Mámbet QOIGELDIEV: Jalpyhalyqtyq qasiretti esten shyǵarý qoǵamnyń ózi úshin de qaýipti

3704
Adyrna.kz Telegram

– Memleket basshysynyń 1997 jyl­ǵy 5 sáýirdegi Jarlyǵymen «31 mamyr – Saıası repressııa qurbandaryn eske alý kúni» bolyp belgilengeni málim. Elimizde saıası repressııa jáne asharshylyq qurbandaryna taǵzym etip, atap ótý dástúrge aınaldy. Buqaralyq aqparat quraldarynda, tarıh­shy ǵalymdardyń ǵylymı eń­bek­terinde kezinde stalındik bılik tara­pynan qazaq qoǵamyna jasalyn­ǵan adam aıtqysyz qııanat, zorlyq jóninde jantúrshigerlik málimetter az jazylyp júrgen joq. Degenmen bul kúrdeli taqyryp túbegeıli zertteldi deý qıyn. Saıası repressııa taqyrybyn kóp jyl­dan beri zertteýshi ǵalym retinde osyndaı jalpyhalyqtyq qasiretke alyp kelgen sebepter jóninde ne aıtqan bolar edińiz?

– Qoǵamdy mundaı tereń qasiretke alyp kelgen jaǵdaılar jóninde az jazyl­ǵan joq. Áli de kóp jazylatyn bolady. Óıtkeni halyqtyń ótken XX ǵasyrdaǵy stalındik bılik tusynda basynan ótkizgen tragedııasy áli esinde jáne ony umytpaq emes. Ondaı jalpyhalyqtyq qasiretti es­ten shyǵarý qoǵamnyń ózi úshin de qaýipti bolar edi. Umytylǵan tájirıbeniń qaıta­lanýy ábden múmkin ǵoı. Sondyqtan da bolar, máselen, Reseı jáne Ýkraına sııaq­ty burynǵy keńestik, qazirgi derbes mem­leketterde saıası qýǵyn-súrgin tarıhy eń ózekti ǵylymı-zertteý taqyryptary sa­natynda. Bul máseleni arnaıy mem­lekettik tapsyrys arqyly zertteý dástúrge aınal­ǵan. Osy maqsatta Reseıdiń ózinde, Ýkraı­nada, Baltyq jaǵalaýy sııaqty elderde ǵylymı ortalyqtar qurylǵan, olardyń zertteý jumysyna batystyq ǵalymdar belsendi túrde atsalysýda.

Taqyrypty zertteýge, ásirese, batystyq ǵalymdardyń tartylýy paıdaly ári nátıjeli boldy. Batystyq zertteýshiler bul máseleni taldaý isine, birinshiden, tyń da jańa kózqaras, jańasha zertteý ádis-quraldaryn ala keldi, ekinshiden olardyń jumysy zertteý isine tıesili ekpin, qarqyn berdi.

Keńester Odaǵyndaǵy saıası repres­sııanyń sebepteri jóninde de az aıtylǵan joq. Keńestik ustanymdaǵy zertteýshiler kezinde, máselen, alǵashqy soıalıstik memlekettiń kapıtalıstik qorshaýda qal­ǵandyǵyna, jańa qoǵamdyq qurylysqa, ishki jáne syrtqy jaýlardyń qarsylyǵyna basa nazar aýdardy. Bul ustanymdaǵylar qoǵam neǵurlym soıalıstik qatynas­tardyń jeńisine jaqyndaı túsken saıyn, tap jaýlarynyń qarsylyǵy da soǵan sáıkes kúsheıe túspek degen stalındik tu­jy­rymǵa súıendi. Iaǵnı máseleni tym saıasattandyrýǵa, ıdeologııa­landyrýǵa basymdylyq berildi. Mundaı tujyrym bılik tarapynan alyp ımperııada júr­gizilgen saıası repressııalarǵa teorııalyq negiz boldy.

Qazirgi zertteýlerden ǵalymdardyń birshama tarıhı shyndyqqa jaqyndaı tús­kenin ańǵarý qıynǵa túspeıdi. Jańadan ashylǵan tarıhı qujattar Keńester Odaǵynda 1920-50-shi jyldardaǵy saıası repressııalardyń basynda Stalın qurǵan pıramıdalyq bıliktiń maqsatty túrde júrgizgen saıası kýrsy ekendigin, onyń aldymen stalındik basshylyqtyń ustany­mymen kelispegen eldiń saıası basqarýshy tobyna (elıtaǵa), sodan soń ekonomıkalyq turǵydan ústemdik quryp kelgen áleýmettik (býrjýazııa, baı, kýlak, j.b.) kúshterge jáne patrıottyq ustanymdaǵy ulttyń bel­sendi tulǵalaryna qarsy baǵyttalǵan zańdyq negizi kúmándi, shekten asqan zorlyq pen qııanatqa toly sharalar bolǵandyǵyn aıǵaqtap otyr.

Bılikti stalındik basqarýshy toptyń kýrsymen kelispegen saıası «elementter­den» (stalındik emes) «tazartý» sharalary olardy basqa ustanymdaǵy, ıaǵnı jastaý, bilimdirek, saıası jáne ıdeologııalyq tur­ǵydan aıtqanǵa kóngish elıtamen aýys­tyrýmen aıaqtaldy. «Áleýmettik turǵydan zııandy» baı-kýlaktardy joıý sharalary qoǵamdy ekonomıkalyq jáne kásipkerlik belsendiligi joǵary tulǵalardan aıyrdy, al úzilissiz júrgizilgen «ultshyldarmen» kúres naýqandary ultsyzdanýǵa, ulttyq nıgılızmge jol ashty.

QAZAQSTANDA JÚRGIZILGEN SAIaSI REPRESSIIa SAIaSATYN ARNAIY JAN-JAQTY ÁRI TEREŃ ZERTTEÝ ISI ÁLI QOLǴA ALYNǴAN JOQ

– Qazirgi kezde kúrdeli taqyryp – saıası repressııa máselesin júıeli zertteýge memleket tarapynan ynta-yqylas, qoldaý bar ma? Qazaqstan aýqymyndaǵy jalpy saıası repressııa tarıhyn qandaı kezeńderge bólýge bolar edi?

– Qazaqstanda júrgizilgen saıası repressııa saıasatyn arnaıy jan-jaqty ári tereń zertteý isi áli qolǵa alynǵan joq. Bul úshin jabýly jatqan muraǵattyq qorlardy zertteýshi ǵalymdardyń qolyna berý qajet. Sonda ǵana, máselen, reseılik deń­geıdegi zertteý jumystaryna qol jetkize alamyz. Reseıde bul taqyrypty arnaıy memlekettik tapsyrystar berý arqyly taldaýǵa alý jolǵa qoıylǵan. Maqsatty jáne baǵdarlamalyq negizge qoıylǵan bul sharýa óz nátıjesin berýde. Bizde áli «áliptiń artyn baǵý» ustanymy basymdylyq alyp kele jatqan sııaqty. Degenmen qolda bar azyn-aýlaq qujattyq materıaldarǵa súıene otyryp, elimizde júrgen repres­sııanyń mynadaı kezeńderin baǵamdaýǵa bolady.

Birinshi kezeń (1918-1920 j.j.) sha­mamen revolıýııa jáne azamat soǵysy jyldaryn qamtıdy. Repressııalyq shara­lar bolshevıkter partııasy ornatqan saıası júıege qarsy shyqqan ekonomıkalyq tur­ǵydan ústem taptarǵa, sondaı-aq keńes­tik emes, ulttyq negizdegi memlekettik qu­rylymdy talap etýshi azattyq ustanym­daǵy kúshterge baǵyttaldy.

Ekinshi kezeń shamamen 1923 jyldan, ıaǵnı I.Stalınniń joǵary bılikke kelgen mezgilinen bastalyp, 1932 jylmen aıaq­talady. Bul kezeńde budan buryn da júr­gizilgen repressııalyq sharalar óz jalǵasyn tapty. Degenmen bul kezeńniń mynadaı erekshelikteri baıqaldy. Máselen, baı-kýlaktardy tap retinde joıý bılik tara­pynan maqsatty túrde júrgizilgen sharalar arqyly osy mezgilde birjola aıaqtaldy. Qazaqstanda bastalyp, Máskeýde aıaqtalǵan eki birdeı sot proesteri nátıjesinde stalındik basshylyqtyń Qazaq ult-azattyq qozǵalysynyń basshylary jáne bel­sendilerimen «esep aıyrysý» isi aıaqtaldy. Osy jyldary memlekettik apparatta, partııa qatarynda júrgizilgen kadrlyq «tazartýlar» basqarýshy elıtanyń «jańa generaııasynyń» bılikke kelýin qam­tamasyz etti. 1920-shy jyldardyń sońy jáne 1930-shy jyldardyń basynda júrgizilgen sot proesterinde tergeýshiler ulttyq saıası elıtanyń sheteldik emıgra­ııaǵa ketken M.Shoqaı jáne Z.Ý. Toǵan sııaqty saıası tulǵalarmen, basma­shylar qozǵalysymen ózara baılanysyn anyq­taýǵa kóp kúsh jumsady. Bul faktiler ım­perııalyq ortalyqtyń óziniń ult isterinde júrgizip otyrǵan saıasatynyń ádiletsiz ekendigin ishteı sezinýiniń bir kórinisi edi.

Úshinshi kezeń shamamen 1933 jyldan bastalyp, 1937-1938 jyldary óziniń sha­ryq­taý shegine jetti. Qujattyq málimetter OGPÝ oryndarynyń 1933 jyly Qazaq­standa onnan astam «kontrrevolıýııalyq ulttyq uıymdardy» áshkerelep, joı­ǵan­dyǵy jóninde málimet beredi. Olar­dyń arasynda, máselen, Almaty jáne basqa qalalardaǵy Y.Mustambaev bas­qarǵan «Túrikterdiń halyq partııasy» (bul is boıynsha 12 adam sottalǵan), Ońtústik Qazaqstan oblysy Qarmaqshy aýdanyndaǵy (qazirgi Qyzylorda oblysyndaǵy) «Qyzyl kedeı» aýylynda 53 adamnan turǵan (bul is boıynsha bes adam atylyp, 48-i sot­talǵan), «Qaraǵandykómir» tresindegi 12 adamnan turǵan N.Kodalenko bastaǵan (bári de sottalǵan), Ońtústik Qazaqstan oblysy Áýlıe Ata aýdanynda 21 adamnan turǵan (bári de túrli merzimge sottalǵan) jáne basqa halyq sharýashylyǵyna «qaskúnemdik» jasaýshy toptar bar-tyn. Zertteý jumystary kórsetkendeı, bul «kontrrevolıýııalyq» ulttyq uıymdar esebinde «áshkerelengen» toptardyń qa­lyptasý barysyn, baǵyt-baǵdaryn (jarǵy, baǵdarlama), naqty qyzmetin aıǵaqtaıtyn qujattyq materıaldar, árıne, múldem joq-tyn. Tergeý isinde qattalǵan materıal­dar, negizinen, tutqynǵa alý orderlerinen, tergeý hattamalarynan, aıyptaý qory­tyndylarynan, sondaı-aq tutqyndardyń aryz-tilekterinen quralǵan. Basqasha aıtqanda, tergeý isterinde saıası tutqyn­dardy aıyptaýǵa negiz bolarlyq «dálel materıaldar» tergeý barysynda olarǵa jasalǵan adam jany tózgisiz túrli qııanat­tardan soń alynǵan «kórsetýler» ǵana edi. Sondaı-aq bul «kórsetýler» alǵashqy ter­geýde emes, tutqyndardyń abaqty kame­rasynda aılap-jyldap kórgen túrli zor­lyq-zombylyǵynan soń alynǵan «fak­tisy­maqtar» bolatyn. Sonymen birge úshin­shi kezeńge tán mynadaı bir erekshelikti aıta ketken jón. Eger ekinshi kezeńde ter­geýshiler qoǵamnan soıalıstik qurylysqa qarsy zııankestik áreketterdi júrgizýshi «elementterdi» neǵurlym kóbirek taýyp, ózderine júktelgen jospardy asyra oryn­daýǵa tyryssa, endigi ýaqytta tutqyn­dar­dyń arasynan sheteldik, negizinen, Germa­nııa men Japonııa sııaqty mem­le­ketterdiń keńestik qoǵamdaǵy «agent­terin» kóbirek tabýǵa kúsh saldy. Óıtkeni Ekinshi dúnıe­júzilik soǵys jaqyndap kele jatty. Keńes­tik baqylaý oryndary qazaq sııaqty ult­tarǵa kapıtalıstik memleketterdiń «agent­ter» jasaqtaıtyn bazasy esebinde qarady. Bul da metrapolııalyq ortalyqtarǵa tán minez-tin. Az halyqtarǵa jasaǵan qııanaty olarǵa esh ýaqytta ishki tynyshtyq pen senimdilik bergen emes.

Tórtinshi kezeń soǵystan keıingi mezgilge, ıaǵnı 1940-shy jyldardyń sońy, 1950-shi jyldardyń basyna tán. Bul jyl­dary saıası repressııa qurbany bolǵan saıası elıta nemese halyq sharýashylyǵyna zııankestik pıǵyldaǵy «elementter» emes, soǵys jyldary belsendi shyǵarmashylyq qyzmeti arqyly patrıottyq ustanymyn ashyq bildirgen ǵalymdar men aqyn-jazý­shylar edi (E. Bekmahanov, B.Súleı­menov, E.Ismaıylov, Sh.Ábenov j.b.). Keńestik bılik júrgizgen saıası repressııalar bary­synda qııanatty tek jeke tulǵalar ǵana kórgen joq, sonymen birge ádiletsizdik oǵy resmı ıdeologııa ustanymyna qaıshy ke­letin ıdeıalarǵa da jumsaldy. 1943 jyly máskeýlik jáne jergilikti ǵalymdar men jazýshylardyń ortaq eńbegi «Istorııa Kazahskoı SSR s drevneıshıh vremen do nashıh dneı» atty kitaby jaryq kórdi. Kitapta patshalyq bıliktiń Qazaqstandy otar­laý jáne qazaq qoǵamyn orystandyrý saıasaty tııanaqty túrde taldaýǵa alynyp, bul áreketke jaýap retinde kóringen qazaq halqynyń óz táýelsizdigi úshin kúresine, túrli aımaqtarda júrgen aza­mattyq qarsylyqqa jeke taraýlar arnaldy. Ulttyq qoǵamdyq oıdaǵy «Zar zaman» aǵymyna tıesili kóńil aýdaryldy. Osynyń bári Máskeýdegi ulyderjavalyq ustanym­daǵy ortada «bul qazaq degen qandaı «tańdaýly halyq» (ızbrannyı bogom narod) edi» degen pikir týdyrdy. Kitap tez arada aınalymnan alynyp tasta­lyndy.

Saıası repressııanyń kezeńderi jóninde aıtqanda, árıne, onyń 1985-1991 j.j. júrgizilgen sońǵy kezeńin atamaý ádilet­sizdik bolar edi. Bul kezeńde ortalyq bılik óziniń bastapqy jolyna qaıta oraldy, ıaǵnı 1980-shi jyldary boı kótergen qazaq «ultshyldyǵy» úshin kináni taǵy da D.A. Qonaev basynda turǵan saıası basqarýshy topqa artýǵa daıar ekendigin kórsetti. «Qazaq isi» («Kazahskoe delo») degen atpen júrgen sot proesteri sonyń kórinisi edi. Naǵyz repressııalyq sharalar 1986 jylǵy Jel­toq­san kóterilisine qatynasqan qazaq jastaryna da baılanysty júrgizildi. Jel­toqsan kóterilisi keńestik bıliktiń tereń júıelik daǵdarysta ekendigin anyq kór­setýmen birge, permanentti repres­sııalyq sharalarsyz bul bıliktiń ómir súre al­maıtyndyǵyn da baıqatty.

TARIHI ShYNDYQ JEKE TULǴANY, QOǴAMDY, BILIKTI TÁRBIELEIDI

– Ózge memleketter saıası qýǵyn-súrgin men ashtyq qurbandaryn egjeı-tegjeıli zerttep, tom-tom eńbekter jarııalap úlgerdi. Reseıdiń ózinde qýǵyn- súrgin tarıhyn zertteý isi 20-30 jyldan beri irgeli de maqsatty zertteý obektisine aınalǵan. «ROSSPEN» jáne «Algorıtm» sııaqty baspa oryndary tom-tomdap kitaptar shyǵarýdan tan­baı keledi. Repressııa tarıhyna qa­tysty ártúrli ustanymdaǵy pikir­lerge tolyq múmkindik berilip qana qoımaı, kóp elder batyl túrde mem­lekettik ustanymyn bildirip, saıası baǵa berip, aıyptap jatyr. Bizde repressııa máselesin júıeli túrde zertteý úshin ne isteý kerek?

– Óte oryndy suraq. Tarıhı shyndyq jeke tulǵany, qoǵamdy, bılikti tárbıe­leıdi. Shyndyq aıtylmasa, túrli ádilet­sizdikterge jol ashylady. Reseı qoǵamy osy oıdy túsingendikten repressııa týraly shyndyqtyń aıtylǵanyn qalap otyr. Bizdiń de osy ustanymda bolǵanymyz jón.

Repressııa týraly shyndyq, birinshiden, qoǵamdyq jáne ulttyq sanany búgingi mem­lekettik derbes órkendeýimizge sáıkes­tendirý úshin (modernızaııa) qajet. Qoǵam, ásirese, jas urpaq bizdiń qandaı tereń rýhanı daǵdarys jáne quldyraýdan shyǵý jolynda turǵanymyzdy durys túsinýge tıis. HH ǵasyrdyń basynda jańǵyrý, ósip-óný jolyna túsken qazaq ulty qandaı sebepterge baılanysty jantúrshigerlik tragedııalardy basynan keshirdi. Alǵashqy jáne ekinshi býyn ulttyq basqarýshy toptyń jáne shyǵarmashylyqtaǵy zııalylardyń túgeldeı derlik repressııa qurbany bol­ǵany, solarmen birge ulttyq ıdeıanyń da qýǵyn-súrginge ushyrap, jeńilis tabýy, bul – jeńil-jelpi nárse emes. Menińshe, HH ǵasyrdaǵy qýǵyn-súrgin, ashtyq jáne basqa jalpyulttyq tragedııany aıǵaqtaıtyn taqyryptar arnaıy memlekettik tapsyrys negizinde irgeli zertteý obektisine aınalýǵa tıis. Memlekettik-qoǵamdyq baǵdarlama negizinde jumys jasaıtyn arnaıy ortalyq nemese ǵylymı top qurylyp, ol top Par­lament aldynda esep berse, biraz sharýa atqarylǵan bolar edi. Ondaı kúndi óz basym armandaımyn. Osy deńgeıde júr­gizilgen jumys ótken aǵa urpaqtar aldynda bergen esebimiz de bolar edi. Al ázirge osy mazmunda jasalǵan áreketterden kóńilge qonymdy nátıje shyqpaı tur.

– Jalpy, tarıh ǵylymynda osy kúrdeli taqyrypty zertteýde qandaı da bir kedergiler bar ma? UQK mu­raǵattaryndaǵy shań basqan qupııa qujattarǵa qol jetkizý qıyndyq týǵyzyp otyrǵan joq pa?

– Men Qazaqstan tarıhshylary qaýym­dastyǵy atynan, mine, birneshe jyldan beri elimizdiń Ulttyq qaýipsizdik komıteti basshylyǵynyń atyna hat jazyp, Alash qozǵalysy qaıratkerleri men belsendileri ústinen júrgizilgen sot proesteri ma­terıal­daryn kóptomdyq túrinde daıarlaý úshin osy mekemeniń muraǵat qorlaryndaǵy qujattyq materıaldardyń kóshirmesin alýǵa ruqsat surap kelemin. Shynyn aıtý kerek, komıtet basshylyǵy muraǵat materıaldarymen jumys isteýge ruqsat berdi. Ol úshin raqmet! Degenmen kóp­tomdyqqa enýge tıis materıaldardyń bárin qolmen kóshirip otyrýǵa biraz ýaqyt jáne kúsh kerek. Bir-eki adam ol sharýany atqara almaıdy. Al muraǵat qyzmetkerleri joǵarǵy basshylyqtan ruqsattyń joq­tyǵyn aıtyp, qujattardyń kóshirmesin bermeıdi.

Osy rette mynadaı jaǵdaıdy aıtýǵa tıistimin. Biz surap otyrǵan mazmundaǵy materıaldardy Reseı zertteýshileri baıaǵyda-aq jarııalap qoı­ǵan. Tolyq zańdyq negizde. Ondaı zańdyq aktiler bizdiń elde de qabyldanǵan. Máselen, Zakon Respýblıkı Kazahstan «O gosý­darstvennyh sekretah». Almaty, 2009. 24 s. Ókinishke qaraı, Ulttyq qaýipsizdik komıtetindegi muraǵat qorlaryna jaýapty basshylar qabyldanǵan zańdyq aktilerge nazar aýdaratyn emes.

«Mádenı mura» memlekettik baǵ­dar­lamasy boıynsha Úkimettiń 2009 jylǵy 16 aqpanda (№ 158 qaýlysymen) bekitken is-sharalar josparynda «Alash qozǵalysy: alashtyqtarǵa jasalǵan sot proesteriniń materıaldar jınaǵy» (3-tom) jáne «Qa­zaqstandaǵy 1920–1950 jyldardaǵy saıası repressııalar» (3-tom) atty kóp­tomdyqty daıarlap, baspadan shyǵarý belgilengen. Osy kóptomdyq ekinshi jyly tenderge shyǵarylyp keledi. Bir qyzyǵy sol, bul kitaptardy baspadan shyǵarýǵa qarjy bólinedi de, al olardy muraǵattan taýyp, ǵylymı basylym retinde daıarlaý (tabylǵan qujattardy oqý jáne suryptaýdan ótkizý, kompıýterlik mátinin daıarlaý, ǵylymı-anyqtamalyq apparatyn jazý, t.b.) isine jumsalatyn qarjy qarastyrylmaıdy.

Iapyr-aý, áýelde kitaptardy daıarlap alý, ıaǵnı ǵalymdardyń jumysyn qarjy­landyrý qajet emes pe?

Ótken jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik muraǵatynda respýb­lıkalyq «Ádilet tarıhı-aǵartý qo­ǵamy­nyń» jáne «Qazaqstan tarıhshylary qaýym­dastyǵynyń» uıymdastyrýymen «Qazaqstandaǵy stalınızm» taqyrybynda ǵylymı konferenııa bolyp ótti. Osy sııaqty birli-jarym ǵylymı jıyndar ótkizý arqyly mundaı aýqymdy máseleni eńserý, árıne, múmkin emes.

Mine, osy keltirilgen faktiler bizdiń saıası repressııa tarıhyna qatysty kóp­tomdyq qujattyq materıaldar daıarlaý­dan, sondaı-aq irgeli ǵylymı-zertteýler júrgizý isinen alys turǵandyǵymyzdy baıqatsa kerek.

ALAShQA AITAR DATYM…

Biz bir nárseni anyq túsingenimiz jón. Saıası repressııa tarıhy – bul jas urpaqty otansúıgishtik, memleketshildik rýhta tárbıeleýge tikeleı qatysy bar taqyryp. Kezinde, ıaǵnı 1941 jyly Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetinde «Istorııa Kazahskoı SSR» kitabynyń mazmunyn talqylaýǵa túskende májiliske qatysqan aǵalarymyzdyń biri «Kenesary han bastaǵan ult-azattyq qozǵalys» taqyrybyn engizbeý týraly usynys aıtty, sonda M.Áýezov «eger bul kitapqa Kene han kóterilisi enbeıtin bolsa, ondaı tarıhtyń kimge keregi bar?» dep qarsy suraý qoıyp, bul taqyrypty qorǵap qalǵan eken. Sol sııaqty Alash týraly tarıhı shyndyqty halyqqa bermesek, endi qashan bermekpiz, ony qazirgi býyn tarıhshylary biz aıtpasaq, kim aıtady? Árbir býynnyń óziniń aıtar sózi, kóteretin júgi bolmaq. Ózimiz búgin oryndaıtyn mindetti erteńge qaldyrmaıyq. Men Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatqa jaýapty azamattaryn osy jaǵdaıǵa bet burýǵa shaqyramyn. Uly Abaıdyń: «Bir janǵa eki ólmek ádilet pe?» degen sózi bar.


Qubash Saǵıdollauly, «Alash aınasy».

 

Pikirler