تاماقتىڭ بابىن قازاقتاي جاساعان حالىق جوق شىعار ءسىرا؟! سول تاماقتىڭ بابى مەن ءدامىن كەلتىرىپ، تاعامنىڭ جاسالۋ تەحنولوگياسىن قاتاڭ ساقتاي بىلگەندىكتەن حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ قاي قايسىسى بولماسىن اسا ءدامدى، دەنساۋلىققا پايدالى. ادەتتە ءتورت تۇلىكتىڭ ەتى دە، ءسۇتى دە ساقتاۋعا قولايسىز. الايدا توڭازىتقىشى مەن مۇزداتقىشى جوق زاماننىڭ وزىندە ءىرى قارانىڭ ەتىن بۇزباي ساقتاۋ، ءسۇتىن ساقتاپ قانا قويماي سان ءتۇرلى ۇلتتىق تاعامدار جاساۋ انالارىمىزدىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسى بولسا كەرەك. حالقىمىز تاماقتىڭ بابىنا عانا ەمەس، داستارحانعا قويىلۋ جولىنا دا اسا ءمان بەرگەن.
قازاق حالقى استى وتە جوعارى باعالاعان ءارى قاستەرلەي بىلگەن. حالقىمىز ادام ومىرىندە تاماقتىڭ ورنىن تىرشىلىككە قاجەتتى قۇندىلىقتاردىڭ بارىنەن دە جوعارى قويعان. بۇعان «استان ۇلكەن ەمەسسىڭ» نەمەسە «ارپا، بيداي اس ەكەن، التىن، كۇمىس تاس ەكەن»، «استى قورلاما قۇستىرار»، «اس اتاسى – نان» دەگەن ناقىل سوزدەرى كۋا. بۇل سوزدەر قالاي ايتىلسا دا، قاي زاماندا ايتىلسا دا حالىق استى قۇرمەتتەۋ مەن باعالاۋدىڭ جولىن دا، ءجون جوسىعىن دا، ونى ءدامدى ەتىپ ازىرلەۋدىڭ كوزىن، كەزىن، رەتىن، جولىن تابا بىلگەن. ەل مەن ەلدى تاتۋلاستىرۋ، جاقسىلار مەن جايساڭدارعا قۇرمەت كورسەتۋ، ءۇي يەسىنىڭ مىرزالىعى مەن مارتتىك قاسيەتتەرىن دە، ەل داۋلەتى مەن قارىم قابىلەت، تۇسىنىگىن دە قازاق كەڭ داستارحان ارقىلى ياعني اس، قوناقاسى ارقىلى كورسەتكەن. سىرتتان كەلگەن كىسىلەر دە ەلدى قوناقاسى بەرۋدىڭ جولى مەن ءجونى ارقىلى سىناپ، باعاسىن بەرگەن. دەمەك ۇلت مادەنيەتىندە تاماق، ءدام تاتتىرۋ – ەكونوميكالىق، ديپلوماتيالىق جانە ءتالىم-تاربيەلىك قىزمەت اتقارعان. قازاق ۇيلەرى ءدامدى، جاقسى تاعامدارىن وزدەرى دە جەمەي، قوناققا دەپ ادەيى ساقتاپ وتىرعان. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلىق قاسيەتى شەتەلدەردە ەرتە زاماننان-اق اڭىز بولىپ تاراعان. قازاق دەگەندە قوناقجايلىق قاسيەتىنىڭ دە قوسا ايتىلۋى وسىدان بولسا كەرەك. حالىق ۇعىمىندا استا كەپيەت، قاسيەت، قۇدىرەت، كيە بار دەپ تۇسىنگەن.
اسقا قاتىستى ۇستانىمدار
حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىردە دە دامگە ءمان بەرە سويلەگەن. ماسەلەن «ءبىر كۇن ءدام تاتقانعا قىرىق كۇن سالەم» دەپ رەنجىسە قالعان كۇندە «داستارحانىمنان ءدام تاتىپ ەدىڭ عوي» دەپ، سالماق سالا سويلەسە، رەنجىگەن ادامىن «ءدام تۇزىم اتسىن» دەپ قارعاعان. سونداي-اق قازاق داستۇرىندە داستارحان باسىندا ەرسى قيمىل، انايى ءسوز، وسەك، عايبات ايتىلماعان، ۇرىس بولماعان. مۇندايدا «داستارحان ۇستىندە وتىرمىز» دەپ باسقالارعا ەسكەرتۋ جاساعان. قازاق ومىرىندە ءدام تۇزدىڭ ورنى ەرەكشەلىگىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى – ءوزىنىڭ اقيقات ايتىپ تۇرعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن «مىنە داستارحان ۇستىندە وتىرمىن عوي» دەپ نان ۇستاعان. داستارحان باسىندا جالاڭاش، جالاڭاياق وتىرماعان. جاتىپ نەمەسە تىك تۇرىپ، كوشەدە كەلە جاتىپ تاماق ىشپەگەن. ياعني قازاق حالقى تاماقتى اسا باعالاپ، قۇرمەتتەگەن.
اسقا، تاماققا بايلانىستى حالىقتىڭ «سىباعا»، «ابىسىن اسى»، «قوناقاسى»، «بەلكوتەرەر»، «قالجا»، «بۇيرەك»، «قۇيرىق باۋىر»، «اساتۋ»، «قىمىزمۇرىندىق»، «سوعىمباسى»، «ناۋرىزكوجە» تاعى باسقا كوپتەگەن عاجايىپ سالت-داستۇرلەرى قالىپتاسقان. سونداي-اق توقتىقتى «اۋزىنان اق ماي اعىپ وتىر»، «يت باسىنا ىركىت توگىلگەن زامان»، ەپتىلىكتى «مايدان قىلشىق سۋىرعانداي»، جيناقىلىقتى «اياققا قۇيعان استاي»، ۇمىتتەنۋدى «قازان اۋزى جوعارى»، كەدەيلىكتى «ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ»، قىمىزسىز ەلدى «ساباسى كەرەگەگە ءىلۋلى»، جوقشىلىقتى «ۋىزىندا جارىماعان» دەگەن سوزدەرمەن بەينەلەگەن. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن بىلدىرگەندە دە اسقا سۇيەندىرە، بايلانىستىرا ايتقان. مىسالى قۋانعاندا، ريزا بولعاندا «اۋزىڭا ماي» دەسە، قورىققاندا «اقسارباس» نەمەسە «جەتى نان قۇدايى»، ۋايىمداعاندا «ىشكەن اسىم باتپايدى»، «تاماعىمنان اس وتپەيدى»، الاڭداسا «ماي ىشكەندەي بولدىم»، قۇرمەتتەۋ سىيلاسۋ بەلگىسىن «ىشكەن اسىن جەرگە قويادى»، اشۋ رەنجۋ بىلگىسىن «شالابىن شايقادى»، ىنتىماقتى «ايرانداي ۇيىپ»، كەتىسۋ مەن ارازدىقتى «سۇتتەي ءىرىپ»، شوشىنۋدى «قولىنان كەسەسى ءتۇسىپ كەتتى»، وركوكىرەكتى «كەۋدەسىنە نان ءپىستى»، بىرەۋدى قارعاسا «اتاۋ كەرەڭدى ءىش»، «جەگەنىڭ جەلكەڭنەن شىقسىن»، «العانىڭ اس بولماسىن» دەگەن سوزدەرمەن استارلاپ بەرگەن. مۇنىڭ ءبارى ۇلت مادەنيەتىندە تاماقتىڭ باعاسىن ارتتىرۋمەن قاتار ۇلتتىق تاعامدارعا اسا ءمان بەرگەنىنىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. حالقىمىزدىڭ اسقا بۇلايشا اسا ءمان بەرۋىن كۇندەلىكتى ۇستانىمدارىنان عانا ەمەس، تاماقتى باپتاۋىنان دا بايقاۋعا بولادى.
تاعامنىڭ ءدامى – بابىندا
انالارىمىز تاعامنىڭ الۋان ءتۇرىن دايىنداۋمەن قاتار ونىڭ قىستا دا، جازدا دا تازا، ءارى بۇزىلماي ساقتالۋىنىڭ ءادىس تاسىلدەرى مەن جولدارىن دا تابا بىلگەن. ول قاعيدالاردى حالقىمىز ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ، كەيىنگىلەرگە ۇيرەتىپ وتىرعان. مىسالى ەتتى ىستاپ نەمەسە سۇرلەپ ساقتاۋ، قىمىزدى جازدا سالقىن ۇستاۋ، مايدى كوگەرتپەي كۇتۋ سەكىلدى تاماقتى باپتاۋدىڭ قۇپيالارىن سان جىلدار بويى ساقتاپ كەلگەن. اسىرەسە قىمىز بەن شۇباتتى دايىنداۋ، باپتاۋداعى انالارىمىزدىڭ شەبەرلىگى مەن ونەرىن ۇلگى ەتىپ، ماقتاۋعا تۇرارلىق. «اۋرۋ استان» دەي وتىرىپ، استىڭ اسا جۇعىمدى، دەنساۋلىققا پايدالى بولۋىنا نازار اۋدارعان. ءتىپتى قىمىز بەن شۇباتتىڭ بابىندا ساقتالۋى ءۇشىن ونىڭ ىدىسىن ويلاپ تابۋىنىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ اسقان دانالىعىنان بولسا كەرەك. «
ىدىسىنا قاراپ اسىن ءىش، اناسىنا قاراپ قىزىن ال» دەگەن اتا-بابامىز تاماقتىڭ ىدىسىنىڭ دا اسا تازا بولۋىنا نازار اۋدارعان. شەبەرلەر ىدىستى تەك تازا زاتتاردان ەمەن، قايىڭ، ارشا، تاعى باسقا بەرىك اعاشتاردان جىلقى، ەشكى تەرىلەرىنەن، شويىن، بولات، التىن، كۇمىس سياقتى مەتالداردان جاساعان.
حالقىمىزدىڭ تاماقتى باپتاۋىنا قاتىستى سان ءتۇرلى مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. وسى ورايدا ءبىر عانا قىمىزدى دايىنداۋ مەن ونىڭ ساقتالاتىن ىدىسى جايلى ايتساق. ويتكەنى باسقا دا ۇلتتىق تاعامدارىمىز سەكىلدى قىمىزدىڭ باپتالىپ، كۇتىلۋى ۇلكەن جۇمىس. ماسەلەن ىستالماعان، كۇتىمسىز ىدىستا نەمەسە مەزگىلىندە اۋىستىرىلماي ءبىر ىدىستا كوپ تۇرىپ قالعان قىمىز ءوز قاسيەتىن جويىپ جىبەرەدى. قىمىز نەگىزىنەن جىلقى تەرىسىنەن، ەمەن، ارشا سياقتى اعاشتان جاسالعان ىدىستارعا دايىندالادى. تەرىدەن جاسالعان ىدىستىڭ ۇلكەنى سابا، كىشىسىن مەس، تورسىق دەپ اتايدى. قىمىز ساقتالاتىن ىدىستى ارشا، توبىلعىمەن، قايىڭ قابىعىمەن ءجيى ءجيى ىستاپ، مايلاپ وتىرۋ كەرەك. ساباداعى قىمىزعا جىلقىنىڭ شيكى قازىسىن سالىپ، كوپ پىسىلگەن قىمىز قۋاتى كۇشەيىپ، ساپاسى ارتادى، اششى ءدامى دە ازايا تۇسەدى. قىمىزدىڭ ادام اعزاسىنا اسا پايدالى بولۋى، ءتۇرلى اۋرۋلارعا ەم سانالۋى وسى بارىنشا باپتالىپ، كۇتىلۋىنەن بولسا كەرەك. حالقىمىز جىلقى سۇتىنەن ەمگە ءدارۋ قىمىز جاساسا، سيىر ءسۇتىن باپتاپ، تۇرلەندىرە وتىرىپ قۇرت، ىرىمشىك، قازاقى شەكولاد جاساعان. ەتتى سۇرلەپ، ىستاپ، ءتۇرلى جولدارمەن ساقتاپ، ءدامىن كەلتىرىپ داستارحانعا قويعان.
عاليا قايداۋىلقىزى، ەتنوگراف:
– ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاعامدارىمىزدىڭ قاي قايسىسى بولماسىن دارىپتەۋگە، باسقالارعا ۇيالماي ۇسىنۋعا لايىق. ءتىپتى ەجەلگى دايىندالۋ تەحنولوگياسىن بۇزباي وتىرىپ ازىرلەسەك، ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى ەكسپورتقا شىعارۋىمىزعا دا بولار ەدى. ماسەلەن قۇرت پەن ىرىمشىك ەكسپورتقا شىعارۋعا، حالقىمىزدىڭ برەندىنە سۇرانىپ-اق تۇرعان ۇلتتىق تاعامدارىمىز. قيت ەتسە بۇگىندە ولاردى تەز بۇزىلۋعا بەيىم دەپ جاتامىز. الايدا اتا-بابالارىمىز سول زاماننىڭ وزىندە-اق ولاردى ۇزاق مەرزىمگە ساقتاۋدىڭ جولدارىن تاپقان. شىن نيەتتەنسەك قازىر دە ولاردى ەكسپورتقا شىعارۋدىڭ، ۇزاق ۋاقىت بۇزىلماي ساقتاۋدىڭ جولدارىن تابار ەدىك.
تاريح قويناۋىنا سۇڭگىپ انالارىمىزدىڭ تاماقتىڭ بابىن كەلتىرۋدەگى قۇپيالارىنا ءمان بەرىپ، جارنامالاي بىلسەك ۇلتتىق تاعامدارىمىز تالايلاردى تامساندىرىپ، دەننىڭ ساۋلىعىنا دارۋلىگىمەن-اق ەلىمىزدىڭ برەندىنە اينالار ەدى. ايتقانداي-اق انالارىمىز توڭازىتقىشسىز-اق تالاي تاماقتىڭ بابىن تاۋىپ، ءدامىن كەلتىرىپ، ساقتاسا ءبىز بۇگىنگى كۇنى ساقتالۋ جولىنىڭ قيىندىعىن ايتىپ، ولاردىڭ كەڭىنەن تارالۋىنا ءمان بەرمەي، ءدارۋمينى مول، تابيعي تاعامدارىمىزدىڭ ۇمىتىلۋىنا جول بەرىپ وتىرمىز. شەكارا اسىرىپ، ەكسپورتقا شىعارماق تۇگىلى، اۋىلدىق جەردە مال شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، ولاردىڭ ءونىمىن قالالارعا تاسىمالداۋ ارقىلى ءوز حالقىمىزدى ءوزىمىز تولىقتاي سۇتپەن، ءتورت تۇلىكتىڭ ونىمىمەن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرمىز… دەمەك، اسقا اسا ءمان بەرگەن اتا بابالارىمىزدىڭ ۇستانىمىن ۇستانا الماي وتىرمىز…
قۋانىش ابدىلداقىزى، «الاش ايناسى»
