– مەملەكەت باسشىسىنىڭ 1997 جىلعى 5 ساۋىردەگى جارلىعىمەن «31 مامىر – ساياسي رەپرەسسيا قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى» بولىپ بەلگىلەنگەنى ءمالىم. ەلىمىزدە ساياسي رەپرەسسيا جانە اشارشىلىق قۇرباندارىنا تاعزىم ەتىپ، اتاپ ءوتۋ داستۇرگە اينالدى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، تاريحشى عالىمداردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە كەزىندە ستاليندىك بيلىك تاراپىنان قازاق قوعامىنا جاسالىنعان ادام ايتقىسىز قيانات، زورلىق جونىندە جانتۇرشىگەرلىك مالىمەتتەر از جازىلىپ جۇرگەن جوق. دەگەنمەن بۇل كۇردەلى تاقىرىپ تۇبەگەيلى زەرتتەلدى دەۋ قيىن. ساياسي رەپرەسسيا تاقىرىبىن كوپ جىلدان بەرى زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە وسىنداي جالپىحالىقتىق قاسىرەتكە الىپ كەلگەن سەبەپتەر جونىندە نە ايتقان بولار ەدىڭىز؟
– قوعامدى مۇنداي تەرەڭ قاسىرەتكە الىپ كەلگەن جاعدايلار جونىندە از جازىلعان جوق. ءالى دە كوپ جازىلاتىن بولادى. ويتكەنى حالىقتىڭ وتكەن XX عاسىرداعى ستاليندىك بيلىك تۇسىندا باسىنان وتكىزگەن تراگەدياسى ءالى ەسىندە جانە ونى ۇمىتپاق ەمەس. ونداي جالپىحالىقتىق قاسىرەتتى ەستەن شىعارۋ قوعامنىڭ ءوزى ءۇشىن دە قاۋىپتى بولار ەدى. ۇمىتىلعان تاجىريبەنىڭ قايتالانۋى ابدەن مۇمكىن عوي. سوندىقتان دا بولار، ماسەلەن، رەسەي جانە ۋكراينا سياقتى بۇرىنعى كەڭەستىك، قازىرگى دەربەس مەملەكەتتەردە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحى ەڭ وزەكتى عىلىمي-زەرتتەۋ تاقىرىپتارى ساناتىندا. بۇل ماسەلەنى ارنايى مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى زەرتتەۋ داستۇرگە اينالعان. وسى ماقساتتا رەسەيدىڭ وزىندە، ۋكراينادا، بالتىق جاعالاۋى سياقتى ەلدەردە عىلىمي ورتالىقتار قۇرىلعان، ولاردىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنا باتىستىق عالىمدار بەلسەندى تۇردە اتسالىسۋدا.
تاقىرىپتى زەرتتەۋگە، اسىرەسە، باتىستىق عالىمداردىڭ تارتىلۋى پايدالى ءارى ناتيجەلى بولدى. باتىستىق زەرتتەۋشىلەر بۇل ماسەلەنى تالداۋ ىسىنە، بىرىنشىدەن، تىڭ دا جاڭا كوزقاراس، جاڭاشا زەرتتەۋ ءادىس-قۇرالدارىن الا كەلدى، ەكىنشىدەن ولاردىڭ جۇمىسى زەرتتەۋ ىسىنە تيەسىلى ەكپىن، قارقىن بەردى.
كەڭەستەر وداعىنداعى ساياسي رەپرەسسيانىڭ سەبەپتەرى جونىندە دە از ايتىلعان جوق. كەڭەستىك ۇستانىمداعى زەرتتەۋشىلەر كەزىندە، ماسەلەن، العاشقى سوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ كاپيتاليستىك قورشاۋدا قالعاندىعىنا، جاڭا قوعامدىق قۇرىلىسقا، ىشكى جانە سىرتقى جاۋلاردىڭ قارسىلىعىنا باسا نازار اۋداردى. بۇل ۇستانىمداعىلار قوعام نەعۇرلىم سوتسياليستىك قاتىناستاردىڭ جەڭىسىنە جاقىنداي تۇسكەن سايىن، تاپ جاۋلارىنىڭ قارسىلىعى دا سوعان سايكەس كۇشەيە تۇسپەك دەگەن ستاليندىك تۇجىرىمعا سۇيەندى. ياعني ماسەلەنى تىم ساياساتتاندىرۋعا، يدەولوگيالاندىرۋعا باسىمدىلىق بەرىلدى. مۇنداي تۇجىرىم بيلىك تاراپىنان الىپ يمپەريادا جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيالارعا تەوريالىق نەگىز بولدى.
قازىرگى زەرتتەۋلەردەن عالىمداردىڭ ءبىرشاما تاريحي شىندىققا جاقىنداي تۇسكەنىن اڭعارۋ قيىنعا تۇسپەيدى. جاڭادان اشىلعان تاريحي قۇجاتتار كەڭەستەر وداعىندا 1920-50-ءشى جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ باسىندا ستالين قۇرعان پيراميدالىق بيلىكتىڭ ماقساتتى تۇردە جۇرگىزگەن ساياسي كۋرسى ەكەندىگىن، ونىڭ الدىمەن ستاليندىك باسشىلىقتىڭ ۇستانىمىمەن كەلىسپەگەن ەلدىڭ ساياسي باسقارۋشى توبىنا (ەليتاعا), سودان سوڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇستەمدىك قۇرىپ كەلگەن الەۋمەتتىك (بۋرجۋازيا، باي، كۋلاك، ج.ب.) كۇشتەرگە جانە پاتريوتتىق ۇستانىمداعى ۇلتتىڭ بەلسەندى تۇلعالارىنا قارسى باعىتتالعان زاڭدىق نەگىزى كۇماندى، شەكتەن اسقان زورلىق پەن قياناتقا تولى شارالار بولعاندىعىن ايعاقتاپ وتىر.
بيلىكتى ستاليندىك باسقارۋشى توپتىڭ كۋرسىمەن كەلىسپەگەن ساياسي «ەلەمەنتتەردەن» (ستاليندىك ەمەس) «تازارتۋ» شارالارى ولاردى باسقا ۇستانىمداعى، ياعني جاستاۋ، بىلىمدىرەك، ساياسي جانە يدەولوگيالىق تۇرعىدان ايتقانعا كونگىش ەليتامەن اۋىستىرۋمەن اياقتالدى. «الەۋمەتتىك تۇرعىدان زياندى» باي-كۋلاكتاردى جويۋ شارالارى قوعامدى ەكونوميكالىق جانە كاسىپكەرلىك بەلسەندىلىگى جوعارى تۇلعالاردان ايىردى، ال ءۇزىلىسسىز جۇرگىزىلگەن «ۇلتشىلدارمەن» كۇرەس ناۋقاندارى ۇلتسىزدانۋعا، ۇلتتىق نيگيليزمگە جول اشتى.
قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيا ساياساتىن ارنايى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەۋ ءىسى ءالى قولعا الىنعان جوق
– قازىرگى كەزدە كۇردەلى تاقىرىپ – ساياسي رەپرەسسيا ماسەلەسىن جۇيەلى زەرتتەۋگە مەملەكەت تاراپىنان ىنتا-ىقىلاس، قولداۋ بار ما؟ قازاقستان اۋقىمىنداعى جالپى ساياسي رەپرەسسيا تاريحىن قانداي كەزەڭدەرگە بولۋگە بولار ەدى؟
– قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ساياسي رەپرەسسيا ساياساتىن ارنايى جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەۋ ءىسى ءالى قولعا الىنعان جوق. بۇل ءۇشىن جابۋلى جاتقان مۇراعاتتىق قورلاردى زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ قولىنا بەرۋ قاجەت. سوندا عانا، ماسەلەن، رەسەيلىك دەڭگەيدەگى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قول جەتكىزە الامىز. رەسەيدە بۇل تاقىرىپتى ارنايى مەملەكەتتىك تاپسىرىستار بەرۋ ارقىلى تالداۋعا الۋ جولعا قويىلعان. ماقساتتى جانە باعدارلامالىق نەگىزگە قويىلعان بۇل شارۋا ءوز ناتيجەسىن بەرۋدە. بىزدە ءالى «ءالىپتىڭ ارتىن باعۋ» ۇستانىمى باسىمدىلىق الىپ كەلە جاتقان سياقتى. دەگەنمەن قولدا بار ازىن-اۋلاق قۇجاتتىق ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، ەلىمىزدە جۇرگەن رەپرەسسيانىڭ مىناداي كەزەڭدەرىن باعامداۋعا بولادى.
ءبىرىنشى كەزەڭ (1918-1920 ج.ج.) شامامەن رەۆوليۋتسيا جانە ازامات سوعىسى جىلدارىن قامتيدى. رەپرەسسيالىق شارالار بولشەۆيكتەر پارتياسى ورناتقان ساياسي جۇيەگە قارسى شىققان ەكونوميكالىق تۇرعىدان ۇستەم تاپتارعا، سونداي-اق كەڭەستىك ەمەس، ۇلتتىق نەگىزدەگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى تالاپ ەتۋشى ازاتتىق ۇستانىمداعى كۇشتەرگە باعىتتالدى.
ەكىنشى كەزەڭ شامامەن 1923 جىلدان، ياعني ي.ءستاليننىڭ جوعارى بيلىككە كەلگەن مەزگىلىنەن باستالىپ، 1932 جىلمەن اياقتالادى. بۇل كەزەڭدە بۇدان بۇرىن دا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالىق شارالار ءوز جالعاسىن تاپتى. دەگەنمەن بۇل كەزەڭنىڭ مىناداي ەرەكشەلىكتەرى بايقالدى. ماسەلەن، باي-كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ بيلىك تاراپىنان ماقساتتى تۇردە جۇرگىزىلگەن شارالار ارقىلى وسى مەزگىلدە ءبىرجولا اياقتالدى. قازاقستاندا باستالىپ، ماسكەۋدە اياقتالعان ەكى بىردەي سوت پروتسەستەرى ناتيجەسىندە ستاليندىك باسشىلىقتىڭ قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى جانە بەلسەندىلەرىمەن «ەسەپ ايىرىسۋ» ءىسى اياقتالدى. وسى جىلدارى مەملەكەتتىك اپپاراتتا، پارتيا قاتارىندا جۇرگىزىلگەن كادرلىق «تازارتۋلار» باسقارۋشى ەليتانىڭ «جاڭا گەنەراتسياسىنىڭ» بيلىككە كەلۋىن قامتاماسىز ەتتى. 1920-شى جىلداردىڭ سوڭى جانە 1930-شى جىلداردىڭ باسىندا جۇرگىزىلگەن سوت پروتسەستەرىندە تەرگەۋشىلەر ۇلتتىق ساياسي ەليتانىڭ شەتەلدىك ەميگراتسياعا كەتكەن م.شوقاي جانە ز.ۋ. توعان سياقتى ساياسي تۇلعالارمەن، باسماشىلار قوزعالىسىمەن ءوزارا بايلانىسىن انىقتاۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. بۇل فاكتىلەر يمپەريالىق ورتالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلت ىستەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ ادىلەتسىز ەكەندىگىن ىشتەي سەزىنۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ شامامەن 1933 جىلدان باستالىپ، 1937-1938 جىلدارى ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. قۇجاتتىق مالىمەتتەر وگپۋ ورىندارىنىڭ 1933 جىلى قازاقستاندا وننان استام «كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتتىق ۇيىمداردى» اشكەرەلەپ، جويعاندىعى جونىندە مالىمەت بەرەدى. ولاردىڭ اراسىندا، ماسەلەن، الماتى جانە باسقا قالالارداعى ى.مۇستامباەۆ باسقارعان «تۇرىكتەردىڭ حالىق پارتياسى» (بۇل ءىس بويىنشا 12 ادام سوتتالعان), وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى قارماقشى اۋدانىنداعى (قازىرگى قىزىلوردا وبلىسىنداعى) «قىزىل كەدەي» اۋىلىندا 53 ادامنان تۇرعان (بۇل ءىس بويىنشا بەس ادام اتىلىپ، 48-ءى سوتتالعان), «قاراعاندىكومىر» ترەسىندەگى 12 ادامنان تۇرعان ن.كودالەنكو باستاعان ء(بارى دە سوتتالعان), وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اۋليە اتا اۋدانىندا 21 ادامنان تۇرعان ء(بارى دە ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالعان) جانە باسقا حالىق شارۋاشىلىعىنا «قاسكۇنەمدىك» جاساۋشى توپتار بار-تىن. زەرتتەۋ جۇمىستارى كورسەتكەندەي، بۇل «كونتررەۆوليۋتسيالىق» ۇلتتىق ۇيىمدار ەسەبىندە «اشكەرەلەنگەن» توپتاردىڭ قالىپتاسۋ بارىسىن، باعىت-باعدارىن (جارعى، باعدارلاما), ناقتى قىزمەتىن ايعاقتايتىن قۇجاتتىق ماتەريالدار، ارينە، مۇلدەم جوق-تىن. تەرگەۋ ىسىندە قاتتالعان ماتەريالدار، نەگىزىنەن، تۇتقىنعا الۋ وردەرلەرىنەن، تەرگەۋ حاتتامالارىنان، ايىپتاۋ قورىتىندىلارىنان، سونداي-اق تۇتقىنداردىڭ ارىز-تىلەكتەرىنەن قۇرالعان. باسقاشا ايتقاندا، تەرگەۋ ىستەرىندە ساياسي تۇتقىنداردى ايىپتاۋعا نەگىز بولارلىق «دالەل ماتەريالدار» تەرگەۋ بارىسىندا ولارعا جاسالعان ادام جانى توزگىسىز ءتۇرلى قياناتتاردان سوڭ الىنعان «كورسەتۋلەر» عانا ەدى. سونداي-اق بۇل «كورسەتۋلەر» العاشقى تەرگەۋدە ەمەس، تۇتقىنداردىڭ اباقتى كامەراسىندا ايلاپ-جىلداپ كورگەن ءتۇرلى زورلىق-زومبىلىعىنان سوڭ الىنعان «فاكتىسىماقتار» بولاتىن. سونىمەن بىرگە ءۇشىنشى كەزەڭگە ءتان مىناداي ءبىر ەرەكشەلىكتى ايتا كەتكەن ءجون. ەگەر ەكىنشى كەزەڭدە تەرگەۋشىلەر قوعامنان سوتسياليستىك قۇرىلىسقا قارسى زيانكەستىك ارەكەتتەردى جۇرگىزۋشى «ەلەمەنتتەردى» نەعۇرلىم كوبىرەك تاۋىپ، وزدەرىنە جۇكتەلگەن جوسپاردى اسىرا ورىنداۋعا تىرىسسا، ەندىگى ۋاقىتتا تۇتقىنداردىڭ اراسىنان شەتەلدىك، نەگىزىنەن، گەرمانيا مەن جاپونيا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ كەڭەستىك قوعامداعى «اگەنتتەرىن» كوبىرەك تابۋعا كۇش سالدى. ويتكەنى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جاقىنداپ كەلە جاتتى. كەڭەستىك باقىلاۋ ورىندارى قازاق سياقتى ۇلتتارعا كاپيتاليستىك مەملەكەتتەردىڭ «اگەنتتەر» جاساقتايتىن بازاسى ەسەبىندە قارادى. بۇل دا مەتراپوليالىق ورتالىقتارعا ءتان مىنەز-ءتىن. از حالىقتارعا جاساعان قياناتى ولارعا ەش ۋاقىتتا ىشكى تىنىشتىق پەن سەنىمدىلىك بەرگەن ەمەس.
ءتورتىنشى كەزەڭ سوعىستان كەيىنگى مەزگىلگە، ياعني 1940-شى جىلداردىڭ سوڭى، 1950-ءشى جىلداردىڭ باسىنا ءتان. بۇل جىلدارى ساياسي رەپرەسسيا قۇربانى بولعان ساياسي ەليتا نەمەسە حالىق شارۋاشىلىعىنا زيانكەستىك پيعىلداعى «ەلەمەنتتەر» ەمەس، سوعىس جىلدارى بەلسەندى شىعارماشىلىق قىزمەتى ارقىلى پاتريوتتىق ۇستانىمىن اشىق بىلدىرگەن عالىمدار مەن اقىن-جازۋشىلار ەدى (ە. بەكماحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ە.يسمايىلوۆ، ش.ابەنوۆ ج.ب.). كەڭەستىك بيلىك جۇرگىزگەن ساياسي رەپرەسسيالار بارىسىندا قياناتتى تەك جەكە تۇلعالار عانا كورگەن جوق، سونىمەن بىرگە ادىلەتسىزدىك وعى رەسمي يدەولوگيا ۇستانىمىنا قايشى كەلەتىن يدەيالارعا دا جۇمسالدى. 1943 جىلى ماسكەۋلىك جانە جەرگىلىكتى عالىمدار مەن جازۋشىلاردىڭ ورتاق ەڭبەگى «يستوريا كازاحسكوي سسر س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي» اتتى كىتابى جارىق كوردى. كىتاپتا پاتشالىق بيلىكتىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ جانە قازاق قوعامىن ورىستاندىرۋ ساياساتى تياناقتى تۇردە تالداۋعا الىنىپ، بۇل ارەكەتكە جاۋاپ رەتىندە كورىنگەن قازاق حالقىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىنە، ءتۇرلى ايماقتاردا جۇرگەن ازاماتتىق قارسىلىققا جەكە تاراۋلار ارنالدى. ۇلتتىق قوعامدىق ويداعى «زار زامان» اعىمىنا تيەسىلى كوڭىل اۋدارىلدى. وسىنىڭ ءبارى ماسكەۋدەگى ۇلىدەرجاۆالىق ۇستانىمداعى ورتادا «بۇل قازاق دەگەن قانداي «تاڭداۋلى حالىق» (يزبراننىي بوگوم نارود) ەدى» دەگەن پىكىر تۋدىردى. كىتاپ تەز ارادا اينالىمنان الىنىپ تاستالىندى.
ساياسي رەپرەسسيانىڭ كەزەڭدەرى جونىندە ايتقاندا، ارينە، ونىڭ 1985-1991 ج.ج. جۇرگىزىلگەن سوڭعى كەزەڭىن اتاماۋ ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. بۇل كەزەڭدە ورتالىق بيلىك ءوزىنىڭ باستاپقى جولىنا قايتا ورالدى، ياعني 1980-ءشى جىلدارى بوي كوتەرگەن قازاق «ۇلتشىلدىعى» ءۇشىن كىنانى تاعى دا د.ا. قوناەۆ باسىندا تۇرعان ساياسي باسقارۋشى توپقا ارتۋعا دايار ەكەندىگىن كورسەتتى. «قازاق ءىسى» («كازاحسكوە دەلو») دەگەن اتپەن جۇرگەن سوت پروتسەستەرى سونىڭ كورىنىسى ەدى. ناعىز رەپرەسسيالىق شارالار 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان قازاق جاستارىنا دا بايلانىستى جۇرگىزىلدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەڭەستىك بيلىكتىڭ تەرەڭ جۇيەلىك داعدارىستا ەكەندىگىن انىق كورسەتۋمەن بىرگە، پەرمانەنتتى رەپرەسسيالىق شارالارسىز بۇل بيلىكتىڭ ءومىر سۇرە المايتىندىعىن دا بايقاتتى.
تاريحي شىندىق جەكە تۇلعانى، قوعامدى، بيلىكتى تاربيەلەيدى
– وزگە مەملەكەتتەر ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشتىق قۇرباندارىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ، توم-توم ەڭبەكتەر جاريالاپ ۇلگەردى. رەسەيدىڭ وزىندە قۋعىن- سۇرگىن تاريحىن زەرتتەۋ ءىسى 20-30 جىلدان بەرى ىرگەلى دە ماقساتتى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان. «روسسپەن» جانە «الگوريتم» سياقتى باسپا ورىندارى توم-تومداپ كىتاپتار شىعارۋدان تانباي كەلەدى. رەپرەسسيا تاريحىنا قاتىستى ءارتۇرلى ۇستانىمداعى پىكىرلەرگە تولىق مۇمكىندىك بەرىلىپ قانا قويماي، كوپ ەلدەر باتىل تۇردە مەملەكەتتىك ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ، ساياسي باعا بەرىپ، ايىپتاپ جاتىر. بىزدە رەپرەسسيا ماسەلەسىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– وتە ورىندى سۇراق. تاريحي شىندىق جەكە تۇلعانى، قوعامدى، بيلىكتى تاربيەلەيدى. شىندىق ايتىلماسا، ءتۇرلى ادىلەتسىزدىكتەرگە جول اشىلادى. رەسەي قوعامى وسى ويدى تۇسىنگەندىكتەن رەپرەسسيا تۋرالى شىندىقتىڭ ايتىلعانىن قالاپ وتىر. ءبىزدىڭ دە وسى ۇستانىمدا بولعانىمىز ءجون.
رەپرەسسيا تۋرالى شىندىق، بىرىنشىدەن، قوعامدىق جانە ۇلتتىق سانانى بۇگىنگى مەملەكەتتىك دەربەس وركەندەۋىمىزگە سايكەستەندىرۋ ءۇشىن (مودەرنيزاتسيا) قاجەت. قوعام، اسىرەسە، جاس ۇرپاق ءبىزدىڭ قانداي تەرەڭ رۋحاني داعدارىس جانە قۇلدىراۋدان شىعۋ جولىندا تۇرعانىمىزدى دۇرىس تۇسىنۋگە ءتيىس. حح عاسىردىڭ باسىندا جاڭعىرۋ، ءوسىپ-ءونۋ جولىنا تۇسكەن قازاق ۇلتى قانداي سەبەپتەرگە بايلانىستى جانتۇرشىگەرلىك تراگەديالاردى باسىنان كەشىردى. العاشقى جانە ەكىنشى بۋىن ۇلتتىق باسقارۋشى توپتىڭ جانە شىعارماشىلىقتاعى زيالىلاردىڭ تۇگەلدەي دەرلىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعانى، سولارمەن بىرگە ۇلتتىق يدەيانىڭ دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، جەڭىلىس تابۋى، بۇل – جەڭىل-جەلپى نارسە ەمەس. مەنىڭشە، حح عاسىرداعى قۋعىن-سۇرگىن، اشتىق جانە باسقا جالپىۇلتتىق تراگەديانى ايعاقتايتىن تاقىرىپتار ارنايى مەملەكەتتىك تاپسىرىس نەگىزىندە ىرگەلى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالۋعا ءتيىس. مەملەكەتتىك-قوعامدىق باعدارلاما نەگىزىندە جۇمىس جاسايتىن ارنايى ورتالىق نەمەسە عىلىمي توپ قۇرىلىپ، ول توپ پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرسە، ءبىراز شارۋا اتقارىلعان بولار ەدى. ونداي كۇندى ءوز باسىم ارماندايمىن. وسى دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن جۇمىس وتكەن اعا ۇرپاقتار الدىندا بەرگەن ەسەبىمىز دە بولار ەدى. ال ازىرگە وسى مازمۇندا جاسالعان ارەكەتتەردەن كوڭىلگە قونىمدى ناتيجە شىقپاي تۇر.
– جالپى، تاريح عىلىمىندا وسى كۇردەلى تاقىرىپتى زەرتتەۋدە قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر بار ما؟ ۇقك مۇراعاتتارىنداعى شاڭ باسقان قۇپيا قۇجاتتارعا قول جەتكىزۋ قيىندىق تۋعىزىپ وتىرعان جوق پا؟
– مەن قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعى اتىنان، مىنە، بىرنەشە جىلدان بەرى ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى باسشىلىعىنىڭ اتىنا حات جازىپ، الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرى مەن بەلسەندىلەرى ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن سوت پروتسەستەرى ماتەريالدارىن كوپتومدىق تۇرىندە دايارلاۋ ءۇشىن وسى مەكەمەنىڭ مۇراعات قورلارىنداعى قۇجاتتىق ماتەريالداردىڭ كوشىرمەسىن الۋعا رۇقسات سۇراپ كەلەمىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، كوميتەت باسشىلىعى مۇراعات ماتەريالدارىمەن جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەردى. ول ءۇشىن راقمەت! دەگەنمەن كوپتومدىققا ەنۋگە ءتيىس ماتەريالداردىڭ ءبارىن قولمەن كوشىرىپ وتىرۋعا ءبىراز ۋاقىت جانە كۇش كەرەك. ءبىر-ەكى ادام ول شارۋانى اتقارا المايدى. ال مۇراعات قىزمەتكەرلەرى جوعارعى باسشىلىقتان رۇقساتتىڭ جوقتىعىن ايتىپ، قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن بەرمەيدى.
وسى رەتتە مىناداي جاعدايدى ايتۋعا ءتيىستىمىن. ءبىز سۇراپ وتىرعان مازمۇنداعى ماتەريالداردى رەسەي زەرتتەۋشىلەرى باياعىدا-اق جاريالاپ قويعان. تولىق زاڭدىق نەگىزدە. ونداي زاڭدىق اكتىلەر ءبىزدىڭ ەلدە دە قابىلدانعان. ماسەلەن، زاكون رەسپۋبليكي كازاحستان «و گوسۋدارستۆەننىح سەكرەتاح». الماتى، 2009. 24 س. وكىنىشكە قاراي، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى مۇراعات قورلارىنا جاۋاپتى باسشىلار قابىلدانعان زاڭدىق اكتىلەرگە نازار اۋداراتىن ەمەس.
«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بويىنشا ۇكىمەتتىڭ 2009 جىلعى 16 اقپاندا (№ 158 قاۋلىسىمەن) بەكىتكەن ءىس-شارالار جوسپارىندا «الاش قوزعالىسى: الاشتىقتارعا جاسالعان سوت پروتسەستەرىنىڭ ماتەريالدار جيناعى» (3-توم) جانە «قازاقستانداعى 1920–1950 جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسيالار» (3-توم) اتتى كوپتومدىقتى دايارلاپ، باسپادان شىعارۋ بەلگىلەنگەن. وسى كوپتومدىق ەكىنشى جىلى تەندەرگە شىعارىلىپ كەلەدى. ءبىر قىزىعى سول، بۇل كىتاپتاردى باسپادان شىعارۋعا قارجى بولىنەدى دە، ال ولاردى مۇراعاتتان تاۋىپ، عىلىمي باسىلىم رەتىندە دايارلاۋ (تابىلعان قۇجاتتاردى وقۋ جانە سۇرىپتاۋدان وتكىزۋ، كومپيۋتەرلىك ءماتىنىن دايارلاۋ، عىلىمي-انىقتامالىق اپپاراتىن جازۋ، ت.ب.) ىسىنە جۇمسالاتىن قارجى قاراستىرىلمايدى.
ياپىر-اۋ، اۋەلدە كىتاپتاردى دايارلاپ الۋ، ياعني عالىمداردىڭ جۇمىسىن قارجىلاندىرۋ قاجەت ەمەس پە؟
وتكەن جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا رەسپۋبليكالىق «ادىلەت تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ» جانە «قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ» ۇيىمداستىرۋىمەن «قازاقستانداعى ستالينيزم» تاقىرىبىندا عىلىمي كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى. وسى سياقتى ءبىرلى-جارىم عىلىمي جيىندار وتكىزۋ ارقىلى مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەنى ەڭسەرۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس.
مىنە، وسى كەلتىرىلگەن فاكتىلەر ءبىزدىڭ ساياسي رەپرەسسيا تاريحىنا قاتىستى كوپتومدىق قۇجاتتىق ماتەريالدار دايارلاۋدان، سونداي-اق ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ىسىنەن الىس تۇرعاندىعىمىزدى بايقاتسا كەرەك.
الاشقا ايتار داتىم…
ءبىز ءبىر نارسەنى انىق تۇسىنگەنىمىز ءجون. ساياسي رەپرەسسيا تاريحى – بۇل جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىك، مەملەكەتشىلدىك رۋحتا تاربيەلەۋگە تىكەلەي قاتىسى بار تاقىرىپ. كەزىندە، ياعني 1941 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە «يستوريا كازاحسكوي سسر» كىتابىنىڭ مازمۇنىن تالقىلاۋعا تۇسكەندە ماجىلىسكە قاتىسقان اعالارىمىزدىڭ ءبىرى «كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس» تاقىرىبىن ەنگىزبەۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى، سوندا م.اۋەزوۆ «ەگەر بۇل كىتاپقا كەنە حان كوتەرىلىسى ەنبەيتىن بولسا، ونداي تاريحتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟» دەپ قارسى سۇراۋ قويىپ، بۇل تاقىرىپتى قورعاپ قالعان ەكەن. سول سياقتى الاش تۋرالى تاريحي شىندىقتى حالىققا بەرمەسەك، ەندى قاشان بەرمەكپىز، ونى قازىرگى بۋىن تاريحشىلارى ءبىز ايتپاساق، كىم ايتادى؟ ءاربىر بۋىننىڭ ءوزىنىڭ ايتار ءسوزى، كوتەرەتىن جۇگى بولماق. ءوزىمىز بۇگىن ورىندايتىن مىندەتتى ەرتەڭگە قالدىرمايىق. مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتقا جاۋاپتى ازاماتتارىن وسى جاعدايعا بەت بۇرۋعا شاقىرامىن. ۇلى ابايدىڭ: «ءبىر جانعا ەكى ولمەك ادىلەت پە؟» دەگەن ءسوزى بار.
قۇباش ساعيدوللاۇلى، «الاش ايناسى».
