Tamaqtyń babyn qazaqtaı jasaǵan halyq joq shyǵar sirá?! Sol tamaqtyń baby men dámin keltirip, taǵamnyń jasalý tehnologııasyn qatań saqtaı bilgendikten halqymyzdyń ulttyq taǵamdarynyń qaı qaısysy bolmasyn asa dámdi, densaýlyqqa paıdaly. Ádette tórt túliktiń eti de, súti de saqtaýǵa qolaısyz. Alaıda tońazytqyshy men muzdatqyshy joq zamannyń ózinde iri qaranyń etin buzbaı saqtaý, sútin saqtap qana qoımaı san túrli ulttyq taǵamdar jasaý analarymyzdyń sheberliginiń arqasy bolsa kerek. Halqymyz tamaqtyń babyna ǵana emes, dastarhanǵa qoıylý jolyna da asa mán bergen.
Qazaq halqy asty óte joǵary baǵalaǵan ári qasterleı bilgen. Halqymyz adam ómirinde tamaqtyń ornyn tirshilikke qajetti qundylyqtardyń bárinen de joǵary qoıǵan. Buǵan «astan úlken emessiń» nemese «arpa, bıdaı as eken, altyn, kúmis tas eken», «asty qorlama qustyrar», «as atasy – nan» degen naqyl sózderi kýá. Bul sózder qalaı aıtylsa da, qaı zamanda aıtylsa da halyq asty qurmetteý men baǵalaýdyń jolyn da, jón josyǵyn da, ony dámdi etip ázirleýdiń kózin, kezin, retin, jolyn taba bilgen. El men eldi tatýlastyrý, jaqsylar men jaısańdarǵa qurmet kórsetý, úı ıesiniń myrzalyǵy men márttik qasıetterin de, el dáýleti men qarym qabilet, túsinigin de qazaq keń dastarhan arqyly ıaǵnı as, qonaqasy arqyly kórsetken. Syrttan kelgen kisiler de eldi qonaqasy berýdiń joly men jóni arqyly synap, baǵasyn bergen. Demek ult mádenıetinde tamaq, dám tattyrý – ekonomıkalyq, dıplomatııalyq jáne tálim-tárbıelik qyzmet atqarǵan. Qazaq úıleri dámdi, jaqsy taǵamdaryn ózderi de jemeı, qonaqqa dep ádeıi saqtap otyrǵan. Sondyqtan qazaq halqynyń qonaqjaılyq qasıeti shetelderde erte zamannan-aq ańyz bolyp taraǵan. Qazaq degende qonaqjaılyq qasıetiniń de qosa aıtylýy osydan bolsa kerek. Halyq uǵymynda asta kepıet, qasıet, qudiret, kıe bar dep túsingen.
Asqa qatysty ustanymdar
Halqymyzdyń kúndelikti ómirde de dámge mán bere sóılegen. Máselen «bir kún dám tatqanǵa qyryq kún sálem» dep renjise qalǵan kúnde «dastarhanymnan dám tatyp ediń ǵoı» dep, salmaq sala sóılese, renjigen adamyn «dám tuzym atsyn» dep qarǵaǵan. Sondaı-aq qazaq dástúrinde dastarhan basynda ersi qımyl, anaıy sóz, ósek, ǵaıbat aıtylmaǵan, urys bolmaǵan. Mundaıda «dastarhan ústinde otyrmyz» dep basqalarǵa eskertý jasaǵan. Qazaq ómirinde dám tuzdyń orny ereksheliginiń taǵy bir belgisi – óziniń aqıqat aıtyp turǵanyn dáleldeý úshin «mine dastarhan ústinde otyrmyn ǵoı» dep nan ustaǵan. Dastarhan basynda jalańash, jalańaıaq otyrmaǵan. Jatyp nemese tik turyp, kóshede kele jatyp tamaq ishpegen. Iaǵnı qazaq halqy tamaqty asa baǵalap, qurmettegen.
Asqa, tamaqqa baılanysty halyqtyń «sybaǵa», «abysyn asy», «qonaqasy», «belkóterer», «qalja», «búırek», «quıryq baýyr», «asatý», «qymyzmuryndyq», «soǵymbasy», «naýryzkóje» taǵy basqa kóptegen ǵajaıyp salt-dástúrleri qalyptasqan. Sondaı-aq toqtyqty «aýzynan aq maı aǵyp otyr», «ıt basyna irkit tógilgen zaman», eptilikti «maıdan qylshyq sýyrǵandaı», jınaqylyqty «aıaqqa quıǵan astaı», úmittenýdi «qazan aýzy joǵary», kedeılikti «bıtin syǵyp, qanyn jalap», qymyzsyz eldi «sabasy keregege ilýli», joqshylyqty «ýyzynda jarymaǵan» degen sózdermen beınelegen. Halyqtyń kóńil kúıin bildirgende de asqa súıendire, baılanystyra aıtqan. Mysaly qýanǵanda, rıza bolǵanda «aýzyńa maı» dese, qoryqqanda «aqsarbas» nemese «jeti nan qudaıy», ýaıymdaǵanda «ishken asym batpaıdy», «tamaǵymnan as ótpeıdi», alańdasa «maı ishkendeı boldym», qurmetteý syılasý belgisin «ishken asyn jerge qoıady», ashý renjý bilgisin «shalabyn shaıqady», yntymaqty «aırandaı uıyp», ketisý men arazdyqty «sútteı irip», shoshynýdy «qolynan kesesi túsip ketti», órkókirekti «keýdesine nan pisti», bireýdi qarǵasa «ataý kereńdi ish», «jegeniń jelkeńnen shyqsyn», «alǵanyń as bolmasyn» degen sózdermen astarlap bergen. Munyń bári ult mádenıetinde tamaqtyń baǵasyn arttyrýmen qatar ulttyq taǵamdarǵa asa mán bergeniniń belgisi bolsa kerek. Halqymyzdyń asqa bulaısha asa mán berýin kúndelikti ustanymdarynan ǵana emes, tamaqty baptaýynan da baıqaýǵa bolady.
Taǵamnyń dámi – babynda
Analarymyz taǵamnyń alýan túrin daıyndaýmen qatar onyń qysta da, jazda da taza, ári buzylmaı saqtalýynyń ádis tásilderi men joldaryn da taba bilgen. Ol qaǵıdalardy halqymyz urpaqtan urpaqqa jetkizip, keıingilerge úıretip otyrǵan. Mysaly etti ystap nemese súrlep saqtaý, qymyzdy jazda salqyn ustaý, maıdy kógertpeı kútý sekildi tamaqty baptaýdyń qupııalaryn san jyldar boıy saqtap kelgen. Ásirese qymyz ben shubatty daıyndaý, baptaýdaǵy analarymyzdyń sheberligi men ónerin úlgi etip, maqtaýǵa turarlyq. «Aýrý astan» deı otyryp, astyń asa juǵymdy, densaýlyqqa paıdaly bolýyna nazar aýdarǵan. Tipti qymyz ben shubattyń babynda saqtalýy úshin onyń ydysyn oılap tabýynyń ózi halqymyzdyń asqan danalyǵynan bolsa kerek. «
Ydysyna qarap asyn ish, anasyna qarap qyzyn al» degen ata-babamyz tamaqtyń ydysynyń da asa taza bolýyna nazar aýdarǵan. Sheberler ydysty tek taza zattardan emen, qaıyń, arsha, taǵy basqa berik aǵashtardan jylqy, eshki terilerinen, shoıyn, bolat, altyn, kúmis sııaqty metaldardan jasaǵan.
Halqymyzdyń tamaqty baptaýyna qatysty san túrli mysaldar keltirýge bolady. Osy oraıda bir ǵana qymyzdy daıyndaý men onyń saqtalatyn ydysy jaıly aıtsaq. Óıtkeni basqa da ulttyq taǵamdarymyz sekildi qymyzdyń baptalyp, kútilýi úlken jumys. Máselen ystalmaǵan, kútimsiz ydysta nemese mezgilinde aýystyrylmaı bir ydysta kóp turyp qalǵan qymyz óz qasıetin joıyp jiberedi. Qymyz negizinen jylqy terisinen, emen, arsha sııaqty aǵashtan jasalǵan ydystarǵa daıyndalady. Teriden jasalǵan ydystyń úlkeni saba, kishisin mes, torsyq dep ataıdy. Qymyz saqtalatyn ydysty arsha, tobylǵymen, qaıyń qabyǵymen jıi jıi ystap, maılap otyrý kerek. Sabadaǵy qymyzǵa jylqynyń shıki qazysyn salyp, kóp pisilgen qymyz qýaty kúsheıip, sapasy artady, ay dámi de azaıa túsedi. Qymyzdyń adam aǵzasyna asa paıdaly bolýy, túrli aýrýlarǵa em sanalýy osy barynsha baptalyp, kútilýinen bolsa kerek. Halqymyz jylqy sútinen emge dárý qymyz jasasa, sıyr sútin baptap, túrlendire otyryp qurt, irimshik, qazaqy shekolad jasaǵan. Etti súrlep, ystap, túrli joldarmen saqtap, dámin keltirip dastarhanǵa qoıǵan.
Ǵalııa QAIDAÝYLQYZY, etnograf:
– Bizdiń ulttyq taǵamdarymyzdyń qaı qaısysy bolmasyn dáripteýge, basqalarǵa uıalmaı usynýǵa laıyq. Tipti ejelgi daıyndalý tehnologııasyn buzbaı otyryp ázirlesek, ulttyq taǵamdarymyzdy eksportqa shyǵarýymyzǵa da bolar edi. Máselen qurt pen irimshik eksportqa shyǵarýǵa, halqymyzdyń brendine suranyp-aq turǵan ulttyq taǵamdarymyz. Qıt etse búginde olardy tez buzylýǵa beıim dep jatamyz. Alaıda ata-babalarymyz sol zamannyń ózinde-aq olardy uzaq merzimge saqtaýdyń joldaryn tapqan. Shyn nıettensek qazir de olardy eksportqa shyǵarýdyń, uzaq ýaqyt buzylmaı saqtaýdyń joldaryn tabar edik.
Tarıh qoınaýyna súńgip analarymyzdyń tamaqtyń babyn keltirýdegi qupııalaryna mán berip, jarnamalaı bilsek ulttyq taǵamdarymyz talaılardy tamsandyryp, denniń saýlyǵyna dárýligimen-aq elimizdiń brendine aınalar edi. Aıtqandaı-aq analarymyz tońazytqyshsyz-aq talaı tamaqtyń babyn taýyp, dámin keltirip, saqtasa biz búgingi kúni saqtalý jolynyń qıyndyǵyn aıtyp, olardyń keńinen taralýyna mán bermeı, dárýmıni mol, tabıǵı taǵamdarymyzdyń umytylýyna jol berip otyrmyz. Shekara asyryp, eksportqa shyǵarmaq túgili, aýyldyq jerde mal sharýashylyǵyn damytyp, olardyń ónimin qalalarǵa tasymaldaý arqyly óz halqymyzdy ózimiz tolyqtaı sútpen, tórt túliktiń ónimimen qamtamasyz ete almaı otyrmyz… Demek, asqa asa mán bergen ata babalarymyzdyń ustanymyn ustana almaı otyrmyz…
Qýanysh Ábdildaqyzy, «Alash aınasy»
