– Memleket basshysynyń 1997 jylǵy 5 sáýirdegi Jarlyǵymen «31 mamyr – Saıası repressııa qurbandaryn eske alý kúni» bolyp belgilengeni málim. Elimizde saıası repressııa jáne asharshylyq qurbandaryna taǵzym etip, atap ótý dástúrge aınaldy. Buqaralyq aqparat quraldarynda, tarıhshy ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterinde kezinde stalındik bılik tarapynan qazaq qoǵamyna jasalynǵan adam aıtqysyz qııanat, zorlyq jóninde jantúrshigerlik málimetter az jazylyp júrgen joq. Degenmen bul kúrdeli taqyryp túbegeıli zertteldi deý qıyn. Saıası repressııa taqyrybyn kóp jyldan beri zertteýshi ǵalym retinde osyndaı jalpyhalyqtyq qasiretke alyp kelgen sebepter jóninde ne aıtqan bolar edińiz?
– Qoǵamdy mundaı tereń qasiretke alyp kelgen jaǵdaılar jóninde az jazylǵan joq. Áli de kóp jazylatyn bolady. Óıtkeni halyqtyń ótken XX ǵasyrdaǵy stalındik bılik tusynda basynan ótkizgen tragedııasy áli esinde jáne ony umytpaq emes. Ondaı jalpyhalyqtyq qasiretti esten shyǵarý qoǵamnyń ózi úshin de qaýipti bolar edi. Umytylǵan tájirıbeniń qaıtalanýy ábden múmkin ǵoı. Sondyqtan da bolar, máselen, Reseı jáne Ýkraına sııaqty burynǵy keńestik, qazirgi derbes memleketterde saıası qýǵyn-súrgin tarıhy eń ózekti ǵylymı-zertteý taqyryptary sanatynda. Bul máseleni arnaıy memlekettik tapsyrys arqyly zertteý dástúrge aınalǵan. Osy maqsatta Reseıdiń ózinde, Ýkraınada, Baltyq jaǵalaýy sııaqty elderde ǵylymı ortalyqtar qurylǵan, olardyń zertteý jumysyna batystyq ǵalymdar belsendi túrde atsalysýda.
Taqyrypty zertteýge, ásirese, batystyq ǵalymdardyń tartylýy paıdaly ári nátıjeli boldy. Batystyq zertteýshiler bul máseleni taldaý isine, birinshiden, tyń da jańa kózqaras, jańasha zertteý ádis-quraldaryn ala keldi, ekinshiden olardyń jumysy zertteý isine tıesili ekpin, qarqyn berdi.
Keńester Odaǵyndaǵy saıası repressııanyń sebepteri jóninde de az aıtylǵan joq. Keńestik ustanymdaǵy zertteýshiler kezinde, máselen, alǵashqy soıalıstik memlekettiń kapıtalıstik qorshaýda qalǵandyǵyna, jańa qoǵamdyq qurylysqa, ishki jáne syrtqy jaýlardyń qarsylyǵyna basa nazar aýdardy. Bul ustanymdaǵylar qoǵam neǵurlym soıalıstik qatynastardyń jeńisine jaqyndaı túsken saıyn, tap jaýlarynyń qarsylyǵy da soǵan sáıkes kúsheıe túspek degen stalındik tujyrymǵa súıendi. Iaǵnı máseleni tym saıasattandyrýǵa, ıdeologııalandyrýǵa basymdylyq berildi. Mundaı tujyrym bılik tarapynan alyp ımperııada júrgizilgen saıası repressııalarǵa teorııalyq negiz boldy.
Qazirgi zertteýlerden ǵalymdardyń birshama tarıhı shyndyqqa jaqyndaı túskenin ańǵarý qıynǵa túspeıdi. Jańadan ashylǵan tarıhı qujattar Keńester Odaǵynda 1920-50-shi jyldardaǵy saıası repressııalardyń basynda Stalın qurǵan pıramıdalyq bıliktiń maqsatty túrde júrgizgen saıası kýrsy ekendigin, onyń aldymen stalındik basshylyqtyń ustanymymen kelispegen eldiń saıası basqarýshy tobyna (elıtaǵa), sodan soń ekonomıkalyq turǵydan ústemdik quryp kelgen áleýmettik (býrjýazııa, baı, kýlak, j.b.) kúshterge jáne patrıottyq ustanymdaǵy ulttyń belsendi tulǵalaryna qarsy baǵyttalǵan zańdyq negizi kúmándi, shekten asqan zorlyq pen qııanatqa toly sharalar bolǵandyǵyn aıǵaqtap otyr.
Bılikti stalındik basqarýshy toptyń kýrsymen kelispegen saıası «elementterden» (stalındik emes) «tazartý» sharalary olardy basqa ustanymdaǵy, ıaǵnı jastaý, bilimdirek, saıası jáne ıdeologııalyq turǵydan aıtqanǵa kóngish elıtamen aýystyrýmen aıaqtaldy. «Áleýmettik turǵydan zııandy» baı-kýlaktardy joıý sharalary qoǵamdy ekonomıkalyq jáne kásipkerlik belsendiligi joǵary tulǵalardan aıyrdy, al úzilissiz júrgizilgen «ultshyldarmen» kúres naýqandary ultsyzdanýǵa, ulttyq nıgılızmge jol ashty.
QAZAQSTANDA JÚRGIZILGEN SAIaSI REPRESSIIa SAIaSATYN ARNAIY JAN-JAQTY ÁRI TEREŃ ZERTTEÝ ISI ÁLI QOLǴA ALYNǴAN JOQ
– Qazirgi kezde kúrdeli taqyryp – saıası repressııa máselesin júıeli zertteýge memleket tarapynan ynta-yqylas, qoldaý bar ma? Qazaqstan aýqymyndaǵy jalpy saıası repressııa tarıhyn qandaı kezeńderge bólýge bolar edi?
– Qazaqstanda júrgizilgen saıası repressııa saıasatyn arnaıy jan-jaqty ári tereń zertteý isi áli qolǵa alynǵan joq. Bul úshin jabýly jatqan muraǵattyq qorlardy zertteýshi ǵalymdardyń qolyna berý qajet. Sonda ǵana, máselen, reseılik deńgeıdegi zertteý jumystaryna qol jetkize alamyz. Reseıde bul taqyrypty arnaıy memlekettik tapsyrystar berý arqyly taldaýǵa alý jolǵa qoıylǵan. Maqsatty jáne baǵdarlamalyq negizge qoıylǵan bul sharýa óz nátıjesin berýde. Bizde áli «áliptiń artyn baǵý» ustanymy basymdylyq alyp kele jatqan sııaqty. Degenmen qolda bar azyn-aýlaq qujattyq materıaldarǵa súıene otyryp, elimizde júrgen repressııanyń mynadaı kezeńderin baǵamdaýǵa bolady.
Birinshi kezeń (1918-1920 j.j.) shamamen revolıýııa jáne azamat soǵysy jyldaryn qamtıdy. Repressııalyq sharalar bolshevıkter partııasy ornatqan saıası júıege qarsy shyqqan ekonomıkalyq turǵydan ústem taptarǵa, sondaı-aq keńestik emes, ulttyq negizdegi memlekettik qurylymdy talap etýshi azattyq ustanymdaǵy kúshterge baǵyttaldy.
Ekinshi kezeń shamamen 1923 jyldan, ıaǵnı I.Stalınniń joǵary bılikke kelgen mezgilinen bastalyp, 1932 jylmen aıaqtalady. Bul kezeńde budan buryn da júrgizilgen repressııalyq sharalar óz jalǵasyn tapty. Degenmen bul kezeńniń mynadaı erekshelikteri baıqaldy. Máselen, baı-kýlaktardy tap retinde joıý bılik tarapynan maqsatty túrde júrgizilgen sharalar arqyly osy mezgilde birjola aıaqtaldy. Qazaqstanda bastalyp, Máskeýde aıaqtalǵan eki birdeı sot proesteri nátıjesinde stalındik basshylyqtyń Qazaq ult-azattyq qozǵalysynyń basshylary jáne belsendilerimen «esep aıyrysý» isi aıaqtaldy. Osy jyldary memlekettik apparatta, partııa qatarynda júrgizilgen kadrlyq «tazartýlar» basqarýshy elıtanyń «jańa generaııasynyń» bılikke kelýin qamtamasyz etti. 1920-shy jyldardyń sońy jáne 1930-shy jyldardyń basynda júrgizilgen sot proesterinde tergeýshiler ulttyq saıası elıtanyń sheteldik emıgraııaǵa ketken M.Shoqaı jáne Z.Ý. Toǵan sııaqty saıası tulǵalarmen, basmashylar qozǵalysymen ózara baılanysyn anyqtaýǵa kóp kúsh jumsady. Bul faktiler ımperııalyq ortalyqtyń óziniń ult isterinde júrgizip otyrǵan saıasatynyń ádiletsiz ekendigin ishteı sezinýiniń bir kórinisi edi.
Úshinshi kezeń shamamen 1933 jyldan bastalyp, 1937-1938 jyldary óziniń sharyqtaý shegine jetti. Qujattyq málimetter OGPÝ oryndarynyń 1933 jyly Qazaqstanda onnan astam «kontrrevolıýııalyq ulttyq uıymdardy» áshkerelep, joıǵandyǵy jóninde málimet beredi. Olardyń arasynda, máselen, Almaty jáne basqa qalalardaǵy Y.Mustambaev basqarǵan «Túrikterdiń halyq partııasy» (bul is boıynsha 12 adam sottalǵan), Ońtústik Qazaqstan oblysy Qarmaqshy aýdanyndaǵy (qazirgi Qyzylorda oblysyndaǵy) «Qyzyl kedeı» aýylynda 53 adamnan turǵan (bul is boıynsha bes adam atylyp, 48-i sottalǵan), «Qaraǵandykómir» tresindegi 12 adamnan turǵan N.Kodalenko bastaǵan (bári de sottalǵan), Ońtústik Qazaqstan oblysy Áýlıe Ata aýdanynda 21 adamnan turǵan (bári de túrli merzimge sottalǵan) jáne basqa halyq sharýashylyǵyna «qaskúnemdik» jasaýshy toptar bar-tyn. Zertteý jumystary kórsetkendeı, bul «kontrrevolıýııalyq» ulttyq uıymdar esebinde «áshkerelengen» toptardyń qalyptasý barysyn, baǵyt-baǵdaryn (jarǵy, baǵdarlama), naqty qyzmetin aıǵaqtaıtyn qujattyq materıaldar, árıne, múldem joq-tyn. Tergeý isinde qattalǵan materıaldar, negizinen, tutqynǵa alý orderlerinen, tergeý hattamalarynan, aıyptaý qorytyndylarynan, sondaı-aq tutqyndardyń aryz-tilekterinen quralǵan. Basqasha aıtqanda, tergeý isterinde saıası tutqyndardy aıyptaýǵa negiz bolarlyq «dálel materıaldar» tergeý barysynda olarǵa jasalǵan adam jany tózgisiz túrli qııanattardan soń alynǵan «kórsetýler» ǵana edi. Sondaı-aq bul «kórsetýler» alǵashqy tergeýde emes, tutqyndardyń abaqty kamerasynda aılap-jyldap kórgen túrli zorlyq-zombylyǵynan soń alynǵan «faktisymaqtar» bolatyn. Sonymen birge úshinshi kezeńge tán mynadaı bir erekshelikti aıta ketken jón. Eger ekinshi kezeńde tergeýshiler qoǵamnan soıalıstik qurylysqa qarsy zııankestik áreketterdi júrgizýshi «elementterdi» neǵurlym kóbirek taýyp, ózderine júktelgen jospardy asyra oryndaýǵa tyryssa, endigi ýaqytta tutqyndardyń arasynan sheteldik, negizinen, Germanııa men Japonııa sııaqty memleketterdiń keńestik qoǵamdaǵy «agentterin» kóbirek tabýǵa kúsh saldy. Óıtkeni Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jaqyndap kele jatty. Keńestik baqylaý oryndary qazaq sııaqty ulttarǵa kapıtalıstik memleketterdiń «agentter» jasaqtaıtyn bazasy esebinde qarady. Bul da metrapolııalyq ortalyqtarǵa tán minez-tin. Az halyqtarǵa jasaǵan qııanaty olarǵa esh ýaqytta ishki tynyshtyq pen senimdilik bergen emes.
Tórtinshi kezeń soǵystan keıingi mezgilge, ıaǵnı 1940-shy jyldardyń sońy, 1950-shi jyldardyń basyna tán. Bul jyldary saıası repressııa qurbany bolǵan saıası elıta nemese halyq sharýashylyǵyna zııankestik pıǵyldaǵy «elementter» emes, soǵys jyldary belsendi shyǵarmashylyq qyzmeti arqyly patrıottyq ustanymyn ashyq bildirgen ǵalymdar men aqyn-jazýshylar edi (E. Bekmahanov, B.Súleımenov, E.Ismaıylov, Sh.Ábenov j.b.). Keńestik bılik júrgizgen saıası repressııalar barysynda qııanatty tek jeke tulǵalar ǵana kórgen joq, sonymen birge ádiletsizdik oǵy resmı ıdeologııa ustanymyna qaıshy keletin ıdeıalarǵa da jumsaldy. 1943 jyly máskeýlik jáne jergilikti ǵalymdar men jazýshylardyń ortaq eńbegi «Istorııa Kazahskoı SSR s drevneıshıh vremen do nashıh dneı» atty kitaby jaryq kórdi. Kitapta patshalyq bıliktiń Qazaqstandy otarlaý jáne qazaq qoǵamyn orystandyrý saıasaty tııanaqty túrde taldaýǵa alynyp, bul áreketke jaýap retinde kóringen qazaq halqynyń óz táýelsizdigi úshin kúresine, túrli aımaqtarda júrgen azamattyq qarsylyqqa jeke taraýlar arnaldy. Ulttyq qoǵamdyq oıdaǵy «Zar zaman» aǵymyna tıesili kóńil aýdaryldy. Osynyń bári Máskeýdegi ulyderjavalyq ustanymdaǵy ortada «bul qazaq degen qandaı «tańdaýly halyq» (ızbrannyı bogom narod) edi» degen pikir týdyrdy. Kitap tez arada aınalymnan alynyp tastalyndy.
Saıası repressııanyń kezeńderi jóninde aıtqanda, árıne, onyń 1985-1991 j.j. júrgizilgen sońǵy kezeńin atamaý ádiletsizdik bolar edi. Bul kezeńde ortalyq bılik óziniń bastapqy jolyna qaıta oraldy, ıaǵnı 1980-shi jyldary boı kótergen qazaq «ultshyldyǵy» úshin kináni taǵy da D.A. Qonaev basynda turǵan saıası basqarýshy topqa artýǵa daıar ekendigin kórsetti. «Qazaq isi» («Kazahskoe delo») degen atpen júrgen sot proesteri sonyń kórinisi edi. Naǵyz repressııalyq sharalar 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisine qatynasqan qazaq jastaryna da baılanysty júrgizildi. Jeltoqsan kóterilisi keńestik bıliktiń tereń júıelik daǵdarysta ekendigin anyq kórsetýmen birge, permanentti repressııalyq sharalarsyz bul bıliktiń ómir súre almaıtyndyǵyn da baıqatty.
TARIHI ShYNDYQ JEKE TULǴANY, QOǴAMDY, BILIKTI TÁRBIELEIDI
– Ózge memleketter saıası qýǵyn-súrgin men ashtyq qurbandaryn egjeı-tegjeıli zerttep, tom-tom eńbekter jarııalap úlgerdi. Reseıdiń ózinde qýǵyn- súrgin tarıhyn zertteý isi 20-30 jyldan beri irgeli de maqsatty zertteý obektisine aınalǵan. «ROSSPEN» jáne «Algorıtm» sııaqty baspa oryndary tom-tomdap kitaptar shyǵarýdan tanbaı keledi. Repressııa tarıhyna qatysty ártúrli ustanymdaǵy pikirlerge tolyq múmkindik berilip qana qoımaı, kóp elder batyl túrde memlekettik ustanymyn bildirip, saıası baǵa berip, aıyptap jatyr. Bizde repressııa máselesin júıeli túrde zertteý úshin ne isteý kerek?
– Óte oryndy suraq. Tarıhı shyndyq jeke tulǵany, qoǵamdy, bılikti tárbıeleıdi. Shyndyq aıtylmasa, túrli ádiletsizdikterge jol ashylady. Reseı qoǵamy osy oıdy túsingendikten repressııa týraly shyndyqtyń aıtylǵanyn qalap otyr. Bizdiń de osy ustanymda bolǵanymyz jón.
Repressııa týraly shyndyq, birinshiden, qoǵamdyq jáne ulttyq sanany búgingi memlekettik derbes órkendeýimizge sáıkestendirý úshin (modernızaııa) qajet. Qoǵam, ásirese, jas urpaq bizdiń qandaı tereń rýhanı daǵdarys jáne quldyraýdan shyǵý jolynda turǵanymyzdy durys túsinýge tıis. HH ǵasyrdyń basynda jańǵyrý, ósip-óný jolyna túsken qazaq ulty qandaı sebepterge baılanysty jantúrshigerlik tragedııalardy basynan keshirdi. Alǵashqy jáne ekinshi býyn ulttyq basqarýshy toptyń jáne shyǵarmashylyqtaǵy zııalylardyń túgeldeı derlik repressııa qurbany bolǵany, solarmen birge ulttyq ıdeıanyń da qýǵyn-súrginge ushyrap, jeńilis tabýy, bul – jeńil-jelpi nárse emes. Menińshe, HH ǵasyrdaǵy qýǵyn-súrgin, ashtyq jáne basqa jalpyulttyq tragedııany aıǵaqtaıtyn taqyryptar arnaıy memlekettik tapsyrys negizinde irgeli zertteý obektisine aınalýǵa tıis. Memlekettik-qoǵamdyq baǵdarlama negizinde jumys jasaıtyn arnaıy ortalyq nemese ǵylymı top qurylyp, ol top Parlament aldynda esep berse, biraz sharýa atqarylǵan bolar edi. Ondaı kúndi óz basym armandaımyn. Osy deńgeıde júrgizilgen jumys ótken aǵa urpaqtar aldynda bergen esebimiz de bolar edi. Al ázirge osy mazmunda jasalǵan áreketterden kóńilge qonymdy nátıje shyqpaı tur.
– Jalpy, tarıh ǵylymynda osy kúrdeli taqyrypty zertteýde qandaı da bir kedergiler bar ma? UQK muraǵattaryndaǵy shań basqan qupııa qujattarǵa qol jetkizý qıyndyq týǵyzyp otyrǵan joq pa?
– Men Qazaqstan tarıhshylary qaýymdastyǵy atynan, mine, birneshe jyldan beri elimizdiń Ulttyq qaýipsizdik komıteti basshylyǵynyń atyna hat jazyp, Alash qozǵalysy qaıratkerleri men belsendileri ústinen júrgizilgen sot proesteri materıaldaryn kóptomdyq túrinde daıarlaý úshin osy mekemeniń muraǵat qorlaryndaǵy qujattyq materıaldardyń kóshirmesin alýǵa ruqsat surap kelemin. Shynyn aıtý kerek, komıtet basshylyǵy muraǵat materıaldarymen jumys isteýge ruqsat berdi. Ol úshin raqmet! Degenmen kóptomdyqqa enýge tıis materıaldardyń bárin qolmen kóshirip otyrýǵa biraz ýaqyt jáne kúsh kerek. Bir-eki adam ol sharýany atqara almaıdy. Al muraǵat qyzmetkerleri joǵarǵy basshylyqtan ruqsattyń joqtyǵyn aıtyp, qujattardyń kóshirmesin bermeıdi.
Osy rette mynadaı jaǵdaıdy aıtýǵa tıistimin. Biz surap otyrǵan mazmundaǵy materıaldardy Reseı zertteýshileri baıaǵyda-aq jarııalap qoıǵan. Tolyq zańdyq negizde. Ondaı zańdyq aktiler bizdiń elde de qabyldanǵan. Máselen, Zakon Respýblıkı Kazahstan «O gosýdarstvennyh sekretah». Almaty, 2009. 24 s. Ókinishke qaraı, Ulttyq qaýipsizdik komıtetindegi muraǵat qorlaryna jaýapty basshylar qabyldanǵan zańdyq aktilerge nazar aýdaratyn emes.
«Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy boıynsha Úkimettiń 2009 jylǵy 16 aqpanda (№ 158 qaýlysymen) bekitken is-sharalar josparynda «Alash qozǵalysy: alashtyqtarǵa jasalǵan sot proesteriniń materıaldar jınaǵy» (3-tom) jáne «Qazaqstandaǵy 1920–1950 jyldardaǵy saıası repressııalar» (3-tom) atty kóptomdyqty daıarlap, baspadan shyǵarý belgilengen. Osy kóptomdyq ekinshi jyly tenderge shyǵarylyp keledi. Bir qyzyǵy sol, bul kitaptardy baspadan shyǵarýǵa qarjy bólinedi de, al olardy muraǵattan taýyp, ǵylymı basylym retinde daıarlaý (tabylǵan qujattardy oqý jáne suryptaýdan ótkizý, kompıýterlik mátinin daıarlaý, ǵylymı-anyqtamalyq apparatyn jazý, t.b.) isine jumsalatyn qarjy qarastyrylmaıdy.
Iapyr-aý, áýelde kitaptardy daıarlap alý, ıaǵnı ǵalymdardyń jumysyn qarjylandyrý qajet emes pe?
Ótken jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik muraǵatynda respýblıkalyq «Ádilet tarıhı-aǵartý qoǵamynyń» jáne «Qazaqstan tarıhshylary qaýymdastyǵynyń» uıymdastyrýymen «Qazaqstandaǵy stalınızm» taqyrybynda ǵylymı konferenııa bolyp ótti. Osy sııaqty birli-jarym ǵylymı jıyndar ótkizý arqyly mundaı aýqymdy máseleni eńserý, árıne, múmkin emes.
Mine, osy keltirilgen faktiler bizdiń saıası repressııa tarıhyna qatysty kóptomdyq qujattyq materıaldar daıarlaýdan, sondaı-aq irgeli ǵylymı-zertteýler júrgizý isinen alys turǵandyǵymyzdy baıqatsa kerek.
ALAShQA AITAR DATYM…
Biz bir nárseni anyq túsingenimiz jón. Saıası repressııa tarıhy – bul jas urpaqty otansúıgishtik, memleketshildik rýhta tárbıeleýge tikeleı qatysy bar taqyryp. Kezinde, ıaǵnı 1941 jyly Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetinde «Istorııa Kazahskoı SSR» kitabynyń mazmunyn talqylaýǵa túskende májiliske qatysqan aǵalarymyzdyń biri «Kenesary han bastaǵan ult-azattyq qozǵalys» taqyrybyn engizbeý týraly usynys aıtty, sonda M.Áýezov «eger bul kitapqa Kene han kóterilisi enbeıtin bolsa, ondaı tarıhtyń kimge keregi bar?» dep qarsy suraý qoıyp, bul taqyrypty qorǵap qalǵan eken. Sol sııaqty Alash týraly tarıhı shyndyqty halyqqa bermesek, endi qashan bermekpiz, ony qazirgi býyn tarıhshylary biz aıtpasaq, kim aıtady? Árbir býynnyń óziniń aıtar sózi, kóteretin júgi bolmaq. Ózimiz búgin oryndaıtyn mindetti erteńge qaldyrmaıyq. Men Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵatqa jaýapty azamattaryn osy jaǵdaıǵa bet burýǵa shaqyramyn. Uly Abaıdyń: «Bir janǵa eki ólmek ádilet pe?» degen sózi bar.
Qubash Saǵıdollauly, «Alash aınasy».