بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ داۋىرىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قايماعىن بۇزباعان قالپى ەرتەڭگى ۇرپاققا قالاي جالعاستىرا الامىز؟ شوۋ-يندۋستريانىڭ مەحانيزمدەرىمەن ۇلتتىق ونەردى دامىتۋ قانشالىقتى مۇمكىن؟ ءداستۇرلى ءانشى، ۇستاز ارداق يساتاەۆامەن اڭگىمەمىز وسى توڭىرەكتە ءوربىدى.
– ارداق، ءداستۇرلى ونەر ماسەلەلەرى تۋرالى از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. دەي تۇرعانمەن دە، ءسىز قالاي ويلايسىز، ءبىز سونىڭ نارقىن، پارقىن، ءتىپتى قادىرىن، شىن مانىسىندە، جەتە باعالاي الىپ ءجۇرمىز بە؟
– ۇلتتىق ونەردىڭ قۇندىلىعىنىڭ ءوزى – ونىڭ جاداعاي، تىم قارابايىر كوزقاراستان بيىك تۇراتىندىعىندا. ول – مىڭداعان جىلدار بويى ابدەن سۇرىپتالىپ، ءومىردىڭ دە، انشىلەردىڭ دە تەزىنەن، سىنىنان ابدەن وتكەن دۇنيە. ونىڭ نارقىن تەك ماماندار عانا، ونەردى جاسايتىن ناعىز تۇلعالار عانا بەلگىلەيدى. سوندىقتان دا ول بيىك تۇرادى.ء بىر قۋاناتىنىمىز – ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ونەرىمىز بولسىن، مەيلى ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز بولسىن، ءوزىنىڭ باي قالپىندا ساقتالىپ قالعان. ال كوپتەگەن ەۋروپا ەلدەرى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىنان ايىرىلىپ قالعان. ءبىز سول كونەدەن تامىرى ۇزىلمەي كەلە جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى بۇگىنگى ۋاقىتتا نەگە لايىقتى دارەجەدە ناسيحاتتاي الماي وتىرمىز؟ وعان نەگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەيدى؟
مىسالى، سوڭعى ۋاقىتتاردا بولىپ جۇرگەن ۇكىمەتتىك كونتسەرتتەردە ءداستۇرلى مۋزىكاعا سالعىرت قارايدى. شەتەلدەردەن قوناقتار شاقىرىلاتىن سونداي ءىرى شارالاردا حالىق اندەرى، كۇيلەرى تولىقتاي ورىندالمايدى. مىسالى، موتسارتتىڭ، بەتحوۆەن، باحتىڭ ءبىر شىعارماسىن الىپ، جارتىسىن ءبولىپ تاستاساڭ، ونىڭ نە ءمانى قالادى؟ سول سياقتى ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ اندەرى ءۇزىپ-جۇلىپ ورىنداۋعا كەلە مە؟ سوعان قاراماستان، ءبىز ءاننىڭ، كۇيدىڭ مانىنە ماڭىز بەرۋدەن گورى شوۋ جاعىنا كوبىرەك بەت بۇرىپ كەتتىك.
ەسەسىنە، ءداستۇرلى ءاننىڭ ارقا، باتىس، جەتىسۋ، سىر بويى، ماڭعىستاۋ مەكتەپتەرىنىڭ ارقايسىسىنان ءبىر-ءبىر ءانشى شىعارىپ، ءداستۇرلى مۋزىكامىزدىڭ جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتكەنىمىز ءجون بولماس پا ەدى؟ سونداي-اق تەلەارنالارىمىزدا ءداستۇرلى ونەرگە ارنالعان باعدارلامالار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ءتىپتى كورەرمەن كوڭىلىنە جول تاپقان حابارلاردىڭ ءوزىن ىسكە العىسىز ەتىپ، «جاڭارۋىمىز كەرەك، ونداي باعدارلامالاردى جاساعان كۇندە دە قازىرگى زامانعا لايىقتاپ جاساۋ كەرەك» دەگەن كوزقاراستار بار. بىراق تالاي عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ تازا قالپىن ساقتاپ جەتكەن مارجانداي دۇنيەلەرىمىزدى ءبىز ەندى زاماننىڭ تالابى سونداي ەكەن دەپ نەگە وزگەرتۋىمىز كەرەك؟
– انشىلەر قاۋىمىنىڭ جاپپاي ەستراداعا ەلىگۋىنىڭ ءوزى دە سول «قازىرگى زامانعا لايىقتاپ جاساۋ كەرەك» دەگەن تالاپتان تۋىنداپ جاتىر ەمەس پە؟
– ول راس. ءتىپتى ۇلتتىق داستۇردەگى انشىلەردىڭ ءوزى ماجبۇرلىكتەن ەسترادامەن ءان سالاتىن بولدى. قاراپ تۇرساڭىز، بىزدە حالىقتىق سيپات الىپ كەتكەن نەشە مىڭ ءان بار! دۇنيەجۇزىندەگى بىردە-ءبىر حالىقتا مۇنشاما ءان جوق! كەزىندە ا.زاتاەۆيچ، ب.ەرزاكوۆيچ سياقتى باسقا دا حالىقتاردىڭ مۋزىكاتانۋشىلارى قازاق ءانىن زەرتتەي كەلە: «بۇل – نە دەگەن ۇشى-قيىرسىز بايلىق!» دەپ تاڭعالعانى بەلگىلى. بىلايشا ايتقاندا، مۋزىكانىڭ، ءاننىڭ قۇدىرەتىن بىلەتىن ءبىز سياقتى حالىق جەر بەتىندە كەمدە-كەم. سول ءىنجۋ-مارجانداي اندەرىمىزدى بۇرمالاۋعا ءتيىسپىز بە؟ وكىنىشكە قاراي، ءبىز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ءوز دارەجەسىندە ناسيحاتتاي الماي وتىرمىز. جالپى، مۇنى بۇكىل ەلگە ناسيحاتتاپ، ءتۇسىندىرۋ دە قيىن. مىسالى، ءبىر عانا حالىق ءانىنىڭ وزىندە قانشاما ورام، قانشاما ءيىرىم بار! تەك تامىرىندا ۇلتتىق ونەردىڭ ءدانى بارلار عانا بولماسا، مۇنى قاراپايىم تىڭدارماننىڭ ۇعا قويۋى دا نەعايبىل. سول ءۇشىن ءداستۇرلى ونەردى بالانىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ مەكتەپ قابىرعاسىنان باستالۋى كەرەك جانە بۇل مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءبىلىم ستاندارتىنا كىرۋى ءتيىس. ويتكەنى حالىق ءانىنىڭ بولاشاق تىڭدارماندارى سولار بولماق. قاراپايىم حالىقتىڭ حالىق ءانىن ءتۇسىنۋى، قابىلداۋى قيىن بولىپ وتىرعانى دا – ولاردىڭ ءداستۇرلى ونەرمەن بالا كەزىنەن سۋسىنداپ وسپەگەندىگىنەن.
– ەندى وسىنداي جاعدايدا ءداستۇرلى مۋزىكامىزدى قالاي ساقتايمىز؟ ونى تىڭدارمانعا قالاي جەتكىزەمىز؟
– بۇعان تەك قانا قولداۋ قاجەت. ال شوۋ-يندۋستريا مەحانيزمدەرىنىڭ ۇلتتىق ونەردى دامىتۋعا تيگىزەتىن پايداسىنان گورى زيانى كوبىرەك. سەبەبى ۇلتتىق ونەردى ەرىكسىز بولسا دا، ەسترادانىڭ تىلىندە سويلەتەمىن دەسەڭ، ەسترادانىڭ تاكتىسىنە سالۋىڭ كەرەك. ايتپەسە سويلەمەيدى. نەمەسە ەسترادانى بۇرىپ اكەلىپ ۇلتتىق ونەردى كۇشەيتەتىندەي دۇنيەگە الىپ كەلۋىڭ كەرەك. جالپى، شوۋ-يندۋستريانىڭ مەحانيزمدەرىمەن ۇلتتىق ونەردى دامىتۋ قيىن. مىسالى، ۇلتتىق ونەردى زاماناۋي تاسىلدەرمەن ناسيحاتتايمىز دەپ ءارتۇرلى جانردا، ستيلدە ورىنداپ جۇرگەندەر بار. دەگەنمەن سونداعى وينالىپ جاتقان ءان يىرىمدەرى مەن كۇي سارىندارى بۇزىلدى ما، بۇزىلدى. ءان مەن كۇي – ادامدى ويعا، سوناۋ تەرەڭدەگى عاسىرلارعا جەتەلەيتىن ماڭگىلىك دۇنيە. ونى اپارىپ تاكتىگە، ەسترادا مەن روك ستيلىنە سالعاننان كەيىن نە بولادى؟ بىلاي قاراپ وتىرساڭ، ولار ءداستۇرلى ونەردى شوۋ-بيزنەسكە اپاردى. الايدا سودان ۇلتتىق ونەر ۇتتى ما، ۇتىلدى ما؟ ءداستۇرلى ونەرىمىزدىڭ تۇعىرى سودان بيىكتەدى مە، تومەندەدى مە؟ ماسەلە – وسىندا. ەكىنشى ءبىر نارسە – ۇلتتىق ونەردىڭ بۇكىل دۇنيەلەرى بۇگىنگى ەسترادانىڭ، شوۋ-بيزنەستىڭ تەتىكتەرىنە ساي كەلە مە؟
مىسالى، «كوبىك شاشقاندى» ەستراداعا سالا الاسىڭ با، فورتەپيانومەن ويناي الاسىڭ با؟ نەمەسە جارىلعاپبەردىنىڭ «شاماسىن» ەسترادامەن ايتا الاسىڭ با؟ «شاماڭا قارا» دەپ ءاننىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇرعان جوق پا؟! ياعني بۇل – ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز.
جالپى، ۇلتتىق ونەردىڭ ءوزىنىڭ دامۋ جولدارى بار. بۇل – تۇلعالىق ونەر. مۇنى مىڭدار ەمەس، بىرلەر عانا ىلگەرى دامىتادى. سۋىرىلىپ شىققاندار عانا كورسەتە الادى. ايتپەسە سول كەشەگى ءبىرجاندار مەن اقانداردىڭ قاسىندا باسقا انشىلەر بولعان جوق دەيسىز بە؟ بولدى. بىراق تۇلعا بولعاننان كەيىن ءبىرجاننىڭ، اقاننىڭ اتى قالدى دا، باسقالار ۇمىت بولدى. قازىر دە مىڭداعان ءانشى شىعىپ ءجۇر. بىراق شىنداپ قاراساڭ، ناعىز تالانت يەلەرى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا.
ۇلتتىق ونەر ەشقاشان شوۋ-يندۋستريا بولا المايدى، ول – تۇلعالىق ونەر. تۇلعالىق ونەر بيىك دەڭگەيدە بولعاندا عانا ۇلتتىق قۇندىلىق بولادى جانە ونىڭ باعا جەتپەس نارقى بولادى. سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ومىرشەڭ ەتەمىز دەسەك، ونى شوۋ-بيزنەسكە، شوۋ-يندۋسترياعا اينالدىرۋدى ەمەس، قايماعىن بۇزباعان قالپىندا ناسيحاتتاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتكەن ابزال.
قۇرالاي قوڭىر، «الاش ايناسى».
