وركەنيەتتى باتىس ەلدەرىنىڭ كەيبىر عالىم-زەرتتەۋشىلەرى شىعىس حالىقتارىنىڭ ونەرىندەگى ويۋ-ورنەك ءستيلىنىڭ قالىپتاسۋى حاقىندا كوپ ۋاقىتقا دەيىن شابلوندىق ەسكى ءۇردىستى ۇستانىپ كەلدى. فزاررە، ە.حەرتسفەلد، ا.پوپە سياقتى عالىمدار بۇل ءستيلدىڭ قالىپتاسۋىنا اراب جاۋگەرشىلىگىنىڭ باستى يدەولوگيالىق قارۋى – يسلام ءدىنىنىڭ قۇدايدىڭ جانە ادامنىڭ سۋرەتىن سالۋعا تىيىم سالۋى سەبەپكەر بولدى دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ قاتەلىگى تۋرالى اڭگىمە بولەك. كەيىنگى كەزدەرى اتالعان تۇجىرىمعا قارسى پىكىرلەر ءجيى قوزعالىپ ءجۇر. قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنى ءىح-ءحىى عاسىرلاردان تارالعانىن ەسكەرسەك، تاريحي شىندىق پەن ارحەولوگيالىق قازبا بايلىقتارى قازاق حالقىنىڭ مادەني-ەستەتيكالىق باي مۇرالارى ەرتە زامانداردان ءوسىپ-وركەندەگەنىن كورسەتەدى. مىسالى، التاي تاۋلارىنداعى پازىرىق قورعاندارىنان تابىلعان وتە كونە كىلەم مەن ماتەريالداردىڭ تۇرلەرى، پاۆلودار وبلىسىنداعى دوسىباي جارتاسىنداعى بەينەلەر، ۇلىتاۋ، مۇعالجار تاۋلارىنان كەزدەسەتىن ومىرگە جاقىن رەاليستىك سۋرەتتەر، الماتى ماڭىنان تابىلعان «التىن ادام» دا – سونىڭ ايعاعى. ال قازاقتىڭ قول ونەرى – «التىن كەمەر بەلگە ءسان، اسىل جيھاز ەلگە ءسان» دەگەن حالىق دانالىعىن ءاردايىم ادام بالاسىنا پاش ەتىپ كەلە جاتقان ونەگەلى ونەر، تەلەگەي-تەڭىز باي قازىنا.
قازاقستان اۋماعىنداعى ەتنوگەنەتيكالىق ءۇردىس ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 2 مىڭ جىلدان باستالادى دەيدى عالىمدار. وسى كەزەڭنەن باستاپ الەۋمەتتىك مادەني توپ – قازاق ەتنوسى قالىپتاسا باستاعان. ءحVى-حح عاسىرلاردا كوشپەلى قازاقتىڭ بىرلىك ساناسى، الەۋمەتتىك قوعامدىق تۇرمىسى كوپ وزگەرىستەرگە ۇشىراعان جوق. مىسالى، اتاقتى ورىس عالىمى، اكادەميك ۆ.ۆ.رادلوۆ: «…قازىرگى كەزدە تىلدىك جانە الەۋمەتتىك-ساياسي قاتىناستاردا قازاقتاردىڭ بولىنبەيتىن، مىقتى ءبىر بۇتىنگە توعىسقانى سونشالىق، ءبىز ولاردى ەرەكشە حالىق رەتىندە اتاۋعا قۇقىمىز بار، ويتكەنى ولارعا ۇلتتىق ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا بەرىك دانەكەرلىك سەزىمى ءتان، – دەي كەلىپ، ودان ءارى ول وسى ءسوزىن دالەلدەي تۇسەدى: – بارلىق جەردە ولاردىڭ داستۇرىندە، ادەت-عۇرىپتارىندا، تۇرمىسىندا، مىنەز-قۇلىقتارىندا وزىنشە بىرتەكتىلىك كوزگە تۇسەدى جانە وسى ەرەكشەلىكتەردىڭ بارلىعىنىڭ قازاق حالقىنا عانا قاتىستىلىعىن سەزىنگەن كەزدە ولاردى باسقا تۇركى حالىقتارىنان بولەك ەكەندىگىن مويىندايسىڭ…» باتىستا ەتنيكالىق سيپاتتى مەملەكەتتىك ساياسات باسىپ وتىردى، ال شىعىستا ونى كونفەسسيونالدى سيپات اۋىستىردى، كوشپەندىلەردىڭ قۇندىلىق باعدار جۇيەسىندە شارۋاشىلىق مادەني ەرەكشەلىك باسىم بولعاندىعىن بىلەمىز. ارينە، ەتنوستىڭ قالىپتاسۋىندا كوشپەلى مادەنيەتتىڭ الەۋمەتتىك شارۋاشىلىق مادەنيەتىمەن ۇندەسۋ، ەكولوگيالىق ءۇردىستىڭ اسەرى ۇلكەن بولدى. مىسالى، يبن-باتۋتا دەشتى قىپشاق كوشپەلىلەرى جونىندە بىلاي دەيدى: «دەشتى… تۇركى تىلىندە «دالا» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دالا بۇل كوك-جاسىل، گۇلگە ورانعان، ول جەردە نە اعاش، نە تاۋ، نە قىرات، نە تومپەشىك تە جوق… دالادا جۇرەتىن بىردەن-ءبىر كولىگى – اربا، وسى اربامەن جۇرەتىن جەرى التى ايعا دەيىن سوزىلادى…»
قازاقتىڭ كوشپەلى تۇرمىسىندا كەزدەسەتىن باسقا حالىقتا جوق ەرەكشەلىكتەردى كەيبىر عالىمدار ءوزىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىندە «تۇرمىستا قازاقتار وزىنە ءتان كوركەمدىك تالعام، تۇسىنىكتەرىن» قالىپتاستىرعاندىعىن ايتا كەلىپ، «قازاقتان باسقا قاي حالىق اسقان سۇلۋ ارۋلارىنىڭ ءجۇرىسىن قۇنان قويعا تەڭەيدى ەكەن؟!» دەگەن تاڭعالىستارىن جاسىرمايدى:
اق ماڭدايى جارقىلداپ،
تاناداي كوزى جالتىراپ،
التىن كەبىس سىرتىلداپ،
جۇيرىك اتتاي ويقاستاپ،
قۇنان قويداي بوي تاستاپ،
قالمايىن دەپ ۇيالىپ،
جان-جاعىنا بايقاستاپ،
كەر مارالداي كەرىلىپ،
سارى مايداي ەرىلىپ،
ءتاڭىرى بەرگەن ەكى اياق،
ءبىر باسارعا ەرىگىپ،
ۇيدەن شىقتى قىز جىبەك.
قازاقتار وزدەرىنىڭ اڭىزدارى مەن ىرىمدارىن كەرەمەت تازالىقپەن ساقتاي بىلگەن. ودان دا تاڭعاجايىبى، دالانىڭ بارلىق دەرلىك ءارتۇرلى شەتكى ايماقتارىندا ولەڭ-قيسسالارى ءبىر قولجازبادان قايتالانعانداي ارىپكە ءارىپ سايكەس كەلەدى. كوشپەلىلەردىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ وسىنداي ادام سەنبەيتىن دالدىگىنە ءشۇبا كەلتىرۋگە بولمايدى.
عاسىرلار بويى ساحارانى شارلاعان كوشپەندى قازاق حالقى ۇرپاعىنا اسىل مۇرا – جىر مۇراسىن ميراس ەتتى. جىرشى حالىق، اقىن حالىق ەستە جوق ەسكى زامانداردان باستاپ دارىعان اقىندىق دانالىعىن قاپىسىز جۇمساپ، ءوزىنىڭ رۋحىن ۇمىتىلماس ەپوستىق داستاندارىندا، سان الۋان ءتۇرلى جىرلارىندا بەينەلەيدى. ماقال-ماتەلدەردىڭ مولدىعى، ولاردىڭ تاماشا پوەتيكالىق فورماسى، شەبەر تۇردە بەرىلگەن تەرەڭ، ءتىپتى فيلوسوفيالىق ءمان-ماعىناسى – وسىنداي تاماشا ۇزدىك شىعارما تۋدىرعان قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ دە اسقان اقىندىق دارىنىنىڭ، ونىڭ سارقىلماس دانالىعىنىڭ انىق ايعاعى. وسى تۇستا گەراكليتتىڭ «جاسىرىن، تىلسىم راۋاجدىلىق انىق، اشىق، ءشۇباسىز گارمونيادان الدەقايدا ارتىق» دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.
قازاق مادەنيەتى الەمىندەگى ءداستۇرلى بەينە بىرلىگى جونىندە ايتقان كەزدە قازاقتىڭ وزىندىك دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن ايتقانىمىز ءجون. بۇرىنعى عاسىرداعى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قازاق ومىرىندەگى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە ءمان بەرىپ، وعان تاڭعالعاندىعى بەكەر ەمەس. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق اۋزىنان ءبىر-اق ءسوز ەستۋگە بولادى: «اعاش قانا ءبىر ورىندا تۇرادى جانە ءوز اينالاسىمەن عانا قورەكتەنەدى، سوندىقتان دا ول اعاش; ەركىن قۇس وزىنە قاي جەردى ۇناتسا، سول جاققا ۇشادى». بۇل قازاق پسيحولوگياسىن، ونىڭ بەرىك قالىپتاسقان وزىندىك دۇنيەتانىمىنان حابار بەرەدى. نەگىزىندە، بەينەلىك بىرلىكتە بۇكىل دۇنيە وسىعان باعىنادى.
وعان مىسال ءۇشىن ادامنىڭ ءوزىن، تۇراعىن جانە فولكلورىندا ساقتالعان دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىگىن الىپ قارايىق. ادام دەنەسى قازاق تۇسىنىگىندە باس، كەۋدە جانە اياق بولىپ بولىنەدى. سوندىقتان قازاق كيىمىندە باس كيىم، كەۋدە كيىمى جانە اياق كيىمى باستى ورىندا تۇرادى. ول – كونە ساق داۋىرىنەن كەلە جاتقان قاعيدا. التىن ادامنىڭ دەنەسىنىڭ وسى بولىگىندەگى كيىمدەرىنە اسا ءمان بەرىلگەن. ونىڭ باس كيىمىنىڭ تۇزىلىمدىك ەرەكشەلىگى مەن بەينەلەنگەن جان-جانۋارلار دۇنيەسى جوعارعى دۇنيەنى بىلدىرەدى. كەلەسى مىسالعا وتەيىك. قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇراعى – كوشپەلى ومىرگە ابدەن بەيىمدەلگەن كيىز ءۇي بولىپ تابىلادى. كيىز ءۇي – حالقىمىزدىڭ بۇكىل رۋحاني جانە ماتەريالدىق دۇنيەسىمەن بايلانىستى بىردەن-ءبىر الەمدىك دۇنيە. قازاق ومىرىندە كيىز ءۇيدى ەش نارسە اجىراتا المايدى. ءبارىن كەزەگىمەن باستاپ ايتاتىن بولساق، كيىز ۆەرتيكالدى ءۇش قۇرامداس بولىمنەن تۇرادى. ونىڭ سۇيەگى – كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق. جابىنى – تۋىرلىق، ۇزىك، تۇندىك. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى كوركەمدەلگەن ۋاقىتتا وسى دۇنيەلەر ءوزىنىڭ بۇزىلماس رەتىمەن كوركەمدەلەدى. ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، كوشپەلى قازاقتىڭ كەڭىستىك جونىندەگى دۇنيەتانىمىن بارلاعان ۋاقىتتا كولبەۋ اجىراتۋلارعا دا كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. ولار – ءتور، ەسىك، بوساعا; جوعارى، تومەن، وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس باعدارلارىمەن بايلانىستى دۇنيەلەر. بۇل جونىندە بۇعان دەيىنگى بىرقاتار زەرتتەۋلەردە جاقسى ايتىلعاندىقتان وعان ادەيى توقتالعاندى ءجون كورمەي وتىرمىز. ءبىزدىڭ ايتاتىنىمىز، كوشپەلى ءومىر سالتىندا بەينەلىك جۇيە ءبىرتۇتاس بىرلىككە بۇلتارماستاي باعىنعان. وسى ەكى مىسالدى فولكلورمەن قورىتاتىن بولساق، ول – ەر توستىك الەمىندەگى اسپان، جەر جانە جەر استى دۇنيەسى. ۇيىمداسقان بىرلىك وسى جەردە دە كورىنەدى. مۇنىڭ بارىنەن شىعاتىن قورىتىندى – كوشپەلىلەردىڭ قۇندىلىق تۇسىنىكتەرى وتىرىقشى حالىقتارعا ساي ەمەس. سوندىقتان قازاقتىڭ كوركەم ونەرىندەگى قۇندىلىق تۇسىنىكتەرى مەن كوركەم-ەستەتيكالىق شەشىمدەردى ەۋروپالىق ونەردەن كورە المايمىز. سول سەكىلدى ەۋروپالىق كوزقاراس جانە وسى ستەرەوتيپتىڭ نەگىزىندە قازاق ونەرىن باعالاۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنىڭ ءوزى كوشپەلى مادەنيەت پەن كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ەتنيكالىق سيپاتىن انىقتايدى.
ءومىر سالتىنىڭ ءوزى وزىندىك ەتنيكالىق توپتىڭ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاسايدى ەكەن. عۇن، ءۇيسىن جانە باسقا دا كوشپەلى كۇللى تۇركى حالقىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان وعىزداردىڭ ەڭ كونە دەپ ەسەپتەلەتىن ميفتىك اڭىزداردىڭ بىرىندە وعىز-قاعان «وتىرىقشى بولماڭدار، ەشقانداي مۇقتاجدىق كورمەي، جاز جايلاۋدا، قىس قىستاۋدا وزەن جاعالاپ كوشىپ جۇرىڭدەر»، – دەلىنەدى ەكەن. ۆ.پ.يۋدين وعىز-قاعانعا تەلىنەتىن كوشپەلىلەردىڭ دۇنيەتانىمى جيناقتالعان وسى يدەيانىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتا كەلىپ، «قوعامدىق ءومىردىڭ نورمالارى مەن پرينتسيپتەرىن قۇرايتىن زاڭدىلىق كوپتەگەن عاسىرلار بويىنا ەۋرازيانىڭ بۇكىل تۇركىلەرىنە يدەولوگيالىق كانونعا اينالدى» دەيدى.
جالپى العاندا، ەتنوس مادەنيەتىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگى سول قوعامداعى مادەني قۇندىلىقتاردىڭ جوعارىلىعىمەن انىقتالادى. سوعان وراي ايتاتىن بولساق، سول مادەنيەتتى جاساپ شىعارۋ، دامىتۋ، ساقتاۋ سول قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ۇيىمىنا بايلانىستى. ول قاجەتتىلىكتەردەن تۋىندايدى. ءبىر گارمونياعا بىرىككەن بىرلىكتەگى قوعامدىق ۇيىم ونى بىردەن-ءبىر ساقتاۋشى بولىپ تابىلادى.
ەندى ءداستۇرلى ونەردىڭ كوركەم-ەستەتيكالىق مۇمكىندىكتەرىنە بويلايىق. ءبىرتۇتاس قوعامدىق ءومىر سالتى ونەردىڭ سينكرەتتى سيپاتىن اشا ءتۇستى. مۋزىكالىق اۋەن، اقىندىق شىعارماشىلىق، ساۋلەتتىك جانە قولونەر شىعارماشىلىعى – ءبارى ءبىر-بىرىمەن وتە تىعىز بايلانىستا بولدى. ول، اسىرەسە، حالىقتىق مەرەكەلەردە ودان ءارى اشىلا ءتۇستى. باسقالارعا ءسوز بەرە وتىرىپ، مىسال كەلتىرەيىك: «ورنەك زاتپەن، ونىڭ فورماسىمەن، پلاستيكاسىمەن جانە اسەمدىگىمەن تىعىز، ءبىرتۇتاس بايلانىستا شەشىلەدى. بۇل، اسىرەسە، حالىقتىڭ كيگەن كيىمىنەن جاقسى كورىنەدى. باي، ءسان-سالتاناتتى بارقىت شاپاندار مەن ايەلدەردىڭ سىرتقى كيىمدەردەگى التىن جىپپەن تىگىلىپ، كومكەرىلگەن بەدەرلى ورنەكتەر ۇلكەن تالعاممەن تاڭداپ الىنعان ءداستۇرلى ماتەريالدىڭ ءوزى مەن كۇمىس اشەكەيلى قاپسىرما اراسىنداعى دانەكەر بۋىن بولىپ تابىلادى. ەل بيلەگەن بۇرىنعى تانىمال اقسۇيەكتەردىڭ زاتتارىندا كۇمىس جانە التىن جىپتەرمەن ورنەكتەلگەن بۇيىمدار باسىم. مادەننىڭ اۋىر جارقىلى بارقىت، اتلاس، باسقا دا ءساندى ماتەريالدار ۇستىندە ۇيلەسىمدى كورىنەدى. قازاق ومىرىنە جانە ونەرىنە ءتان وسى ءبىر ەرەكشەلىكتەر جونىندە حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى قازاق جازۋشىلارى از جازعان جوق. ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ماسكەۋدەن شىققان ەڭبەكتەرىندە وسى ءبىر اسقان ۇيلەسىمدى بىرلىكتى تەرەڭ تالداپ وتىرعان جوق پا؟ مۇنىڭ ءوزى قازاق مادەنيەت الىمىندەگى ءداستۇرلى بەينە بىرلىگىن، ياعني تابيعي گارمونيانى كورسەتەدى. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدە كوركەم دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىكتىڭ نەگىزىندە قالىپتاسقان ۇلگىنىڭ قۇرىلىمى مەن ونى قۇراۋشى بولىمدەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى جانە ونىڭ اتقارار قىزمەتى ءسوز بولادى. ءداستۇرلى بەينە بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن دۇنيەتانىمدىق ۇلگى – ءبىر-بىرىمەن تۇراقتى ىقپالداساتىن، قۇرىلىمى ءوزارا بايلانىستى ىشكى ەلەمەنتتەردەن تۇراتىن كۇردەلى تۇتاستىق رەتىندەگى جۇيە. ونى بولمىس ديناميكاسىنان ءبولىپ الىپ، سينحروندىق اسپەكت تۇرعىسىنان قاراستىرعان ۋاقىتتا الەم ۇلگىسىنىڭ وسى قاسيەتتەرى ايقىن كورىنەدى. بۇل ءداستۇرلى بەينە ۇلگىسىن تالداۋ بارىسىنداعى ءبىرىنشى كورىنىسى بولسا، ونىڭ ەكىنشى كورىنىسى – تاريحي ديناميكاداعى سىرتقى ورتامەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىندا بايقالاتىن كورىنۋ سيپاتى، ياعني باسقا دا الەم ۇلگىلەرىمەن بايلانىسى جانە الەۋمەتتىك جۇيە مەن قورشاعان ورتانىڭ ىشكى جۇيەسى رەتىندەگى كورىنىس. بۇل – دياحروندىق اسپەكت. قازاق ەتنوسىنىڭ وزىنە عانا ءتان ءداستۇرلى بەينەسى ادام بولمىسىنىڭ ءارتۇرلى كورىنۋ فورمالارىن ءوز بويىندا سينتەزدەيتىن تاڭبالىق كونتسەپتۋالدىق جۇيەلەرى كوسموگونيالىق جانە گەنەولوگيالىق كەشەندەر ارقىلى قاراستىرىلادى. ءبىرىنشىسى – زاتتىق جانە دۇنيەتانىمدىق تاسىلدەرگە (ساۋلەت ونەرى، قول ونەرى، ويۋ-ورنەك سەكىلدى ءداستۇرلى بەينە جۇيەسى مەن ءتىلى، دۇنيەتانىمى، فيلوسوفيالىق جۇيەسى) باعىنسا، ەكىنشىسى گەنەولوگيالىق كەشەندەر ءبىز ايتىپ وتكەن ۆەرتيكالدى جۇيە بويىنشا الەۋمەتتىك يەرارحيالىق پرينتسيپتەرگە باعىنادى.
ايبار سەيتيموۆ،
م.وتەمىسوۆ اتىنداعى
باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كوركەم قولدانبالى
ونەر جانە كاسىبي ءبىلىم كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا
عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
«انا ءتىلى».
