بۇل ادامنىڭ ەسىمى بۇگىندە ءبىرجان سال مەن اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي مەن بالۋان شولاق، جاياۋ مۇسا مەن اسەت، ەستاي مەن ءيمانجۇسىپ، مۇحيت پەن سەگىز سەرى ەسىمدەرىمەن قاتار ايتىلادى، جانىمىزعا اسا جىلى ەستىلەدى، ءان دەپ سوققان جۇرەكتىڭ اربىرىنە باعالى، قاسيەتتى دە قاستەرلى. ءان الەمىنە قوسقان ولشەۋسىز ەڭبەگىنەن وزگە، زەردەلى زەرتتەۋلەر ارقىلى تاريحتىڭ شاڭ باسقان قويناۋىنان ەلەۋسىز قالعان اندەردى سىلكي ارشىپ، بىزگە ساف التىنداي جارقىراتىپ تاۋىپ بەرگەن رياسىز ەڭبەگى دە كوكىرەگىمىزدى شەكسىز قۇرمەت پەن ماقتانىشقا بولەيدى… ول جان – ايگىلى كومپوزيتور، قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى يليا جاقانوۆ! جاقىندا عانا 75 جىلدىق مەرەيلى مەرەيتويىن اتاپ وتكەن ارداقتى اعامىزبەن اتىراۋ قالاسىندا ارنايى جولىعىپ، ءان الەمىنىڭ تاعىلىمدى دا اسەرلى اڭگىمەسىنە قانىققان ەدىك.
- اعاي، وتكەندە ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان: «ەندى ەش ۋاقىتتا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءانى بولمايدى» دەگەن پىكىردى ەستىپ قالىپ ەدىك… سوندا بۇل تىنىسى كەڭ، قازاقتىڭ ناعىز قالپىن تانىتاتىن اندەر ەندى ەشقاشان تۋمايدى دەگەن ءسوز بە؟
- اۋەلى مىنا ءبىر جايتتى ايتقىم كەلەدى. سەندەر، جاستار، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان كوريفەيلەرىنىڭ كىمنەن باستالاتىنىن بىلمەيسىڭدەر. قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرىنىڭ ۇلى اتاسى كىم دەگەندە، ءبىرجان سالدان باستاۋ كەرەك. ءبىرجان سالدان سوڭ اقان سەرى، ودان كەيىن اقان سەرىگە شاكىرت بولعان ۇكىلى ىبىرايلار كەتەدى. ەندى ناقتى سۇراققا كەلەيىك، قازاق حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن نەشە ءتۇرلى قايعى-قاسىرەت، قيلى-قيلى كەزەڭ، اۋىر سىندار بولدى. قالماقتارمەن كۇرەس 200 جىلعا سوزىلىپتى. سونىڭ ەڭ اپوگەيى – «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» تراگەدياسىن تۋدىرعان «ەلىم-اي» ءانى. مىنە، «ەلىم-اي» ءانى قازىر قازاقتىڭ ۇلتتىق گيمنىنە اينالدى. بۇل ءان – بولاشاق ۇرپاقتىڭ كيەلى ءبىر تىرەگى ىسپەتتى. ەل بولۋدىڭ، تۇتاستىعىمىزدى ساقتاۋدىڭ، ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ جارقىن ۇلگىسى وسى – الكەي مارعۇلان تاپقان «ەلىم-اي» نۇسقاسىندا كەرەمەت ساقتالعان. قايدا قىرىلمادىق، قايدا جوسىلمادىق ءبىز. ول جاي عانا ءان ەمەس، مۇقىم حالىقتىڭ ءدىتى مەن ءدىلى، جۇرەگى، بۇكىل قايعى-قاسىرەتى، بۇگىنگى ءومىرى، كەلەشەگى قامتىلعان ۇلكەن تولعاۋ جىر. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، قانداي ءبىر اۋىر كەزەڭدى وتپەيىك، ەش ۋاقىتتا قازاق ءانى ءدال وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان باستاپ بۇزىلعانىنداي، بۇزىلعان جوق ەدى. ەسترادا – قازاقتىڭ بولمىسىنا، دىتىنە، بۇكىل تابيعاتىنا جات قۇبىلىس. ەسترادالىق ءان ەش ۋاقىتتا قازاقتا بولعان ەمەس. بۇل – باتىستىڭ مۋزىكالىق ەكسپانسياسى. ءار حالىق بولمىسىن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق ءدىتى مەن ءدىلىن ساقتاسا، مۇنداي سۇمدىق بولمايدى. بىراق، ءبىز اۋىر جىلداردى باستان كەشىردىك. باتىستان اعىلىپ جەتكەن جاعىمسىز اسەرلەر جاستارىمىزدىڭ ساناسىن ۋلادى، ءالى دە ۋلاپ كەلەدى. تەلەۆيدەنيە، عالامتور، كومپيۋتەر ارقىلى بەرىلىپ جاتقان سۇمدىقتاردىڭ بارلىعى قازاقىلىقتىڭ قاينارىن لايلاپ ءبىتتى. جاستاردىڭ قيالىن ۇرلاپ جاتىر. كەلەشەكتە قانداي ءان بولادى دەپ سۇراپ جاتىرسىڭ، حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستالعان ءبۇلىنۋ ەندى ەشۋاقىتتا ءتۇزەلمەيدى. ەندى ەش ۋاقىتتا قازاقتىڭ ۇلتتىق كومپوزيتورى بولمايدى. وسى ەستەرىڭدە بولسىن. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى كەرەمەت مۋزىكا تۋدىرعان احمەت جۇبانوۆ، مۇقان تولەباەۆ، ۇلتى باسقا بولسا دا لاتيف حاميدي، ەۆگەني گريگورەۆيچ برۋسيلوۆسكيلەر، باقىتجان بايقاداموۆ، قاپان مۋسيندەر، ولاردىڭ بەرگى جاعىندا رومانستان باستاپ، وپەراعا دەيىن تولعاعان سىدىق مۇحامەدجانوۆ، سولاردان كەيىنگى ماكالىم قويشىباي، ناعىم مەڭدىعاليەۆ، كەجەبەك كۇمىسبەكوۆ، تەمىرجان بازارباەۆ، مىڭجاسار ماڭعىتاەۆ، مانسۇر ساعاتوۆتار ۇلتتىق ونەرگە ۇلكەن ولجا سالعان بولاتىن. سوناۋ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ءداستۇردى احمەت جۇبانوۆ رۋحىمەن جالعاعان كومپوزيتورلار قاي جانردا جازسا دا ۇلتتىق كولوريتپەن، ۇلتتىق ناقىشپەن جازدى. بىراق، سول تاماشا ءداستۇر 70-جىلدارعا كەلگەندە نىلدەي بۇزىلدى. ءبىز – ءشامشى قالداياقوۆ، يليا جاقانوۆ، اسەت بەيسەۋوۆ، «ماحاببات ءۆالسىمەن» شىققان بەكەن جاماقاەۆ بۇل دۇربەلەڭنەن بۇرىن ءسال ەرتەرەك شىعىپ، 60-جىلداردىڭ كومپوزيتورى بولىپ، ءوزىمىزدىڭ الدىمىزداعى اتتارىن اتاپ وتكەن احمەت جۇبانوۆ، ەۆگەني برۋسيلوۆسكيلەر جاساعان، لاتيف حاميديلەر تۋدىرعان ۆالستەردەن اۋىتقىعانىمىز جوق. سول ۇلگىدە ءان جازدىق، ءالى دە جازىپ كەلە جاتىرمىز. ال ەندى سىزدەر ارمانداپ وتىرعان، ۇلتتىق كومپوزيتور دەگەنىڭىز ەندى مىنا زاماندا بولمايدى. بۇل – ءبىزدىڭ زاماننىڭ، بۇگىنگى كۇننىڭ، ەرتەڭگى كۇننىڭ قاسىرەتى. قازىر ءوزدەرىڭ قانداي ءان تىڭدايسىڭدار؟ جارق-جۇرق ەتكەن ءمان-ماعىناسىز اندەردىڭ جەتەگىنەن شىعا الماي كەلەسىڭدەر. حالىققا ۇسىنىلار، ساحنادا ورىندالار اندەر ەشقانداي دا تالعام تالقىسىنا سالىنبايدى، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تۇسىنداعى جۇيە، كوركەمدىك كەڭەس دەگەن جوق. كىم بولسا، نە بولسا سول كەتىپ جاتىر. ارتىق كەتسەم كەشىرەرسىز، ەفيردەگىنىڭ دەنى قوقىس. ال كەيبىرەۋلەر، ءتىپتى، مۋزىكاداعى «بومج» سياقتى ءجۇر. بۇل دەگەن سۇمدىق قوي. قازاق ءوز بولمىسىن، جاراتىلىسىن، تاريحىن اندە قالدىرعان. ال بۇگىنگى اندەردەگى قازاقتىڭ كەلبەتىن ەلەستەتۋگە بولا ما؟ ارينە، جوق! بۇل – ازعان، توزعان، ءوزىنىڭ مەكەنى، ەلى مەن جەرىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا ساتىپ، شەتەل اسىپ كەتىپ قالاتىن سۇمدىقتاردىڭ زامانى بولىپ تۇر قازىر.
- ەسترادا دەگەننەن تۋادى، ماسەلەن، ەگەر بۇگىنگى كۇننىڭ كوزقاراسىمەن الساق، سول زاماندارداعى ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيتتاردىڭ ءانى ەسترادا دەمەسەك تە، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ءوز كەزەڭىنىڭ «حيتى» بولدى عوي. بارلىعى ورىندادى. اۋىزدان اۋىزعا تارادى. وسىدان-اق، وتكەن كۇن مەن بۇگىنگى زامان ادامدارىنىڭ تالعام ورەسىن باعامداي بەرۋگە بولاتىن شىعار…
- «حيت» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا بولمايدى. كەز كەلگەن حالىق ءانىن قازىرگى تەحنيكانىڭ بار مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، وڭدەۋگە، قۇلپىرتۋعا بولادى. مىسالى، «وي، كوك، يگيگاي كوك! وي، كوكەم، ياپىرىم-اي، جاستىق داۋرەن وتەدى-اي» دەگەن جولدار. بۇل – ەسترادا ەمەس. قازاقتىڭ شالقار كوڭىلدى اندەرى. ەسترادا دەگەن ءسوزدى ەش ۋاقىتتا قازاققا قولدانباڭدار، ول ءبىزدىڭ تابيعات، بولمىسقا جات. ءبيبىگۇل تولەگەنوۆا اپالارىڭ ءبىر سوزىندە: «ەسترادا دەگەن ءسوزدى ايتپاڭدار ماعان، ول – مەن ءۇشىن ءنول»، – دەدى. مەن دە سول تۇسىنىكتەمىن. ەسترادادان، ەستراداداعى جەلىكپە، اۋلەكى اندەردەن ءبىزدى «وي كوك»، «بيپىل»، «ماۋسىمجان» سىندى ءوزىمىزدىڭ جايساڭ ءاندەر عانا قۇتقارادى.
- حالىق اندەرىندە، ءداستۇرلى مۋزىكادا پۋبليتسيستيكالىق سارىن باسىم بولادى دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟ وسى ءبىر اندەردى تىڭداۋ ارقىلى قوعامنىڭ بۇكىل تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىنىڭ بارلىعىن كوز الدىمىزعا اكەلەمىز. مىسالى، «ەلىم-ايدى» قارايتىن بولساق، سول «اق تابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» كەزىنىڭ وقيعاسىنىڭ بار قيىنشىلىعى سانامىزدا كولبەڭدەيدى. بالكىم ول اندەر بۇگىنگى اندەردەگى تەك «كۇيدىم-ءسۇيدىم» دەيتىن ارزان سوزدەرگە قۇرىلعان جەڭىل اۋەنمەن سالىستىرعاندا، سونىسىمەن دە عۇمىرلى شىعار…
- قانداي بۇگىنگى ءاندەر؟ قايتالاپ ايتام، 70-جىلداردان باستاپ بەرى قاراي جاسالىپ جاتقان، سەنىڭ زامانداستارىڭ، سەنىڭ اعالارىڭ، سەنىڭ اپالارىڭنىڭ جاساپ جاتقان اندەرىن ەش ۋاقىتتا قازاق ءانى دەۋگە بولمايدى. ونى مىسالعا الۋدىڭ دا كەرەگى جوق. ول – مەنىڭ قايعىم، قاسىرەتىم.
- اعاي، قوعام «قاشقىن» دەپ ايىپتاعان تاعدىرلارى اسا ۇقساس ءمادي مەن امانعاليدىڭ اندەرىندە قانداي ۇقساستىق، بولماسا ءبىر ەرەكشەلىك بار؟ ءوزىڭىز وسى تاقىرىپتى زەرتتەدىڭىز. ەكەۋىندە دە ءبىر مۇڭ بار سياقتى كورىنەدى ماعان…
- ەشقانداي ەرەكشەلىك جوق. ول – تاعدىر. تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسكەن تەك قانا امانعالي، ءمادي ەمەس، تاۋكە، ءيمانجۇسىپ، ولاردىڭ ار جاعىندا جاياۋ مۇسا دا بار. بۇلاردان بەرگى بالۋان شولاقتىڭ ءوزى كوپ قۋدالاۋ كورگەن. بالاۋان شولاق 1919 جىلى دۇنيەدەن قايتتى، بۇل ءومىردىڭ تەزىنەن ءسويتىپ قانا قۇتىلدى. ايتپەسە، قارقارالىداعى ءمادي، باتىستاعى امانعاليدىڭ باسىنداعى جايت ەل ىشىندەگى ۇلكەن الەۋمەتتىك قايشىلىقتان ەمەس، مۇنىڭ بارلىعىنا و باستاعى جاي عانا وتباسىلىق، اعايىن اراسىنداعى كيكىلجىڭ سەبەپ بولعان. ماسەلەن،
اتامىز اۋليە وتكەن ەر قازىبەك،
بەكبولات، ونىڭ ۇلى بولىپتى بەك،
تىلەنشى، ودان كەيىن ابزال شەرى.
قارادان حان بوپ وتكەن ءبارى اسىل تەك، – دەپ شىرقايتىن ءماديدىڭ قۋدالانۋىنا، اقىر اياعى اتىلىپ كەتۋىنە اعاسى قاقاباي ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى كيكىلجىڭ سەبەپ بولعان. باپيدەن تۋعان جالعىز ءمادي اكەسىنىڭ اعاسى قاقابايدىڭ بالالارىمەن بىرگە وسەدى. ءبىر كۇندەرى، جاسى 12-13-تەرگە كەلگەن شاعىندا، قارقارالىنىڭ دالاسىندا تاي ۇيرەتىپ ءجۇرىپ، قىزىق قۋعان تەنتەكتەۋ مىنەزى بار باتىل بالا قاقابايدىڭ جايىلىپ جاتقان تۇيەسىندەگى قارا بۋراعا بارىپ تيىسەدى عوي. بۋرا بالا تۇگىل، ۇلكەن ادامدى شايناپ تاستايتىن، تۇيەلەرگە ەشكىمدى تيىسكىزبەيتىن وتە اساۋ بولادى. قارا بۋرا تۇرا كەپ قۋىپ، ءماديگە جەتىپ قالعاندا، قايراتتى بالا ءبۇزاۋتىس قامشىسىمەن تارتىپ كەپ جىبەرەدى. بۋرانىڭ تىلەرسەگى ءۇزىلىپ تۇسەدى دە، قانسىراپ ولەدى. مىنە، وسى وقيعادان كەيىن، ءمادي مەن قاقاباي اراسىنداعى بىتپەس كەك، ءوشپەندىلىك باستالادى. جالعىز بالاسى ءۇشىن ءباپي، بۋراسى ءۇشىن قاقاباي كەكتەنىپ، اعايىندى ەكى ادام جاۋ بولىپ شىعا كەلەدى. سودان باستالعان نارسە. بۇل ۇلكەن ءبىر الەۋمەتتىك قوزعالىس ەمەس. امانعالي بولسا، ءوزىنىڭ تۋعان قۇداسىمەن قارتا ويناپ وتىرىپ ۇتىلىپ، جوق جەردەن پەندەشىلىك، جاي عانا ءبىر بولىمسىز مىنەزبەن جاۋلاسىپ كەتكەن ەدى. ال ول وقيعا زامانانىڭ ءبىر جامان جاعدايىنا كەلدى. امانعاليدى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى دەپ گپۋ اتىپ ءولتىردى. قارسى جاعىنداعى اعايىندارىنان جۇماعالي دەگەن كىسى سوت بولىپ وتىرادى دا، زاڭ سولاردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتىپ، امانعالي «باندى» بولىپ شىعا كەلگەن. بىراق، ول ەشقانداي دا «باندى» ەمەس. امانعالي دا ءمادي، يمانجۇسىپتەر سياقتى دالانىڭ سەرىسى، ءانشى. مىنە، بۇل قوس سەرىنىڭ تاعدىرىن ويلاعاندا، ودان ەشقانداي ءبىر الەۋمەتتىك تەرەڭ استار كورە المايمىز.
- بۇل جەردە باتىس پەن ارقانىڭ كومپوزيتورلارىن تەگىن الىپ وتىرعان جوقپىن. ءوزىڭىزدىڭ اتىراۋلىق اتانعانىڭىزعا دا ون جىلدان استام ۋاقىت بولدى. ءسىزدىڭ اندەرىڭىزدىڭ كوبىسى كەڭ تىنىستى، توگىلىپ كەلەتىن ارقا سارىنىندا عوي. مۇحيت مانەرىندەگى ءاندى تىڭداپ ۇيرەنگەن حالىق قالاي قابىلدادى؟ كەزىندە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اتامىز وسى باتىس وڭىرىنە كەلىپ، ءان شىرقاپ بولعاندا، جيىلعان جۇرت: «ەندى قازاقشا ءان ايتشى» دەگەن كورىنەدى. سول ساپاردان ۇلكەن رەنىشپەن قايتىپ، بۇل جاققا كەلمەي قويعان دەيدى. سىزدە مۇنداي جاعداي بولعان جوق پا؟
- ءيا، ونداي وقيعا بولعان. ءار ولكە توماعا تۇيىق ءومىر ءسۇرىپ، ۇلكەن ونەردەن الىس بولىپ جاتسا، ەشكىممەن ارالاسپاسا، «وھ، شىركىن!» دەپ قازاقتىڭ كلاسسيكالىق انىنە قانىقپاسا، جاڭاعىداي تەرىس تۇسىنىكتەر شىعا بەرەدى. مىسالى، باتىستىڭ ءوزىنىڭ ءمان-مانەرى، مەكتەبى بولەك. ال، ونىڭ باستاۋىن كەيبىرەۋلەر مۇحيتتان باستاپ، سودان تاراتىپ ءجۇر. مۇحيت بەر جاقتاعى ادام. ونىڭ ار جاعىندا، مۇحيتتاردى تۋدىرعان ءان مەكتەبى بارىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
مۇحيتتىڭ مۇحيت بولاتىنى – وزىنە دەيىن كەرەمەت اندەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ، سودان ءنار الۋىنىڭ ارقاسى. ال ەندى تازا ۇلتتىق مۋزىكانى تارازىعا سالساق، قازاقتىڭ ءان ونەرىندەگى كلاسسيكالىق نۇسقا، كلاسسيكالىق ۆوكالدى ونەر – ول ارقادا ءبىرجان سالدان باستالادى. ءبىرجان سالدىڭ ار جاعىندا دا مەكتەپ بولعان. بىراق، ولاردىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ اۆتورلىق بەت-بەينەسىن ساقتاعان، اۆتورلىق جولىن، ءومىربايانىن جاساعان ادامدار ەمەس. ەسىمدەرى بۇگىندە حالىق جادىنان ۇمىتىلعان. سوندىقتان دا، قازاق كلاسسيكالىق ءان مەكتەبىن ءبىرجان سالدان تارقاتامىز.
«بازارىڭ قۇتتى بولسىن، ارداقتى ەلىم، قوياندى تۋ كوتەرگەن دۋمان جەرىم-اي» دەيتىن ناعىز كلاسسيكالىق اندەردى ءبىرجان سالعا دەيىن ەشكىم جازعان جوق. سوندىقتان، ارقاداعى انشىلىك ءداستۇردىڭ ۇلى اتاسى – ءبىرجان سال. مۇنى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر سەگىز سەرىگە، باسقا دا بىرەۋلەرگە تەلىپ ءجۇر. ونىڭ ءبارى – جالعان، ادەبيەتتەگى، فولكلورداعى سوڭعى جىلدارداعى جاسالىپ جاتقان فالشتەر. ءبىرجان سالدان كەيىن «اۋلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىندا» دەپ اقان سەرى شىقتى. عاجاپ! ارقاداعى ءان ءداستۇرى وسىلاي دامىپ جاتقان كەزدە، باتىستا «سالماسام اينامكوزگە» دەپ مۇحيت اۋەلەتتى. مۇنىڭ ءبارى اناۋ ارقا، قوستاناي، توبىل، ىرعىزبەن جالعاسىپ جاتقان اقتوبە، ورال دالاسىنداعى ءجارمەڭكە، قان بازارلار، سول كەزدەگى ساۋدا ءمادەنيەتى ارقىلى دالانىڭ ەسكەك جەلىمەن جەتكەن ءبىر-بىرىنە اسەرى ەدى. بۇل – ءبىر سۇمدىق قۇبىلىس، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق ءانىنىڭ ۇلكەن ورلەۋى، قالىپتاسۋى، كلاسسيكالىق دەڭگەيگە شىعۋى.
- ءاننىڭ زەرتتەلۋىندەگى فالشتىق تۇجىرىمداردى تىلگە تيەك ەتىپ قالدىڭىز. ارقا مەكتەبىندەگى كلاسسيكالىق ءاننىڭ اتاسى – ءبىرجان سالدىڭ اندەرىن سەگىز سەرىگە تەلۋ دەگەن سياقتى ءدۇدامال جايتتار دا كەزدەسىپ جاتىر. ماسەلەن، «ءامىرحان» دەگەن ەسسەڭىزدە دە بيعوجين، قارامەندين سەكىلدى زەرتتەۋشىلەردىڭ سىلكىنىس تۋدىرۋ ماقساتىندا ايدان انىق دايەكتىڭ ءوزىن بۇرمالاعانىنىڭ ءبىراز اقيقاتىن ايتتىڭىز…
- سەنساتسيانىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى ولار. بۇل – اۋمالى-توكپەلى حاوس كەزەڭدە ءوزىنىڭ جەرىنە، رۋىنا، جۇزىنە قاراي تارتاتىن قازاقتىڭ جامان مىنەزىمەن كورىنگەن قۇبىلىس قوي. بيعوجين دەگەننىڭ ءوزى – تاعدىر دەنساۋلىعىن كەمتار ەتىپ جاراتقان، وتباسى، بالا-شاعاسى، كۇن كورىسى جوق، تاعدىرعا نالالى ادام ەكەن. سونىسىن اقشا تاپقىش بىرەۋلەر پايدالانىپ كەتكەن. بىراق، كەيىن ول دەرەكتەردىڭ بارلىعىنىڭ جالعان، تەرىس ويدان جاسالعانىن قازاق قسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتى بىرنەشە سەريا ماقالامەن دالەلدەپ، ابدەن ماسقاراسىن شىعارعان بولاتىن. اڭگىمە سونىمەن بىتكەن. ال، ولار جوققا شىعارىپ، باتىس وڭىرىنە قيماعان «ءامىرحان» ءانىنىڭ اۆتورى اجار تۋرالى تەك قانا وسى جايىقتىڭ بويى ەمەس، ورالدىڭ اقتوبە، قاراتوبە جاعىندا دا قىم-قيعاش كەرەمەت اڭگىمەلەر ايتىلادى. بالقاشتا دا، سەمەيدە دە، ارقادا دا باتىستاعىداي اجارعا قاتىستى ونداي اڭگىمە، دەرەك پەن دايەك جوق. ءامىرحان ءانىنىڭ يەسى اجار تەك قانا وسى جايىقتىڭ بويىندا بولعان. بۇل – اقيقات.
- بۇگىنگى ءداستۇرلى ءان مەكتەپتەرىنىڭ زەرتتەلۋىن، زەرتتەۋگە كەلىپ جاتقان جاستاردىڭ ىزدەنىسىن قالاي باعالايسىز؟
- بارلىعى تالپىنىس، تەك قانا تالپىنىس. تەرەڭ زەرتتەۋ، زەردەلەۋ جوق. ويلى، اقىلدى، تەرەڭنەن قوزعايتىن زەرتتەۋشىلەر كۇندەردىڭ كۇنىندە كەلەتىن شىعار…
- اقان سەرى – اقتوقتى – جالمۇقان ۇشتاعانىنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بەرگەن اقيقاتىن ايتىپ بەرىڭىزشى…
- شىنى كەرەك، قاراۋىلدىڭ جاقسىلىق اتاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقان سەرى مەن اقتوقتى وقيعاسىن نامىس كورەدى. ەلدىڭ ادامدارىمەن بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە سويلەسۋ وڭاي ەمەس. ول سىردى قوزعاۋ قيامەت. ەرتەدە وسى قىزىلاعاشتا عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتى» پەساسى قويىلعاندا، قاريالار ورە تۇرەگەلىپ: «اسىلىمىزدى قورلاماي، توقتاتىڭدار، تۇگە! جالمۇقان مەن اقتوقتىنىڭ سۇتتەي ۇيىپ وتكەن ومىرىنە داق سالماڭدار ءبۇيتىپ! ءونىپ-ءوسىپ وتىرعان بۇل اۋلەتتىڭ بالا-شاعالارىنىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەڭدەر! وسى كەلگەن بەتتەرىڭمەن قايتىڭدار، بۇل اۋىلدان تايىپ تۇرىڭدار! بىزگە جالعان ءسوز كەرەك ەمەس!» – دەپ، ارتىستەردى قابىلداماي، قۋىپ شىعىپتى. مۇنىڭ سىرى مىنادا. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىزدەي، اپپاق ءجۇزدى اقتوقتىعا ارقانىڭ اقتاڭگەرى اقان سەرى بار جانىمەن ىنتىق بولعان. ارۋعا ارناپ بىرنەشە ءان دە شىعارعان. بىراق، سەرى سەزىمىنە اقتوقتى ارۋ ءدال سونداي ىڭكارلىكپەن جاۋاپ قاتا المادى. سەبەبى، اقتوقتى اقاننىڭ ازاماتتىق باسىن سىيلاپ، ارداق تۇتقانىمەن، سۇيگەن جوق. اقتوقتىنىڭ ۇناتقان، باياعىدان-اق وزىنە اتاستىرىپ قويعان جالمۇقان اتتى جارى بولاتىن. اقتوقتى مەن جالمۇقاننىڭ ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە اقان سەرى اقتوقتىنى كۇشتەپ الىپ قاشادى. بىراق، اقتوقتى تاڭداعانى جالمۇقان ەكەنىن ايتىپ، وي باۋىرىمىن كەسەدى. ءسويتىپ، ەل ارىسى، ەلدىڭ ارداقتى ازاماتى جالمۇقانعا اقتوقتى قايتارىلىپتى. كوركەم ادەبيەتتە ايتىلاتىنداي، اقان سەرى مەن جالمۇقان ومىردە ءتىپتى دە جاۋلاسىپ وتپەگەن. كەرىسىنشە، سىيلاسىپ، دوس بولعان.
ال، اقتوقتىنى الىپ قاشۋ وقيعاسىنا بايلانىستى جالمۇقان اقان سەرىگە ەشقانداي دا كەك ساقتاماعان، قايتا سەرىنى حالىقتىڭ ءانشى ەركەسى ساناپ، تالاي كەزدەسىپ ءجۇرىپتى. اقتوقتىعا ارناعان اندەرىن ءسۇيسىنىپ تىڭداپتى.
اقان سەرى، اقتوقتى، جالمۇقان ومىرلەرىنىڭ تەك كوركەم بەينەسىن تانىپ، سودان وي قورىتىپ كەلگەن كوپشىلىك قاۋىمعا بەيماعلۇم بولىپ كەلگەن وسىنداي قالتارىستارى بار.
- وتكەندە كورمەڭىزدە اقان سەرىنىڭ تۇپنۇسقادان سالىنعان سۋرەتى دەپ ءوزىڭىز ءورنەكتەگەن ءبىر پورترەتتى ەرەكشە اتاپ ءوتتىڭىز. ونى قالاي جانە قايدان تاپتىڭىزدار؟ سۋرەت سىرىمەن بولىسەسىز بە؟
- ول سۋرەتتى تاپقان ادام – اكادەميك الكەي مارعۇلان. ول كەزدە، ياعني اقان سەرىنىڭ زامانىندا ومبىعا كەلىپ-كەتىپ جاتقان رەسەيدىڭ زەرتتەۋشىلەرى، سۋرەتشىلەرى قازاق ءومىرىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ وتىرعان ەكەن. سونداي ءبىر ءتۇسىرىلىم كەزىندە اقان سەرى دە دالانىڭ بەتكە ۇستارلارىنىڭ ورتاسىندا ءتۇسىپ قالعان كورىنەدى. سۋرەتتەن بەينەنى ءبولىپ الىپ، «مىنە، اقان سەرى»، – دەپ ۇسىنعان اكادەميك الكەي مارعۇلان. مەن سول فوتوبەينەنى پورترەت ەتىپ سالدىم، وزىمە سونداي ۇنايدى. ويتكەنى اقان سەرىنىڭ بۇكىل انشىلىك بولمىسى، ول كىسىنىڭ ماحاببات تراگەدياسى، ءوز باسىنداعى قىم-قيعاش قايعىلى ساتتەرىنىڭ بارلىعىن جەڭەتىن سونداي ءبىر ساۋلەلى، شۋاقتى ءليريزمنىڭ قالاي ۇيلەسىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر بۇل پورترەتتى ءساتتى شىققان تۋىندىلارىمنىڭ قاتارىنا قوسامىن.
- شوپەنشە ايتساق، ءسوز بىتكەننەن كەيىنگى سەزىمدى قىلقالاممەن جەتكىزۋ وڭاي ما، الدە انمەن بە؟
- ءار جەردە ءار قالاي. ءوزىڭ ايتىپ وتىرعانداي، شوپەن: «ءسوز بىتكەن جەردەن مۋزىكا باستالادى» دەيدى. سوزبەن بەرە الماي قالعان سەزىمدى، حيكايانى، وقيعانى كومپوزيتورلار مۋزىكامەن الىپ كەتەدى. ءدال وسى جەردە بەتحوۆەننىڭ «ايلى سوناتاسىن» ايتۋعا بولادى. ايگىلى كومپوزيتور ءوزىنىڭ سۇيگەن ادامىنا دەگەن ماحابباتىنىڭ بارلىعىن «ايلى سوناتادا» سۋرەتتەيدى. ونى تەك قانا مۋزىكامەن بولماسا، سوزبەن بەينەلەۋ مۇمكىن ەمەس.
- بايقايمىز، اندەرىڭىزدە قىرعىزدىق سارىن باسىم كەلەدى. وعان شىڭعىس ايتماتوۆ ەكەۋىڭىزدىڭ ارالارىڭىزداعى ۇلى دوستىقتىڭ قانشالىقتى اسەرى بار؟
- ول شىڭعىستان بۇرىن باستالعان. ءبىزدىڭ ەل قىرعىزدارمەن ەرتە ارالاسقان. اشارشىلىق جىلدارى جان-جاققا بەت-بەتىمەن كەتكەن اعالارىمىز اشارشىلىق باسىلىپ، ءبارى توعىسقاندا ەلگە ءبىر-ءبىر قىرعىز كەلىنشەكتەرىن الىپ كەلدى. سابيعا، ءباتيما، ءساليما دەگەن جەڭگەلەرىمىز بولدى. ورىمدەي جاپ-جاس كەزدەرى. سوعىس باستالىپ كەتكەندە، سول جەڭگەلەرىمىز قولىندا وراقتارى بار، شىعىسقا قاراپ تۇرىپ ەگىن ورادى. ءبىر ۋاقىتتا بەلدەرى تالىپ، شارشايدى. سوندا قىرعىز اندەرىن شىرقاپ، شارشاعاندارىن باسادى. قىرعىزدىڭ ليريكالىق اندەرى و باستان وسىلاي-وسىلاي ەلىمىزگە سىڭگەن، اكەلەرىمىز، شەشەلەرىمىز، اعالارىمىز ايتاتىن اندەر ەدى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «ءجاميلا» پوۆەسىن وقىعاننان كەيىنگى اسەر ەلىتىپ، «دانياردىڭ ءانى»، «ءجاميلانىڭ ءانى» تۋاتىن ساتتە جاڭاعى قىرعىز اندەرىنىڭ ءبارى مەنىڭ «ەلىم-ايىم»، «اينامكوزىم»، «قاراتورعايىم»، «بالقاديشام»، «ەكى جيرەنىم»، «باياناۋىلىم» سياقتى تۋ سىرتىمدا تۇردى. مىنە، اۋەزدى ءاندەرىمنىڭ بارلىعىن سول مۋزىكانىڭ اۋەزىمەن، تولعانىسىمەن جازدىم.
ي.ج.:
– سۋرەتتى تاپقان ادام – اكادەميك الكەي مارعۇلان. ول كەزدە، ياعني اقان سەرىنىڭ زامانىندا ومبىعا كەلىپ-كەتىپ جاتقان رەسەيدىڭ زەرتتەۋشىلەرى، سۋرەتشىلەرى قازاق ءومىرىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ وتىرعان ەكەن. سونداي ءبىر ءتۇسىرىلىم كەزىندە اقان سەرى دە دالانىڭ بەتكە ۇستارلارىنىڭ ورتاسىندا ءتۇسىپ قالعان كورىنەدى. سۋرەتتەن بەينەنى ءبولىپ الىپ، «مىنە، اقان سەرى»، – دەپ ۇسىنعان اكادەميك الكەي مارعۇلان. مەن سول فوتوبەينەنى پورترەت ەتىپ سالدىم، وزىمە سونداي ۇنايدى. ويتكەنى اقان سەرىنىڭ بۇكىل انشىلىك بولمىسى، ول كىسىنىڭ ماحاببات تراگەدياسى، ءوز باسىنداعى قىم-قيعاش قايعىلى ءساتتەرىنىڭ بارلىعىن جەڭەتىن سونداي ءبىر ساۋلەلى، شۋاقتى ءليريزمنىڭ قالاي ۇيلەسىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر بۇل پورترەتتى ءساتتى شىققان تۋىندىلارىمنىڭ قاتارىنا قوسامىن.
سۇحباتتاسقان،
نازەركە جۇماباي.
الماتى – اتىراۋ – الماتى.
