ەكىنشى تاراۋ
يسلام رەفورماسى -قۇران
اينالامىزدا يسلام ءدىنى اتىنا جاسالىپ جاتقان ءتۇرلى جابايىلىقتار مەن جاماندىقتاردى، اقىل مەن قۇرانعا قايشىلىقتاردى توقتاتۋىمىز ءۇشىن جەدەلدى تۇردە حاق ءدىندى ۋاعىزداپ ۇعىندىرۋىمىزدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىنە ءبارىمىز كۋامىز. بۇل كورىنىستەن مازاسىز بولعان مۋحاممەد يقبال 1920'شى جىلدارى بىلاي دەگەن: “ەگەردە ءبىز مۇسىلمان بولماعان حالىقتارعا يسلام ءدىنىنىڭ ۇلى قاسيەتتەر جۇيەسى بولعاندىعىن كورسەتكىمىز كەلسە، ولارعا بارلىعىنان بۇرىن، ءبىز مۇسىلمانداردىڭ يسلام دىنىنە لايىق وكىل بولماعاندىعىمىزدى بايانداۋعا مىندەتتىمىز.” يقبالدان بۇرىنىراق ءومىر سۇرگەن مۋحاممەد ابدۋھ ءدال سونداي اقيقاتتى ءوزىنىڭ سوزدەرىمەن بىلاي ايتادى: “يسلام دەگەندە ويعا پروبلەمالار، داعدارىستار، كۇيزەلىستەر، تۇيىققا تىرەلۋلەر كەلسە، بۇنىڭ سەبەپشىسى يسلام ەمەس مۇسىلماندار. بۇل عاسىردا مۇسىلمانداردىڭ قۇراننان باسقا يمامدارى جوق. ءازھار ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتىلىپ جاتقان نەمەسە سولارعا ۇقساس كىتاپتار بولا تۇرا بۇل ۇممەت اياعىنا تۇرۋى مۇمكىن ەمەس.ۇممەتتى اياعىنا تۇرعىزاتىن رۋح ول العاشقى داۋىرلەردە اكىم بولعان قۇران رۋحى. قۇراننان تىس ءار نارسە; قۇراندى ءبىلۋ جانە ونى ۇستانۋدىڭ اراسىنا قويىلعان بوگەت بولىپ سانالادى.” ايگىلى اقىن مۋحاممەد اقيف بولسا بۇل ءجايتتى بىلاي ساراپتايدى: “يسلام ءدىنىنىڭ قاينار بۇلاعى قۇران بولسا وندا يسلام دەگەن نارسەنىڭ كازىرگى تاڭدا جەر بەتىندە جوق ەكەندىگىن ايتۋىمىز قاجەت. سەبەبى كازىرگى تاڭدا قۇران كوككە قايتا كوتەرىلىپ جەر بەتىندەگى،يسلامنىڭ ونىمەن (قۇرانمەن) ەشقانداي بايلانىسى قالماعان.” پروفەسسور يسمايل فارۋقي دە بىلاي دەيدى: “يسلام نە بۇگىنگى مۇسىلمانداردىڭ ءىس ارەكەتتەرى مەن امالدارى ەمەس، نە يسلام تاريحىنىڭ اناۋ نەمەسە سوناۋ ءداۋىرى ەمەس، نە دە يسلام اتىنان جازىلعان وتىرىك كىتاپتاردىڭ تۇسىندىرگەندەرى ەمەس. يسلام ول تەك-قۇران.”
جاديدتىك قوزعالىس پوپۋليستىك قوزعالىس ەمەس
قالىڭ بۇقارا حالىق مۇسىلمان ويشىلدارىنا يسلام اتىنا جاسالىپ جاتقان سۇمدىقتاردى كورىپ، بۇلاردىڭ توقتاتىلۋىن قالاپ، يسلام ءدىنىنىڭ ونداي بولماعاندىعىن جۇرتقا ۇعىندىرۋدى قالايدى. الايدا ءبىزدىڭ قوزعالىسىمىز ونداي پوپۋليستىك قوزعالىس ەمەس. ياعني بۇل قوزعالىس، ءدۇيىم حالىقتىڭ مۇسىلمان بولۋى ءۇشىن نەمەسە حالىقتىڭ يسلامعا جاقىنداۋلارى ءۇشىن جاسالعان جارناما سىندى قوزعالىس ەمەس. بۇل قوزعالىس، مۇسىلمانداردىڭ بۇگىنگى تاڭدا كورسەتىپ جۇرگەن جابايىلىقتارى مەن اقىل-ساناعا سىيمايتىن سۇمدىقتارىنىڭ اللانىڭ ءدىنىنىڭ جالعىز قاينارى قۇرانعا قايشى كەلەتىندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان. ماقساتىمىز ادامدارعا ۇنايتىن ءدىندى جاڭادان قۇرۋ ەمەس كەرىسىنشە، اللانىڭ ريزا بولاتىن ءدىنىن قايتا ورناتۋ. ونسىزدا، ادامداردىڭ قۇراندى ۇستانۋ ناتيجەسىندە ادامدار وڭاي، راحات، مول جاقسىلىق پەن تولەرانتتى قامتيتىن جۇيەگە يە بولادى.
وكىنىشكە وراي يسلام ءدىنى بىزگە اراب-پارسى مادينەتى ارقىلى جەتكىزىلدى. بۇگىنگى تاڭداعى ايەلگە دەگەن كوزقاراسىمىزدان، ورازا، نامازعا دەيىن بارلىق ماسەلە وسى ءداستۇردىڭ اسەرىندە قالعان. سول ءۇشىن ارابي داستۇرلىك جۇيەگە رەفورما جاسالۋى ءتيىس. الايدا بۇل رەفورما دىنگە جاسالعان رەفورما ەمەس. سەبەبى بۇل قوزعالىستىڭ ماقساتى ءدىننىڭ نەگىزىنە، قاينارىنا (قۇرانعا) قايتا ورالۋ. اللانىڭ دىنىنە رەفورما جاسالمايدى. سەبەبى ادامدار اللانىڭ سوزدەرىن، ۇكىمدەرىن اۋىستىرا المايدى. ەگەردە بىرەۋ بىزگە ءبىر كوزقاراس ياكي ءبىر ۇكىم بىلدىرسە “بۇل ءپاتۋاڭدى قانداي دالەلگە سۇيەندىڭ” دەپ سۇراۋىمىز قاجەت. ەگەر دە ءپاتۋاسى قۇرانعا سۇيەنبەيتىن بولسا وندا ۇكىمى ەشقانداي ءدىني ماڭىزدىلىق بىلدىرمەيدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ
"دەموس" قق توراعاسى
