قازاق حالقىنىڭ ەسكى زامان داۋىرىنەن سونبەس مۇرا بولىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا، اكەدەن بالاعا ساباقتاسىپ، ۇزاق جىلدار وزىندىك تاريحىمەن ەلىمىزدى بۇكىل الەمگە مادەني قول ونەرىمەن تانىتىپ كەلگەن «دالالىق وركەنيەتتىڭ» التىن بەسىگى ۇلى دالا كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان. قازاق حالقى مول بايلىعىمەن رەسپۋبليكا جەرىندە ەسكىدەن قالىپتاسقان كونە مادەنيەتتىڭ تىكەلەي مۇراگەرى جانە سول ءداستۇردى، سالتتى وركەندەتۋشى، ارى قاراي جاڭعىرتىپ، بايىتۋشى. كونە داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى قوڭىر ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىن قاراستىراتىن بولساق، مادەنيەتتەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ، سۇحباتتىڭ ۇزىلمەي كەلە جاتقانىن كورەمىز. بەلگىلى عالىم ل.ن.گۋميلەۆ كوشپەلىلەر جايىندا بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى I عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتى ەرەكشە دارالاندى. ونىڭ ۇستىنە ءحۇIII-حIح ع.ع. كوشپەلىلەر مادەنيەتىنەن كوپ جوعارى بولعان.
قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى عاسىردان باستاما الىپ، وسىعان وراي مادەنيەتتىڭ تاريحي قوزعالىسىن، زاڭدىلىقتارىن ءبىلىپ-تانۋدىڭ ءمانى ارتىپ وتىر. حالىق اراسىندا كونە مادەنيەت سىرتتان كەلگەن مادەنيەت ىقپالىمەن جاڭارىپ، تولىققان ۇستىنە تولىعا ءتۇستى دەپ ويلايمىز. ويتكەنى قازاق حالقىنىڭ ەڭبەك ەتۋىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولدى. سىرتتان كەلگەن مادەنيەتتى ءوز ءومىر تىرشىلىگىنە بايلانىستى وزگەرتكەن. ءحىح ع. 2-ءشى جارتىسى مەن حح ع. باسىندا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قولونەرى ەڭ جوعارعى دامۋ باسپالداعىنا كوتەرىلىپ، ومىردە ءوز ورنىن الا ءبىلدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قازاق قولونەرىن جان-جاقتى ەتنوگرافيالىق تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ عىلىم ءۇشىن دە، ومىرلىك تاجىريبە ءۇشىن دە ماڭىزى وتە زور. قازاقتىڭ قولونەرى جالپى قازاق مۇرالارىنىڭ دامۋ جولىنداعى، مادەنيەتتىڭ ىشىندەگى نەگىزگى ءبىر سالاسى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمشا، بۇگىنگى كۇن تالابى ۇلتتىق مادەنيەتتى زەرتتەۋ، تانىپ ءبىلۋ. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى قولونەر، ياعني ويۋ-ورنەك بولعاندىقتان، قولونەر شەبەرلەرىنىڭ ءداستۇرلى تالابىن دا جان-جاقتى زەرتتەۋ بولاشاق جاستاردىڭ ءىسى. قولونەر – باعا جەتپەس، وشپەس مۇرا. ونى قورعاي دا، قولداي دا ءبىلۋىمىز كەرەك.
قازاقتاردىڭ ونەرى دامىعان سايىن، تىنىسى كەڭەيىپ، ونەر تۇرلەرى قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىندە تۇگەلدەي ورىستەدى. ءار وڭىردەگى ونەردىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا كورشى حالىقتاردىڭ ىقپلى زور.
اتا-بابامىزدىڭ قولونەر مۇرالارىن جاقسارتۋ – قازىرگى زامان جاستارىنىڭ ءىسى، حالىقتىڭ ەرتەدەگى ىستەرى جاراسىمدى جالعاسىن تاپسا، ونەر دامىعان ۇستىنە دامي بەرەدى.
قازاق «ونەر الدى-قىزىل ءتىل» دەيدى. دەگەنمەن، سۋرەت ونەرى وسى تىلدەن بۇرىن پايدا بولعان ءتارىزدى. ويتكەنى سوناۋ تاس عاسىرىنان قالعان تاڭبالى تاستاردا ويۋ-ورنەكتەر ارقىلى ادام بالاسى تىم ەرتە-اق ءوز ويىن سۋرەتپەن جەتكىزۋگە تالپىنعان كورىنەدى.
سوناۋ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس كەزىندە ۇڭگىردى مەكەندەگەن ادامدار وزدەرىنىڭ تىرلىگىن سۋرەت ارقىلى بايانداپ، ۇڭگىر قابىرعالارىنا قاشاپ سالعان ەكەن. بۇل تۋرالى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر مەن عىلىمي ەڭبەكتەردە كورسەتىلگەن. ودان بەرى كەلەتىن بولساق، ب.د.د. V-ءىىى ع.ع. ساق داۋىرىندەگى پازىرىق قورعاندارىنان تابىلعان ويۋ-ورنەكتەر قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ-ورنەكتەردەن اينا قاتەسى جوق دۇنيەلەر. سوندىقتان ءبىزدىڭ تەگىمىز تىم ارىدە جاتقاندىعىن، ءتىپتى ۇلت بولىپ قالىپتاسپاي تۇرعاننىڭ وزىندە ويۋ-ورنەكتىڭ ءتىلى قازىرگى ءبىزدىڭ ويۋ-ورنەكتىڭ تىلىمەن بىردەي بولىپ تۇرعاندىعى. سوعان قاراپ، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تاريحى ءتىل ونەرى قالىپتاسپاي تۇرعاننان دا بۇرىن باستالعانى بايقالادى. كۇنى كەشە بەرەل قورعانىنان تابىلعان زەرگەرلىك التىن بۇيىمدار قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق بايلىعىنىڭ نەگىزى ەكەندىگىندە داۋ جوق. ونداعى اڭ ستيلىمەن جاسالعان بۇيىمدارعا قاراپ، زەرگەرلىك ونەردىڭ تىم ەرتە دامىپ، بيىك شەبەرلىككە جەتكەندىگىنە عالىمدار قاۋىمى كوز جەتكىزىپ وتىر. سونداي-اق جەتىسۋدان، شىلىكتى جازىعىنداعى وبالاردان تابىلعان التىن ادامداردىڭ بويىنداعى اشەكەيلەر تىم بيىك تالعام، اسقان شەبەرلىكپەن ورىندالۋى، ءتىپتى بۇگىنگى زەرگەرلەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىندەي.
ويۋ-ورنەك (لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا اسەمدەۋ، ساندەۋ) – ءار ءتۇرلى زاتتاردى، ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتاردى اشەكەيلەۋگە ارنالعان جۇيەلى ىرعاق پەن قايتالانىپ وتىراتىن ءار ۇيلەسىمدىلىككە قۇرىلعان ورنەك-ناقىشتار. ۇلتتىق ويۋ-ورنەك وزىنە ءتان بەلگىلەرىنىڭ جۇيەلەرىن قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىمەن ءارى رەسپۋبليكانىڭ قازىرگى اۋماعىن مەكەندەگەن ازيانىڭ باسقا دا حالىقتارى مادەنيەتىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. بۇل ورتاعاسىرلىق ارحيتەكتۋرالىق عيماراتتارداعى كوگەرىس جانە گەومەتريالىق ويۋ-ورنەكتەردەن (ايشا-ءبيبى، احمەت ياسساۋي كەسەنەسى) ايقىن كورىنەدى. قوڭىر ويۋ-ورنەكتىڭ ءداستۇرلى توقىما ونەرى ۇلگىسىندە، كەستەدە، اعاش، ءمۇيىز، سۇيەك، مەتالل مەن تەرىگە ورنەك سالۋ مەيلىنشە جەتىلدىرە ءتۇستى.
ويۋ-ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ-اق قازاق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى.
ويۋ دەگەن سوزبەن ورنەك دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ءبىر. بۇل ءسوزدىڭ ۇعىمىندا ءبىر نارسەنى ويىپ، كەسىپ الىپ جاساۋ نەمەسە ەكى زاتتى ويا كەسىپ قيۋلاستىرىپ جاساۋ، ءبىر نارسەنىڭ بەتىنە ويىپ بەدەر ءتۇسىرۋ دەگەن ماعىنا جاتادى. قازاق كوبىنەسە ءبىر ورنەككە سالىپ قيىپ العان ۇلگىنى، ۇلگىگە سالىپ كەسكەن سىرماقتىڭ قيىعىن، سونداي-اق بارلىق قوشقار ءمۇيىز ورنەكتەرىن دە ويۋ دەيدى. ال ورنەك دەگەنىمىز ءار ءتۇرلى ويۋ، بەدەر، بەينەنىڭ كۇيدىرىپ، جالاتىپ، بوياپ، باتىرىپ، قالىپتاپ ىستەگەن كوركەمدىك تۇرلەردىڭ، اشەكەيلەردىڭ ورتاق اتاۋى ىسپەتتەس. سوندىقتان، ويۋ-ورنەك دەپ قوسارلانىپ ايتىلادى.
قازاقتىڭ ورنەكتى اشەكەيمەن ىستەلەتىن قولونەردىڭ تۇرلەرى دە، اتاۋلارى دا وتە كوپ. سولاردىڭ ىشىندە حالىق اراسىنا كوبىرەك تاراعانى – ويۋ-ورنەك. ويۋ-ورنەك ءىسى تىم ەرتە زاماننان باستاپ-اق قولونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە بىردەي ورتاق اسەمدەپ اشەكەيلەۋدىڭ نەگىزى بولىپ كەلدى.
ءتۇزۋ جانە ويقاستىرا توقۋ تاسىلدەرى كوپ قولدانىلادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ قولتاڭبالارىندا ورنەكسىز زاتتىڭ ءمانى جوق. جالپى قازاق حالقى ويۋ-ورنەكتى قادىر تۇتقان. باس كيىمدەگى ويۋ-ورنەككە قاراپ، قاي ۇلتتىڭ ۇرپاعى ەكەنىن تانىعان، كىمنىڭ قازاق، كىمنىڭ ۇيعىر، تاتار ەكەنىن بىلگەن. قىرعىزداردا «قوشقار ءمۇيىز»، «تۇمار»، «تەكە ءمۇيىز»، ۇيعىرلاردا «بادام»، «ءشادا»، وزبەكتەردە «پاحتا گۇل»، «بادام» دەپ اتالادى. قازاقتاردىڭ ويۋىن سيپاتىنا قاراي تەڭدەمە، جۇزدەمە، سىڭار ويۋ دەپ ءۇش توپقا بولەدى.
قازاقتار وزدەرى جاساعان ويۋ-ورنەكتىڭ اتاۋىن تابا بىلگەن. وسى اتاۋلاردى ولار ءوز تىرشىلىگىنە لايىقتى قولدانا تۇسكەن. ءاربىر تاريحي كەزەڭ وزىندىك ويۋ-ورنەكتەرمەن ەرەكشەلەنگەن. ەسكىدەن كەلە جاتىرعان مەشىت، كۇمبەز ويۋ-ورنەكسىز جۇزەگە اسپاعان. قازاق ويۋ-ورنەگىنىڭ تابيعاتى حالىق ونەرىنىڭ تاريحىن، ءومىر تىرشىلىگىنىڭ سۇلۋلىعىن جانە اسەمدىگىن ايقىندايدى.
زەرگەرلىك – وتە ەرتەدەن كەلە جاتىرعان ونەر سالاسى. اسىرەسە، وعان قازاق حالقى كوپ كوڭىل اۋدارادى. ءارتۇرلى ءساندى بۇيىمدار اسىل تاستاردان جاسالعان قىمبات زاتتار الگى شەبەرلەر قالدىرعان حالىقتىق مۇرا بولىپ تابىلادى.
قازاق دالاسىندا ويۋلار ءار ءتۇرلى ۇلگىدە دامىعان. ەلىمىزدىڭ ءاربىر اي-ماعىنىڭ ءوزىنىڭ ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى، ۇلگىلەرى بولعان. سوعان كاراماستان، بارلىق ويۋلاردىڭ باستاپقى ەلەمەنتىنىڭ نەگىزى — «ءمۇيىز» تەكتەس ويۋ-ورنەك بولىپ سانالادى. قازاق حالقىنىڭ ءتۇرمىسىندا ءجيى قولدانىلاتىن: ءورۋ، تىگۋ، توقۋ، قۇراۋ، ەرىتۋ، بالقىتۋ، قيۋ ارقىلى ءۇي جيھازدارىن، قۇرال-سايمانداردى، كيىز ۇيلەردى، زەرگەرلىك بۇيىمداردى، كىلەم، الاشا، سىرماق، تەرمە الاشا، قورجىن، ىدىس-اياقتاردى، كيىم-كەشەكتەردى ويۋ-ورنەكتەرمەن اشەكەيلەپ، بەزەندىرىپ وتىرعان. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا قازاق ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ، ازىرشە 230-داي ءتۇرى عانا انىقتالعان. ءبىز سولاردىڭ ىشىندەگى حالىق اراسىندا ەڭ كوپ تاراعان «ءمۇيىز» تەكتەس ويۋ-ورنەك تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز.
«ءمۇيىز» ويۋى قازاق حالقىنىڭ ويۋ-ورنەگىنىڭ توركىنى دەۋگە بولادى، ويتكەنى بارلىق جاڭا ەلەمەنتتەر سونىڭ نەگىزىندە جاسالىپ، تەك اتاۋلارى عانا وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى: «قوشقارمۇيىز»، «ارقارمۇيىز»، «بۇعىمۇيىز»، «قىرىقمۇيىز»، «قوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «سىنىقمۇيىز»، «تورتقۇلاق»، «تۇيەتابان»، «سىڭاروكشە»، «قوسالقا»، «قۇسقاناتى»، «قاز-تابان». كولونەر شەبەرلەرى وسى ەلەمەنتتەردىڭ سان ءتۇرلى كومپوزيتسياسىن جاساپ، بۇيىمدارعا ۇتىمدى پايدالانىپ كەلەدى.
قازاق ويۋلارىنىڭ مازمۇنى مال ءوسىرۋ، اڭشىلىقتى جەر-سۋ، كوشىپ-قونۋ كورىنىستەرىن، كۇندەلىكتى ومىردە كەزدەسەتىن ءارتۇرلى زاتتاردىڭ سىرتقى بەينەسىن تۇسپالدايدى، بىراق قولونەر سالاسىنداعى قاي بۇيىمدى الساق تا، سول زاتتىڭ بەتىندە ءتۇرلى نۇسقادا بەينەلەنگەن «ءمۇيىز» ەلەمەنتىن بايقايمىز. ءاربىر ويۋشى ويۋ-ورنەك جاساپ، وعان ات بەرىپ، ونى تۇرمىستا قولدانعان. سوندىقتان قازاقتىڭ ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ ەڭ باستى مانەرى، ءارتۇرلى مانەر جاساۋدا ءجيى قولدانىلاتىنى «ءمۇيىز» تەكتەس ويۋ-ورنەكتەر.
ءمۇيىز تەكتەس ويۋ-ورنەكتەر كەيدە وتە ۇساق، كەيدە وتە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساعى زەرگەرلىك، كەستە تىگۋ، اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز ۇقساتۋ سياقتى نازىك ىستەرگە قولدانىلسا، ءىرىسى كىلەم، الاشا، تەرمە الاشا، تەكەمەت، سىرماق، شي وراۋ، قورجىن، كيىم-كەشەك، قۇرىلىسقا قولدانىلادى.
حالىق شەبەرلەرى ءمۇيىز ورنەگىنەن سان قيلى مانەرلەرمەن قۇبىلتا، ءبىر ەلەمەنتكە ەكىنشى، ءۇشىنشى ەلەمەنتتەردى قوسىپ، مولىقتىرادى دا، قۇلپىرعان ادەمى دە مازمۇندى كومپوزيتسيا جاسايدى. «ءمۇيىز» تەكتەس ويۋ-ورنەكتەردىڭ نەگىزى قويدىڭ، ارقاردىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ، بۇلاننىڭ، بۇعىنىڭ، قوداستىڭ، ەلىكتىڭ مۇيىزدەرىن ءتۇسپالداۋدان پايدا بولعان.
شەبەرلەر جاڭا ويۋ-ورنەكتەردى تۇرمىس تىرشىلىگىنە ءوز داۋىرىندەگى زامان اعىمىنا قاراي لايىقتاپ پايدالانىپ كەلەدى.
قوشقارمۇيىز ويۋى نەشە ءتۇرى فورمالاعا ەنىپ، قازاق بۇيىمدارىنىڭ كوبىندە كەزدەسەدى. اسىرەسە كيىز ءۇي جاساۋلارىنىڭ بارلىق تۇرىنە دە سالىپ توقۋعا بولادى. ماسەلەن، تەكەمەتتىڭ ورتاسىنا “قوشقارمۇيىز” شەت-شەتىنە “تۇمار”، “شارشى” نەمەسە “سۋ” ويۋلارى سالىنادى. مۇنىسى تۋعان جەر ءتوسىن تولتىرعان وتار-وتار قوي بولسىن دەگەن حالىقتىڭ ارمان – تىلەگى، ومىرتقا – مال شارۋاشىلىعىمەن تىعىز بايلانىستى تۋعان، مالدىڭ دەنە مۇشەسىنە قاتىستى ورنەك. بۇل ويۋ قايراتتىلىقتىڭ، ەرلىكتىڭ بەلگىسى. ەر ادامنىڭ، باتىردىڭ كيىمىنىڭ، كەيدە قۇرلاردىڭ شەتىنە سالىنادى. مۇنداي ويۋلاردىڭ فورماسى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز تارىزدەنىپ كەلەدى دە، كەيدە وسى ءمۇيىزدىڭ قولتىعىندا قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلاعان شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى تاعى ەكى بۋىن تۇرادى. بايقاپ قاراعاندا بۇدان قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى.
«ءمۇيىز» — قازاق ويۋىنىڭ ەڭ كونە مانەرى. ويۋ-ورنەكتىڭ بۇل ەلەمەنتى ءمۇيىزدى مەگزەۋدەن شىققان. «ءمۇيىز»ويۋ-ورنەك كەيدە ۇساق كەيدە ءىرى بولىپ كەلەدى. ۇساق تۇرلەرى اعاش، سۇيەك، ءمۇيىز سياقتى نازىك قولونەر سالاسىندا قولدانادى. ءىرى تۇرلەرى سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كىلەم، ساۋلەت ونەرىندە سان ءتۇرلى مانەردە قولدانادى. ءمۇيىز ەلەمەنتتەرى «ءايمۇيىز»، «قوسمۇيىز»، «ءسىڭارمۇيىز»، «سىنىقمۇيىز»، «قىرىقمۇيىز»، «ءمارالمۇيىز»، «وركەشمۇيىز»، «قوشقارمۇيىز» ت.ب. تۇرلەرگە بولىنەدى. «ءمۇيىز» ورنەگى ءۇي جيھازدارىندا (كىلەم، سىرماق، تەكەمەت، الاشا، كورپە، تۇسكيىز، شىمشي) مەن تۇرمىستىق زاتتاردا (سابا، شاناش، كۇبى، وجاۋ، جۇكاياق، تورسىق، ساندىق ت.ب.), سونداي-اق قارۋ-جاراقتاردا (قىناپ، وقشانتاي، ساداك), كيىم-كەشەك، ات ابزەلدەرىندە (ەرتوقىم، ايىل) جالپى بۇل ەلەمەنتتىڭ قولدانبايتىن جەرى جوق دەسە دە بولادى.
«قوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ، ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ەكى ءمۇيىزىن عانا بەينەلەيدى جانە كەيدە «ىرعاق»، كەيدە «ىلمەك» دەپ اتالاتىن ويۋلاردى «قوسمۇيىز» دەيدى. ءۇي جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتاردى، كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراقتاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىن قوي، ەشكى، سيىر، بۇعى، مارال سياقتى جانۋارلاردىڭ قوس ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋ-ورنەك. قازىرگى كەزدە «قوسمۇيىز» ويۋ-ورنەگىن ساۋكەلەگە، ايىر قالپاقتىڭ توبەسىنە، شەتىنە، كامزولدىڭ الدىڭعى جاعىنا، ەتىكتىڭ قونىشىنا سالادى.
«توعىزتوبە» ويۋ-ورنەگى ەڭ كونە ويۋلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل ورنەك قيماقتار مەن قارلۇقتاردىڭ قولونەرىندە ساقتالعان جانە كەزىندە «توعىز-توبە» ويۋ-ورنەگى ايشا-ءبيبى كۇمبەزىنىڭ كىرپىشتەرىن ورنەكتەۋ ءۇشىن قولدانعان. ال قازىرگى كەزدە قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، قاراقالپاق قولونەرىندە كەزدەسەدى.
«ارقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەك قويدىڭ ءمۇيىزىن بەينەلەيتىن ويۋدىڭ ءتۇرى. بۇل ەلەمەنت «قوشقارمۇيىزگە» وتە ۇقساس، بىراق، وعان قاراعاندا شيىرشىقتانىپ، تارماعى ودان كوبىرەك بولىپ كەلەدى. (كىلەم، تۇسكيىز، سىرماق، كەستە، كيىم-كەشەك پەن ءۇي جيھازدارىندا كەزدەسەدى).
«ءسىڭارمۇيىز» «قوسمۇيىز»، «قوشقارمۇيىز» دەپ اتالاتىن ويۋدىڭ تەك ءبىر جاق سىڭارىن عانا بەينەلەيتىن ورنەك ءتۇرى. شەبەر ورنالاستىرىلعان «ءسىڭارمۇيىز» ورنەك كومپوزيتسياسىندا دارالانىپ تۇرماي، جىمداسىپ كەلەدى، ءۇي-جيھازدارى مەن تۇرمىستىق زاتتارعا، سونداي-اق كيىم-كەشەك، قارۋ-جاراق ت.ب. بەتىنە سالىناتىن ويۋ-ورنەكتىڭ بارىندە كەزدەسەدى جانە تەكەمەت، سىرماقتى اشەكەيلەيتىن، جيەگىنە جۇرگىزىلەتىن ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى.
«قوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى قويدىڭ توبەسى مەن ەكى جاققا يىرىلە تۇسكەن ءمۇيىز بەينەسىندە كەلىپ، ونىڭ قولتىق تۇسىنان قويدىڭ قۇلاعىن دولبارلايتىن تاعى ءبىر شولاق ءمۇيىز ءتارىزدى ەكى بۋىن شىعىپ تۇرادى. ودان بايقاعان ادامعا قوشقاردىڭ تۇمسىق بەينەسى اڭعارىلادى.
تەكەمەت، سىرماق، باسقۇر، الاشا، كىلەم، بىلعارى، سۇيەك، اعاش، زەرگەرلىك بۇيىمداردىڭ بارلىق تۇرلەرىندە كەزدەسەدى. كيىزدەن جاسالعان بۇيىمداردا بۇل ويۋ ءتۇستى شۇبەرەكتەرمەن ويىلىپ، قۇراق، ياعني اپپليكاتسيالىق ورنەك تۇرىندە دە تىگىلەدى.
«قىرىقمۇيىز» ويۋ-ورنەگى بىرىنە-ءبىرى جالعاسا، تارماقتالا قوسىلعان، كوپ مۇيىزدەن قۇرالعان ويۋ-ورنەكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول كوبىنەسە دوڭگەلەك نە ءتورت-ءبۇرىش ىشىندە بەينەلەنەدى، كەيدە بۇتاقتىڭ اعاشى ءتارىزدى تارماقتالىپ، جايىلىپ بەينەلەنەدى. ءبىر-بىرىمەن قوسىلعان بىرنەشە تارماقتى كوپ ءمۇيىزدى ويۋلاردان قۇرالادى. (تۇسكيىز، تون، كەجىم، سىرماق، تەكەمەت، ارحيتەكتۋرا ساۋلەت ونەرىندە مولىراق كەزدەسەدى).
«سىنىقمۇيىز« مورت سىنعان تىك ءتورتبۇرىش جاساپ، ءتورت رەت ىشكە قاراي يىلەدى. بۇل ويۋ-ورنەك كىلەمدەردى، شيلەردى، باسقۇر مەن الاشالاردى، سونداي-اق ءارتۇرلى قالتالاردى بەزەندىرۋ ءۇشىن پايدالانىلادى، ال سىرت كورىنىسى مالدىڭ سىنعان مۇيىزىنە ۇقسايدى.
«تورتقۇلاق» ويۋ-ورنەگىنىڭ ءتورت تارماعى زوومورفتى نەمەسە كوگەنىس ويۋلارىنان قۇرالعان، ورتاسى كرەست بەينەسىن جاسايدى. ءتورت تارماقتان دوڭگەلەك، «ءتورتبۇرىش»، «تورتجاپىراق» قۇرايتىن ويۋ-ورنەكتەر جاسالادى. بۇل ويۋلار، كەبەجە، جۇك-اياق، اياققاپ، باتىرلاردىڭ شاپانىنىڭ جاۋىرىنىنا، قالقانعا، شالباردىڭ تىزە تۇسىنا، دودەگەنىڭ ورتاسىنا نەمەسە شەت ءبۇرىشتارىنا سالىنادى.
«ۇشقۇلاق»، «ۇشجاپىراق» ويۋ-ورنەكتەرى بارلىق قولونەرگە ءتان ءۇش ءمۇيىزدى، ءۇش جاپىراقتى، ءۇش تارماقتى بولىپ بەينەلەنەدى. ح-ح1 عاسىردا تاراز قالاسىنداعى مونشانىڭ قابىرعالارى ءۇش جاپىراقتى ويۋ-ورنەكپەن بەينەلەنگەن.
«تۇيەمويىن« ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ موينىنا ۇقساپ يىلە كوتەرىلىپ بارىپ تارماقتالاتىن ءمۇيىز ويۋى. مۇنداي ورنەك مانەرى كوبىنەسە كۇردەلى ءبىر ءمۇيىز ويۋلارىمەن ءتۇتاس كەلەدى دە،»تۇيەمويىن» ورنەگى سول توپتا ءوز الدىنا وقشاۋلانىپ وزگە دەنەلەردەن وزىپ تۇراتىن تۇيەنىڭ ۇزىن موينىنا ۇقسايدى.
«وركەش» ويۋ-ورنەگى تۇيەنىڭ قوس وركەشىن بەينەلەيدى. سىرماق، تەكەمەت، تۇسكيىزدەرگە سالىناتىن ويۋ-ورنەك كومپوزيتسياسىندا كوبىرەك كەزدەسەتىن ەلەمەنت. قازاق ويۋىندا مال مەن اڭنىڭ قوس ءمۇيىزىن، تۇيەنىڭ قوس وركەشىن، بيەنىڭ قوس ەمشەگىن بەينەلەۋ تەك سيممەتريالىق تەپە-تەڭدىك ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەرەكە-بىرلىكتىڭ، كوبەيۋدىڭ سيمۆولىن بىلدىرەدى.
«ايىر» ويۋ-ورنەگى «اشاتۇياق»، «ايىرتۇياق» ورنەگى كەيدە «ايىر» ورنەگى دەپ تە اتالادى. پىشەن اشالايتىن ايىر قۇرالعا ۇقساس بولىپ كەلەدى.
«بوتاكوز» ويۋ-ورنەگى اشەكەيلى كومپوزيتسيانىڭ ورتاسىنا سالىناتىن نەمەسە بىرنەشە قايتالانىپ كەلىپ، شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيتىن ويۋ. سىرت ءپىشىنى بوتانىڭ كوزىندەي دوڭگەلەنگەن رومبقا ۇقسايتىن گەومەتريالىق ويۋ-ورنەك. بۇل ورامالدىڭ شەتىن كومكەرەتىن جيەكتەمە تۇزەيدى.
«كاڭقا» ويۋ-ورنەگى توقىما بۇيىمدارىندا قولدانىلادى. مالدىڭ قۇراپ قالعان سۇيەگىن تۇسپالدايدى. الاشا، باسقۇر باۋ ت.ب. توقىما بۇيىمدار نەگىزىندە ورنەك رەتىندە سالىندى.
«قاpma» ويۋ-ورنەگى تورتتۇلىك مالدىڭ دەنە مۇشەلەرىنە ەلىكتەۋدەن شىققان، جانە سول مۇشەلەردىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. بۇل ورنەك ءتۇرى اعاش ويۋدا، زەرگەرلىك بۇيىمداردا، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى. «قارتا» ورنەگى جۇرەككە ۇقساڭقىراپ كەلەدى.
«قابىرعا» بۇل ورنەكتە قاراما-قايشى تۇستەر قاتار الىنادى. اق نەمەسە سارى فوندا قارا ورنەك جۇرگىزىلەدى. بۇل ورنەك اعاش بەتىنە بەدەر تۇسىرۋدە، كەستە تىگۋدە كەزدەسەدى جانە باسقۇرعا دا وسى ورنەكتەر ءجيى بەينەلەنەدى.
«ومىرتقا» ويۋ-ورنەگىن كەستەلەردەن، ورمە شيلەردەن، سۇيەك پەن اعاشتان جاسالعان بۇيىمداردان ءجيى كورەمىز. بۇل ورنەك ءتۇرى ومىرتقانىڭ ءتۇرىن تۇسپالدايدى، ول ءارتۇرلى ۇيلەسىمدە تۇرلەنىپ ويۋ كومپوزيتسياسىنىڭ ورتاسىنا جانە جيەگىندە قولدانادى.
«قاينار» ويۋ-ورنەگى مالدى ولكەدە ومىرگە كەلگەن، ويۋدىڭ تۇستەرى سالكىن تۇستەر گامماسىنان كۇرالادى. ءبۇل ويۋ-ورنەك جايىلىمدار مەن سۋاتتاردان تاپشىلىق كورگەن ەلدە پايدا بولعان ورنەك مال تاڭباسىنا ۇقسايدى نەمەسە سۋدىڭ ءبىر تامشىسىنان تۇسپالدايدى.
قورتا ايتقاندا ويۋ-ورنەك – دالدىك، ەسەپ، تەڭدىك، تەڭەۋ، ۇيلەسىم، جاراسىم، ساندىك، كوركەمدىك، سايكەستىك، تازالىق، نازىكتىك، سۇيكىمدىلىك، پاراساتتىلىق، جىلىلىق، سۇلۋلىق، ويلىلىق، اقىلدىلىق، زەرەكتىك، شۋاقتى شاق، ارايلى كەزەڭ، جارقىن الەم، كوڭىلگە شابىت، شاتتىق ۇيالاتادى، شابىت بەرەدى، ەپتىلىككە، ىسكەرلىككە، شەبەرلىككە، يكەمدىلىككە، دالدىككە باۋليدى. ونەرگە دەگەن ماحاببات، سۇلۋلىققا دەگەن عاشىقتىق، قۇشتارلىق جيناعى ويۋ ويعان ادامنىڭ جۇرەگى جىلى، جانى نازىك بولادى.
«قوشقارمۇيىز» ويۋ-ورنەگى – بايلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى. قوشقارمۇيىز ونىمەن قاتار ءار زاتتىڭ كولەمى، ساندىلىك پايدالانۋ دەڭگەيىنە قاراي ءار الۋان جاپىراق تەكتەس بىتپەس ويۋلار سالىنادى. بۇل ورنەكتەر «ءيىرىم»، «شيىرشىق»، «تۇيەتابان»، «قۇسمۇرىن» ت.ب.اتتارمەن اتالعان.
بۇل مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق قوڭىر ويۋ-ورنەكتەرىمىزدى، كازىرگى جاھاندىق زاماندا امان ساقتاپ، جاستارىمىزدىڭ بويىنا ۇيالاتا ءبىلۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز.
جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ،
مادەني ساياسات جانە ونەرتانۋ ينستيتۋتىنىڭ
اكۋستيكا جانە مۋزىكالىق تەحنولوگيا لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،
ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت، دومبىراشى، ديريجەر
