Qazaq halqynyń eski zaman dáýirinen sónbes mura bolyp, urpaqtan urpaqqa, ákeden balaǵa sabaqtasyp, uzaq jyldar ózindik tarıhymen elimizdi búkil álemge mádenı qol ónerimen tanytyp kelgen «dalalyq órkenıettiń» altyn besigi Uly Dala keńistiginde qalyptasqan. Qazaq halqy mol baılyǵymen respýblıka jerinde eskiden qalyptasqan kóne mádenıettiń tikeleı murageri jáne sol dástúrdi, saltty órkendetýshi, ary qaraı jańǵyrtyp, baıytýshy. Kóne dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi qońyr adamzat mádenıetiniń damýyn qarastyratyn bolsaq, mádenıetter arasyndaǵy qarym-qatynastyń, suhbattyń úzilmeı kele jatqanyn kóremiz. Belgili ǵalym L.N.Gýmılev kóshpeliler jaıynda bylaı deıdi: «Bizdiń dáýirge deıingi I ǵasyrdaǵy kóshpendiler mádenıeti erekshe daralandy. Onyń ústine HÚIII-HIH ǵ.ǵ. kóshpeliler mádenıetinen kóp joǵary bolǵan.
Qazaq halqynyń dástúrli mádenıeti ǵasyrdan bastama alyp, osyǵan oraı mádenıettiń tarıhı qozǵalysyn, zańdylyqtaryn bilip-tanýdyń máni artyp otyr. Halyq arasynda kóne mádenıet syrttan kelgen mádenıet yqpalymen jańaryp, tolyqqan ústine tolyǵa tústi dep oılaımyz. Óıtkeni qazaq halqynyń eńbek etýinde kóptegen ózgerister boldy. Syrttan kelgen mádenıetti óz ómir tirshiligine baılanysty ózgertken. HIH ǵ. 2-shi jartysy men HH ǵ. basynda qazaq halqynyń dástúrli qolóneri eń joǵarǵy damý baspaldaǵyna kóterilip, ómirde óz ornyn ala bildi. Qazirgi tańda bizdiń pikirimizshe, qazaq qolónerin jan-jaqty etnografııalyq turǵyda zertteýdiń ǵylym úshin de, ómirlik tájirıbe úshin de mańyzy óte zor. Qazaqtyń qolóneri jalpy qazaq muralarynyń damý jolyndaǵy, mádenıettiń ishindegi negizgi bir salasy. Bizdiń paıymdaýymsha, búgingi kún talaby ulttyq mádenıetti zertteý, tanyp bilý. Ulttyq mádenıettiń bir salasy qolóner, ıaǵnı oıý-órnek bolǵandyqtan, qolóner sheberleriniń dástúrli talabyn da jan-jaqty zertteý bolashaq jastardyń isi. Qolóner – baǵa jetpes, óshpes mura. Ony qorǵaı da, qoldaı da bilýimiz kerek.
Qazaqtardyń óneri damyǵan saıyn, tynysy keńeıip, óner túrleri Qazaqstannyń barlyq jerlerinde túgeldeı óristedi. Ár óńirdegi ónerdiń qalyptasyp, damýyna kórshi halyqtardyń yqply zor.
Ata-babamyzdyń qolóner muralaryn jaqsartý – qazirgi zaman jastarynyń isi, halyqtyń ertedegi isteri jarasymdy jalǵasyn tapsa, óner damyǵan ústine damı beredi.
Qazaq «óner aldy-qyzyl til» deıdi. Degenmen, sýret óneri osy tilden buryn paıda bolǵan tárizdi. Óıtkeni sonaý tas ǵasyrynan qalǵan tańbaly tastarda oıý-órnekter arqyly adam balasy tym erte-aq óz oıyn sýretpen jetkizýge talpynǵan kórinedi.
Sonaý alǵashqy qaýymdyq qurylys kezinde úńgirdi mekendegen adamdar ózderiniń tirligin sýret arqyly baıandap, úńgir qabyrǵalaryna qashap salǵan eken. Bul týraly arheologııalyq derekter men ǵylymı eńbekterde kórsetilgen. Odan beri keletin bolsaq, b.d.d. V-III ǵ.ǵ. saq dáýirindegi Pazyryq qorǵandarynan tabylǵan oıý-órnekter qazirgi bizdiń oıý-órnekterden aına qatesi joq dúnıeler. Sondyqtan bizdiń tegimiz tym áride jatqandyǵyn, tipti ult bolyp qalyptaspaı turǵannyń ózinde oıý-órnektiń tili qazirgi bizdiń oıý-órnektiń tilimen birdeı bolyp turǵandyǵy. Soǵan qarap, beıneleý óneriniń tarıhy til óneri qalyptaspaı turǵannan da buryn bastalǵany baıqalady. Kúni keshe Berel qorǵanynan tabylǵan zergerlik altyn buıymdar qazaq halqynyń materıaldyq baılyǵynyń negizi ekendiginde daý joq. Ondaǵy ań stılimen jasalǵan buıymdarǵa qarap, zergerlik ónerdiń tym erte damyp, bıik sheberlikke jetkendigine ǵalymdar qaýymy kóz jetkizip otyr. Sondaı-aq Jetisýdan, Shilikti jazyǵyndaǵy obalardan tabylǵan Altyn adamdardyń boıyndaǵy áshekeıler tym bıik talǵam, asqan sheberlikpen oryndalýy, tipti búgingi zergerlerdiń qolynan kele bermeıtindeı.
Oıý-órnek (latyn tilinen aýdarǵanda ásemdeý, sándeý) – ár túrli zattardy, arhıtektýralyq ǵımarattardy áshekeıleýge arnalǵan júıeli yrǵaq pen qaıtalanyp otyratyn ár úılesimdilikke qurylǵan órnek-naqyshtar. Ulttyq oıý-órnek ózine tán belgileriniń júıelerin qazaq halqynyń qalyptasýymen ári respýblıkanyń qazirgi aýmaǵyn mekendegen Azııanyń basqa da halyqtary mádenıetimen tyǵyz baılanysta damydy. Bul ortaǵasyrlyq arhıtektýralyq ǵımarattardaǵy kógeris jáne geometrııalyq oıý-ornekterden (Aısha-bıbi, Ahmet Iassaýı kesenesi) aıqyn kórinedi. Qońyr oıý-órnektiń dástúrli toqyma óneri úlgisinde, kestede, aǵash, múıiz, súıek, metall men terige órnek salý meılinshe jetildire tústi.
Oıý-órnek isi tym erte zamannan bastap-aq qazaq qolóneriniń barlyq túrine birdeı ortaq ásemdep áshekeıleýdiń negizi bolyp keldi.
Oıý degen sózben órnek degen sózdiń maǵynasy bir. Bul sózdiń uǵymynda bir nárseni oıyp, kesip alyp jasaý nemese eki zatty oıa kesip qııýlastyryp jasaý, bir nárseniń betine oıyp beder túsirý degen maǵyna jatady. Qazaq kóbinese bir órnekke salyp qıyp alǵan úlgini, úlgige salyp kesken syrmaqtyń qıyǵyn, sondaı-aq barlyq qoshqar múıiz órnekterin de oıý deıdi. Al órnek degenimiz ár túrli oıý, beder, beıneniń kúıdirip, jalatyp, boıap, batyryp, qalyptap istegen kórkemdik túrlerdiń, áshekeılerdiń ortaq ataýy ispettes. Sondyqtan, oıý-órnek dep qosarlanyp aıtylady.
Qazaqtyń órnekti áshekeımen isteletin qolónerdiń túrleri de, ataýlary da óte kóp. Solardyń ishinde halyq arasyna kóbirek taraǵany – oıý-órnek. Oıý-órnek isi tym erte zamannan bastap-aq qolóneriniń barlyq túrine birdeı ortaq ásemdep áshekeıleýdiń negizi bolyp keldi.
Túzý jáne oıqastyra toqý tásilderi kóp qoldanylady. Túrki halyqtarynyń qoltańbalarynda órneksiz zattyń máni joq. Jalpy qazaq halqy oıý-órnekti qadir tutqan. Bas kıimdegi oıý-órnekke qarap, qaı ulttyń urpaǵy ekenin tanyǵan, kimniń qazaq, kimniń uıǵyr, tatar ekenin bilgen. Qyrǵyzdarda «qoshqar múıiz», «tumar», «teke múıiz», uıǵyrlarda «badam», «shádá», ózbekterde «pahta gúl», «badam» dep atalady. Qazaqtardyń oıýyn sıpatyna qaraı teńdeme, júzdeme, syńar oıý dep úsh topqa bóledi.
Qazaqtar ózderi jasaǵan oıý-órnektiń ataýyn taba bilgen. Osy ataýlardy olar óz tirshiligine laıyqty qoldana túsken. Árbir tarıhı kezeń ózindik oıý-órnektermen erekshelengen. Eskiden kele jatyrǵan meshit, kúmbez oıý-órneksiz júzege aspaǵan. Qazaq oıý-órneginiń tabıǵaty halyq óneriniń tarıhyn, ómir tirshiliginiń sulýlyǵyn jáne ásemdigin aıqyndaıdy.
Zergerlik – óte erteden kele jatyrǵan óner salasy. Ásirese, oǵan qazaq halqy kóp kóńil aýdarady. Ártúrli sándi buıymdar asyl tastardan jasalǵan qymbat zattar álgi sheberler qaldyrǵan halyqtyq mura bolyp tabylady.
Qazaq dalasynda oıýlar ár túrli úlgide damyǵan. Elimizdiń árbir aı-maǵynyń óziniń stıldik erekshelikteri, úlgileri bolǵan. Soǵan karamastan, barlyq oıýlardyń bastapqy elementiniń negizi — «múıiz» tektes oıý-órnek bolyp sanalady. Qazaq halqynyń túrmysynda jıi qoldanylatyn: órý, tigý, toqý, quraý, eritý, balqytý, qııý arqyly úı jıhazdaryn, qural-saımandardy, kıiz úılerdi, zergerlik buıymdardy, kilem, alasha, syrmaq, terme alasha, qorjyn, ydys-aıaqtardy, kıim-keshekterdi oıý-órnektermen áshekeılep, bezendirip otyrǵan. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha qazaq ulttyq oıý-órnekteriniń, ázirshe 230-daı túri ǵana anyqtalǵan. Biz solardyń ishindegi halyq arasynda eń kóp taraǵan «múıiz» tektes oıý-órnek týraly sóz etpekpiz.
«Múıiz» oıýy qazaq halqynyń oıý-órneginiń tórkini deýge bolady, óıtkeni barlyq jańa elementter sonyń negizinde jasalyp, tek ataýlary ǵana ózgerip otyrǵan. Mysaly: «qoshqarmúıiz», «arqarmúıiz», «búǵymúıiz», «qyryqmúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «tórtqulaq», «túıetaban», «syńarókshe», «qosalqa», «qúsqanaty», «qaz-taban». Kolóner sheberleri osy elementterdiń san túrli kompozıııasyn jasap, búıymdarǵa utymdy paıdalanyp keledi.
Qazaq oıýlarynyń mazmuny mal ósirý, ańshylyqty jer-sý, kóship-qoný kórinisterin, kúndelikti ómirde kezdesetin ártúrli zattardyń syrtqy beınesin tuspaldaıdy, biraq qolóner salasyndaǵy qaı buıymdy alsaq ta, sol zattyń betinde túrli núsqada beınelengen «múıiz» elementin baıqaımyz. Árbir oıýshy oıý-órnek jasap, oǵan at berip, ony turmysta qoldanǵan. Sondyqtan qazaqtyń ulttyq oıý-órnekteriniń eń basty máneri, ártúrli máner jasaýda jıi qoldanylatyny «múıiz» tektes oıý-órnekter.
Múıiz tektes oıý-órnekter keıde óte usaq, keıde óte iri bolyp keledi. Usaǵy zergerlik, keste tigý, aǵash, súıek, múıiz uqsatý sııaqty názik isterge qoldanylsa, irisi kilem, alasha, terme alasha, tekemet, syrmaq, shı oraý, qorjyn, kıim-keshek, qurylysqa qoldanylady.
Halyq sheberleri múıiz órneginen san qıly mánerlermen qubylta, bir elementke ekinshi, úshinshi elementterdi qosyp, molyqtyrady da, qúlpyrǵan ádemi de mazmundy kompozıııa jasaıdy. «Múıiz» tektes oıý-órnekterdiń negizi qoıdyń, arqardyń, eshkiniń, sıyrdyń, bulannyń, buǵynyń, qodastyń, eliktiń múıizderin túspaldaýdan paıda bolǵan.
Sheberler jańa oıý-órnekterdi turmys tirshiligine óz dáýirindegi zaman aǵymyna qaraı laıyqtap paıdalanyp keledi.
Qoshqarmúıiz oıýy neshe túri formalaǵa enip, qazaq buıymdarynyń kóbinde kezdesedi. Ásirese kıiz úı jasaýlarynyń barlyq túrine de salyp toqýǵa bolady. Máselen, tekemettiń ortasyna “qoshqarmúıiz” shet-shetine “tumar”, “sharshy” nemese “sý” oıýlary salynady. Munysy týǵan jer tósin toltyrǵan otar-otar qoı bolsyn degen halyqtyń arman – tilegi, Omyrtqa – mal sharýashylyǵymen tyǵyz baılanysty týǵan, maldyń dene múshesine qatysty órnek. Bul oıý qaırattylyqtyń, erliktiń belgisi. Er adamnyń, batyrdyń kıiminiń, keıde qurlardyń shetine salynady. Mundaı oıýlardyń formasy qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz tárizdenip keledi de, keıde osy múıizdiń qoltyǵynda qoıdyń qulaǵyn dolbarlaǵan sholaq múıiz tárizdi taǵy eki býyn turady. Baıqap qaraǵanda budan qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady.
«Múıiz» — qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Oıý-órnektiń bul elementi múıizdi megzeýden shyqqan. «Múıiz»oıý-órnek keıde usaq keıde iri bolyp keledi. Usaq túrleri aǵash, súıek, múıiz sııaqty názik qolóner salasynda qoldanady. Iri túrleri syrmaq, tekemet, alasha, kilem, sáýlet ónerinde san túrli mánerde qoldanady. Múıiz elementteri «aımúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «qyryqmúıiz», «maralmúıiz», «órkeshmúıiz», «qoshqarmúıiz» t.b. túrlerge bólinedi. «Múıiz» órnegi úı jıhazdarynda (kilem, syrmaq, tekemet, alasha, kórpe, túskıiz, shymshı) men túrmystyq zattarda (saba, shanash, kúbi, ojaý, júkaıaq, torsyq, sandyq t.b.), sondaı-aq qarý-jaraqtarda (qynap, oqshantaı, sadak), kıim-keshek, at ábzelderinde (ertoqym, aıyl) jalpy bul elementtiń qoldanbaıtyn jeri joq dese de bolady.
«Qosmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń, eshkiniń, sıyrdyń eki múıizin ǵana beıneleıdi jáne keıde «yrǵaq», keıde «ilmek» dep atalatyn oıýlardy «qosmúıiz» deıdi. Úı jıhazdary men túrmystyq zattardy, kıim-keshek, qarý-jaraqtardy bezendirý úshin paıdalanatyn qoı, eshki, sıyr, búǵy, maral sııaqty janýarlardyń qos múıizin beıneleıtin oıý-órnek. Qazirgi kezde «qosmúıiz» oıý-órnegin sáýkelege, aıyr qalpaqtyń tóbesine, shetine, kamzoldyń aldyńǵy jaǵyna, etiktiń qonyshyna salady.
«Toǵyztóbe» oıý-órnegi eń kóne oıýlardyń biri bolyp sanalady. Bul órnek qımaqtar men qarluqtardyń qolónerinde saqtalǵan jáne kezinde «toǵyz-tóbe» oıý-órnegi Aısha-bıbi kúmbeziniń kirpishterin órnekteý úshin qoldanǵan. Al qazirgi kezde qazaq, qyrǵyz, túrikmen, qaraqalpaq qolónerinde kezdesedi.
«Arqarmúıiz» dep atalatyn oıý-órnek qoıdyń múıizin beıneleıtin oıýdyń túri. Bul element «qoshqarmúıizge» óte uqsas, biraq, oǵan qaraǵanda shıyrshyqtanyp, tarmaǵy odan kóbirek bolyp keledi. (Kilem, tuskıiz, syrmaq, keste, kıim-keshek pen úı jıhazdarynda kezdesedi).
«Syńarmúıiz» «qosmúıiz», «qoshqarmúıiz» dep atalatyn oıýdyń tek bir jaq syńaryn ǵana beıneleıtin órnek túri. Sheber ornalastyrylǵan «syńarmúıiz» órnek kompozıııasynda daralanyp turmaı, jymdasyp keledi, úı-jıhazdary men turmystyq zattarǵa, sondaı-aq kıim-keshek, qarý-jaraq t.b. betine salynatyn oıý-órnektiń bárinde kezdesedi jáne tekemet, syrmaqty áshekeıleıtin, jıegine júrgiziletin órnektiń bir túri.
«Qoshqarmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde kelip, onyń qoltyq tusynan qoıdyń qulaǵyn dolbarlaıtyn taǵy bir sholaq múıiz tárizdi eki býyn shyǵyp turady. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady.
Tekemet, syrmaq, basqur, alasha, kilem, bylǵary, súıek, aǵash, zergerlik buıymdardyń barlyq túrlerinde kezdesedi. Kıizden jasalǵan buıymdarda bul oıý tústi shúberektermen oıylyp, quraq, ıaǵnı applıkaııalyq órnek túrinde de tigiledi.
«Qyryqmúıiz» oıý-órnegi birine-biri jalǵasa, tarmaqtala qosylǵan, kóp múıizden quralǵan oıý-órnektiń bir túri. Ol kóbinese dóńgelek ne tórt-búrysh ishinde beınelenedi, keıde butaqtyń aǵashy tárizdi tarmaqtalyp, jaıylyp beınelenedi. Bir-birimen qosylǵan birneshe tarmaqty kóp múıizdi oıýlardan quralady. (Tuskıiz, ton, kejim, syrmaq, tekemet, arhıtektýra sáýlet ónerinde molyraq kezdesedi).
«Synyqmúıiz« mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý-órnek kilemderdi, shılerdi, basqur men alashalardy, sondaı-aq ártúrli qaltalardy bezendirý úshin paıdalanylady, al syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine úqsaıdy.
«Tórtqulaq» oıý-órneginiń tórt tarmaǵy zoomorfty nemese kógenis oıýlarynan quralǵan, ortasy krest beınesin jasaıdy. Tórt tarmaqtan dóńgelek, «tórtburysh», «tórtjapyraq» quraıtyn oıý-órnekter jasalady. Bul oıýlar, kebeje, júk-aıaq, aıaqqap, batyrlardyń shapanynyń jaýyrynyna, qalqanǵa, shalbardyń tize tusyna, dódegeniń ortasyna nemese shet búryshtaryna salynady.
«Úshqulaq», «Úshjapyraq» oıý-órnekteri barlyq qolónerge tán úsh múıizdi, úsh japyraqty, úsh tarmaqty bolyp beınelenedi. H-H1 ǵasyrda Taraz qalasyndaǵy monshanyń qabyrǵalary úsh japyraqty oıý-órnekpen beınelengen.
«Túıemoıyn« oıý-órnegi túıeniń moınyna uqsap ıile kóterilip baryp tarmaqtalatyn múıiz oıýy. Mundaı órnek máneri kóbinese kúrdeli bir múıiz oıýlarymen tútas keledi de,»túıemoıyn» órnegi sol topta óz aldyna oqshaýlanyp ózge denelerden ozyp turatyn túıeniń uzyn moınyna uqsaıdy.
«Órkesh» oıý-órnegi túıeniń qos órkeshin beıneleıdi. Syrmaq, tekemet, túskıizderge salynatyn oıý-órnek kompozıııasynda kóbirek kezdesetin element. Qazaq oıýynda mal men ańnyń qos múıizin, túıeniń qos órkeshin, bıeniń qos emshegin beıneleý tek sımmetrııalyq tepe-teńdik úshin ǵana emes, sonymen qatar bereke-birliktiń, kóbeıýdiń sımvolyn bildiredi.
«Aıyr» oıý-órnegi «ashatuıaq», «aıyrtuıaq» órnegi keıde «aıyr» órnegi dep te atalady. Pishen ashalaıtyn aıyr quralǵa uqsas bolyp keledi.
«Botakóz» oıý-órnegi áshekeıli kompozıııanyń ortasyna salynatyn nemese birneshe qaıtalanyp kelip, shetin kómkeretin jıekteme túzeıtin oıý. Syrt pishini botanyń kózindeı dóńgelengen rombqa úqsaıtyn geometrııalyq oıý-órnek. Bul oramaldyń shetin kómkeretin jıekteme túzeıdi.
«Kańqa» oıý-órnegi toqyma buıymdarynda qoldanylady. Maldyń qurap qalǵan súıegin tuspaldaıdy. Alasha, basqur baý t.b. toqyma buıymdar negizinde órnek retinde salyndy.
«Qapma» oıý-órnegi tórttúlik maldyń dene múshelerine elikteýden shyqqan, jáne sol múshelerdiń atymen atalyp ketken. Bul órnek túri aǵash oıýda, zergerlik buıymdarda, keste tigýde kezdesedi. «Qarta» órnegi júrekke uqsańqyrap keledi.
«Qabyrǵa» bul órnekte qarama-qaıshy túster qatar alynady. Aq nemese sary fonda qara órnek júrgiziledi. Bul órnek aǵash betine beder túsirýde, keste tigýde kezdesedi jáne basqurǵa da osy órnekter jıi beınelenedi.
«Omyrtqa» oıý-órnegin kestelerden, órme shılerden, súıek pen aǵashtan jasalǵan buıymdardan jıi kóremiz. Bul órnek túri omyrtqanyń túrin tuspaldaıdy, ol ártúrli úılesimde túrlenip oıý kompozıııasynyń ortasyna jáne jıeginde qoldanady.
«Qaınar» oıý-órnegi maldy ólkede ómirge kelgen, oıýdyń tústeri salkyn túster gammasynan kuralady. Búl oıý-órnek jaıylymdar men sýattardan tapshylyq kórgen elde paıda bolǵan órnek mal tańbasyna uqsaıdy nemese sýdyń bir tamshysynan tuspaldaıdy.
Qorta aıtqanda oıý-órnek – dáldik, esep, teńdik, teńeý, úılesim, jarasym, sándik, kórkemdik, sáıkestik, tazalyq, náziktik, súıkimdilik, parasattylyq, jylylyq, sulýlyq, oılylyq, aqyldylyq, zerektik, shýaqty shaq, araıly kezeń, jarqyn álem, kóńilge shabyt, shattyq uıalatady, shabyt beredi, eptilikke, iskerlikke, sheberlikke, ıkemdilikke, dáldikke baýlıdy. Ónerge degen mahabbat, sulýlyqqa degen ǵashyqtyq, qushtarlyq jınaǵy oıý oıǵan adamnyń júregi jyly, jany názik bolady.
«Qoshqarmúıiz» oıý-órnegi – baılyq pen molshylyqtyń nyshany. Qoshqarmúıiz onymen qatar ár zattyń kólemi, sándilik paıdalaný deńgeıine qaraı ár alýan japyraq tektes bitpes oıýlar salynady. Bul órnekter «ıirim», «shıyrshyq», «túıetaban», «qusmuryn» t.b.attarmen atalǵan.
Bul myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan ulttyq qońyr oıý-órnekterimizdi, kázirgi jahandyq zamanda aman saqtap, jastarymyzdyń boıyna uıalata bilý bizdiń paryzymyz.
Jumageldi Nájimedenov,
Mádenı saıasat jáne ónertaný ınstıtýtynyń
akýstıka jáne mýzykalyq tehnologııa laboratorııasynyń meńgerýshisi,
ónertaný ǵylymdarynyń kandıdaty, doent, dombyrashy, dırıjer
