اعاتىنىنا دا قاراماعان.
جاڭاارقاداعى يماناق دەگەن ات ايماناق ەكەن، ول «جاڭاارقا» كىتابىندا تۇر. التايدا ءالي دەگەن ات بار، ونى اليسك دەپ قويىپتى. الماتىداعى «باعاناشىلدىڭ» شىن اتاۋى – «باعىن اشار». مىنە، مۇنداي جۇيەگە كەلمەگەن نارسەلەر وتە كوپ. سوسىن شىمبۇلاق، قۇمبەل دەپ، ولاردىڭ دا اتىن قاتە ايتىپ ءجۇرمىز. ويتكەنى تاۋدا شىم بولمايدى جانە قۇم بولمايدى. دۇرىسى شىڭبۇلاق جانە كۇنبەل بولۋى كەرەك.
– ءسىز قازاقستاننىڭ بۇكىل جەرىن ارالاپ شىقتىڭىز با؟
– قازاقستاننىڭ ەلىن، جەرىن جان-جاقتى ءبىلۋ وتە قيىن. مەن 12 وبلىستى ارالادىم، التاي جاققا دا باردىم. نوۆوسيبيرسك پەن كراسنويارسكىدە بولدىم. نەگە كراسنويارسك دەدى ەكەن دەسەم، قىزىل جار ەكەن. پالەوزوي ەراسىنىڭ دەۆون داۋىرىندە پايدا بولعان تاۋ جىنىسى. ونى ءوزىم بارىپ كوردىم.
الماتى ماڭايىنداعى مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي ساياباق اتتارىنىڭ ءبارى قاتە. ولار ءبىر-اق اتپەن بەرىلۋى كەرەك. قاراش جوتاسىنىڭ ۇستىنە كارتالاردا «الماتى ىلە الاتاۋى ساياباعى» دەپ جازىپ قويىپتى. ول جەردە ىلە الاتاۋى جوق، قاراش جوتاسى سوزىلىپ جاتىر. ودان كەيىن – باقاي تاۋى، ار جاعىندا – ورتا تاۋ، المالى، سوگەتى، ۇلكەن بۇعىتى، كىشى بۇعىتى. ونىڭ بارىنە قارامايدى، جەكە-جەكە ءبولىپ، كەڭسە قۇرىپ الادى. نەگىزى، ءبىر تاۋدىڭ بويىندا ءبىر-اق قورىق بولۋى كەرەك.
– ءوزىڭىز بولعان سول 12 وبلىستىڭ كارتاسىن قازىر جاساي الار ما ەدىڭىز؟
– مەن كەزىندە 14 وبلىستىڭ كارتاسىن جاساپ بەرگەنمىن. كارتوگرافيا ماماندارى ءبارىن جاساپ جاتىر، تۇك جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى. كەمشىلىكتەرى دە بار. كارتادا قازىر «قاقپا» دەگەن ءسوز كوپ قولدانىلادى، جوڭعار قاقپاسى، جەتىسۋ قاقپاسى دەيدى. سونى قاقپا ەمەس، اڭعار دەۋ كەرەك. ويتكەنى قاقپا بولسا، ول جەلدى جىبەرمەيدى. ال بىزدە ارىستاندى-قاراباس جەلى، شەلەكتىڭ جەلى دەگەن سياقتى باسقا دا قاتتى جەلدەر بار. سولاردىڭ ءبارى اڭعارمەن كەتەدى.
سوسىن قازىر «ازىق-تۇلىك بەلدەۋى» دەگەن تىركەس قولدانىلىپ ءجۇر. نەگىزى، «جەردە بەلدەۋ جوق، سيىردا تەبىن جوق» دەگەن ءسوز بار. سوندا «پوياستى» نە دەۋىمىز كەرەك؟ ارينە، دانا حالقىمىز ءبارىن ايتىپ كەتكەن عوي، تەك ءبىز سونى ءالى يگەرە الماي ءجۇرمىز، كوپ نارسەگە ءبىلىمىمىز جەتپەيدى.
– ال كارتانى ساۋاتتى تۇردە ءارى جان-جاقتى ەتىپ جاساۋ ءۇشىن نە قاجەت؟
– كارتا جاساۋ ءۇشىن، بىرىنشىدەن، تاريحتى تەرەڭ ءبىلۋ قاجەت. جەر-سۋ اتتارىن ءبىلىپ قانا قويماي، سول جەرلەردى باسىپ ءجۇرۋ كەرەك، ونىڭ قۇرىلىسىن ءبىلۋ كەرەك. سونداي-اق شەجىرەنى دە ءبىلۋ كەرەك. كارتا – تاريحپەن، ادەبيەتپەن، مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى نارسە. ياعني كارتا جاساۋ وڭاي ەمەس، وعان ۇلكەن دايىندىق قاجەت.
– ال بىزدە ءبىلىم بەرۋ، ماماندار دايارلاۋ جاعى جەتكىلىكسىز دەيسىز عوي…
– بىزدە قۇرىلىم جوق. قاي سالانىڭ بولسىن جاقسى دامۋى ءۇشىن ونىڭ باسىندا مامان، ياعني ءوندىرىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىن، دەتالدارىن، پروبلەماسىن تەرەڭ بىلەتىن ادام وتىرۋى ءتيىس.
– شەتەلدەردە كارتاعا قالاي قارايدى؟ ولاردا بۇل ادەتتەگى نارسە سانالا ما الدە باسقاشا كوزقاراس قالىپتاسقان با؟
– كارتا دەگەن بارلىق دامۋىمىزدىڭ ايناسى سياقتى. فرانتسۋز كارتالارىنىڭ ەرەكشەلىگى، ولار انىقتامالاردىڭ ءبارىن كارتاعا ءتۇسىرىپ قويادى. سونىڭ ءبىر ەلەمەنتىن مەن پايدالانىپ، ءوزىم جاساعان كارتاعا كىرگىزدىم. مىسالى، سارىارقانىڭ ورتالىعى – قاراعاندى، قازاق جەرىنىڭ تاريحي ورتالىعى – ۇلىتاۋ، ەۋرازيانىڭ ورتالىعى – التاي، ورتالىق ازيانىڭ ورتالىعى – موڭعول-التاي جوتاسى ت.ب. دەگەندە، مەن سونىڭ ءبارىن اسپاننان العان جوقپىن، جاڭاعى ءار جەردەن كورگەندەرىمە سۇيەندىم. قازىر كىم توم-توم كىتاپتى قاراپ جاتادى، ءبارى كارتادا جازۋلى تۇرۋى كەرەك.
الاشقا ايتار داتىم…
…كارتوگرافيا عىلىمى دامۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولۋى كەرەك. ارينە، قازىر كارتالار جاسالىپ جاتىر، ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق بىزدە باسقارۋ جاعىندا ۇلكەن كەمشىلىكتەر بار. مىسالى، رەسەيدەگى «كارتوگرافيا جانە گەودەزيا جونىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەت» مەكەمەسىنىڭ قۇرامىندا ەكى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى بار. وعان قوسا ماسكەۋدە كارتوگرافيا جانە گەودەزيا ۋنيۆەرسيتەتى، ادىستەمەلىك ورتالىقتار، بىرنەشە سالالى كارتوگرافيالىق فابريكا جۇمىس ىستەيدى. ال بىزدە ونىڭ ءبىرى دە جوق. قۇرىلىم جوق دەپ وتىرعانىم، بىزدە قازاقستاندا كارتوگرافيا مەن گەودەزيانى جەر رەسۋرستارىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزىپ جىبەرگەن. ال ونى اگرونومدار، زووتەحنيكتەر، ەكونوميستەر باسقارادى. كارتوگرافيا عىلىمىن دۇرىس جولعا قويامىز دەسەك، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ اتىنا ساي مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ءجونى ءتۇزۋ وقۋ ورنى بولۋى ءتيىس.
روزا راقىمقىزى، «الاش ايناسى».
