جاپونيادا قازاق حاندىعىنىڭ تسين پاتشالىعىمەن حات الماسۋى تۋرالى زەرتتەۋ جارىق كورگەن. وسى ەڭبەكتىڭ اۆتورى دۇيسەنالى ءابدىلاشىمۇلىسۇحباتىندا زەرتتەۋدىڭ قىر-سىرى جايىنداعى ويلارىمەن بولىسەدى.
قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعى اراسىنداعى تاريحي حاتتار جاپونيادا زەرتتەلىپ، جارىق كوردى. 452 بەتتەن تۇراتىن زەرتتەۋ قىتاي ارحيۆتەرىندە ساقتالعان قازاق تىلىندەگى سيرەك جازبالارعا سۇيەنىپ، قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ورنىن، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستارىن جاڭا قىرىنان تانىتادى دەلىنەدى.
اتالعان حاتتار قازاقتىڭ ءتول جازبا مۇراسى، ءارى وتاندىق تاريحتى تىڭ دەرەككوزدەرمەن تولىقتىرۋعا زور ۇلەس قوساتىن باعا جەتپەس تاريحي قۇجاتتار رەتىندە اتالىپ وتىر. بۇل تۋرالى “قازاق حاندىعىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جولداعان بىرەگەي حاتتارى” تۋرالى جازىلعان كولەمدى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ اۆتورى پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇيسەنالى ءابدىلاشىمۇلىنان سۇراپ، سۇحباتتاستىق.
– جاقىندا ەڭبەگىڭىز جارىق كوردى، قۇتتىقتايمىز. وسى قازاق حاندىعىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جولداعان حاتتارىن زەرتتەۋگە نە تۇرتكى بولدى؟
– مەن ءوزىم قىتايدا، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى رايونىنا قاراستى ىلەنىڭ كۇنەس دەگەن جەرىندە تۋىپ ءوستىم. ورتا مەكتەپتى تاۋىسقاننان كەيىن بەيجىڭدەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم.
ول جەردە تولىق كۋرستى تامامداعان سوڭ ماگيستراتۋراعا وقۋعا قابىلدانىپ، جالعاستى ءبىلىم الدىم. ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى قازاق حاندىعى تۇسىندا جازىلعان حات-قاعازدارعا بايلانىستى بولدى.
كەيىن جاپونيادا الدىمەن ناگويا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جىل ءبىلىم تولىقتىرىپ، سوڭىنان كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىنە ەمتيحان تاپسىرىپ، تاريح مادەنيەتتانۋ ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋراعا ءتۇسىپ وقىدىم. قازاق حاندىعى تۇسىندا پاتشالىق رەسەي مەن تسين پاتشالىعىنا جولدانعان قۇجاتتار، تاريحي جازبا دەرەكتەر تۋرالى ءتىپتى دە دەن قويدىم، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى “XVIII-XIX عاسىرلارداعى قازاقشا مۇراعات قۇجاتتارى” تۋرالى تاريحي-دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋ بولدى. سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى تاراپىنان تسين پاتشالىعىنا جازىلعان بىرەگەي تاريحي قۇجاتتاردى نەگىز ەتىپ زەرتتەۋ جاسادىم.
– بۇل حاتتار قاي ارحيۆتەردە ساقتالعان جانە ولاردى تابۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولدىڭىز؟
– بۇل قۇجاتتاردىڭ دەنى قىتايدىڭ ءبىرىنشى تاريحي ارحيۆىندە ساقتاۋلى. قازىر ميكروفيلمدەگى نۇسقاسىن عانا كورە الامىز. بۇلار ىلە، تارباعاتاي سىندى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارداعى ۇلىقتاردىڭ پاتشاعا جولداعان ءمانجۋشا مالىمدەمەلەرىنىڭ كوشىرمە نۇسقالارىنىڭ اراسىنا قىستىرىلىپ قويىلعاندىقتان، ولاردى ارحيۆتەن ءبىر-بىردەن ىزدەپ تابۋ ماشاقاتتى ءارى ۋاقىتتى ىسىراپ ەتەتىن شارۋا. مۇنداعى ماسەلە ولاردىڭ قايدا تۇراتىنى ارناۋلى جازىلماعان، ميكروفيلمدى باستان-اياق ءسۇزىپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى.
ءبىر قۋانارلىق جاعداي، ءبىزدىڭ تەكسەرىپ-زەرتتەۋ ناتيجەمىز بويىنشا اتالمىش قازاقشا قۇجاتتاردىڭ ميكروفيلمدەگى نومىرلەرى تولىقتاي انىقتالدى. ەندىگى جەردە بۇرىنعىداي بۇكىل ءارحيۆتى اقتارىپ وتىرۋدىڭ قاجەتى شامالى.
«التىننان باعالى قازاق جازبالارى»
– زەرتتەۋ بارىسىندا ەڭ قىزىقتى نەمەسە كۇتپەگەن دەرەكتەر قانداي بولدى؟ ايتىپ بەرسەڭىز.
– بۇل تابىلعان قازاق قۇجاتتارىنىڭ بارلىعى دەرلىك قىزىقتى، ءبارى دە كۇتپەگەن دەرەكتەر، كەرەكسىز بىرەۋى جوق دەۋگە بولادى. قازاق حالقى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان حالىق. كەشەگى قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە، بۇگىندە دە بۇل تۇرمىس تاسىلىنەن اجىراعان ەمەس. ال بۇنداي ءومىر سالتىندا ءبىر جەردە تۇراقتاپ وتىرماي، سۋدىڭ تۇنىعى مەن ءشوپتىڭ شۇيگىنىن قۋالاي كوشىپ-قونىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى.
سوندىقتان قازاق جەرىندە جازبا دەرەك بولدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ساقتالىپ بۇگىنگە جەتپەگەن، ياعني جوقتىڭ قاسى.
وسىنداي جاعدايدا كورشى ەلدەردىڭ مۇراعات قورلارىنان تابىلعان قازاق جازبالارى، ارينە، التىننان باعالى. قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن اشۋعا وڭ ىقپال جاسايدى.
– قازاق حاندىعى مەن تسين پاتشالىعى اراسىنداعى حات الماسۋ قانداي ماقساتتا جۇرگىزىلگەن جانە حاتتاردا قانداي نەگىزگى ماسەلەلەر قوزعالعان؟ ساۋدا، اسكەري وداق نەمەسە باسقا تاقىرىپتار قانشالىقتى ماڭىزدى بولدى؟
– ارىسىن ايتپاعاندا قالدان سەرەن تۇسىندا قازاقتار مەن قالماقتار اراسىندا ىلعي دا قيانكەسكى شايقاستار بولىپ تۇردى. ارينە، قازاقتار ءۇشىن قايعىلى جىلدار دەۋگە بولادى. ال قازاق اسكەرلەرى وسى كەزدە جوڭعارلاردىڭ ىرگەسىن شايقالتتى. قالدان سەرەن قايتىس بولعان سوڭ جاعدايدى ءجىتى باقىلاپ وتىرعان تسين پاتشالىعى اسكەر اتتاندىرىپ، ونسىز دا شايقالا باستاعان جوڭعاردىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى، ءسويتىپ جوڭعار حاندىعى جويىلدى.
ەندىگى جەردە جوڭعارلاردىڭ جەرىنە يەلىك ەتكەن تسين پاتشالىعى قازاق جەرىمەن شەكارالاستى، بەتپە-بەت كەلدى، تىكەلەي قارىم-قاتىناس ورناتتى. بۇل قازاق جىل قايىرۋ داعدىسى بويىنشا سيىر جىلى، ياعني 1757 جىلعا تۋرا كەلەدى. وسى جىلدىڭ كۇزىندە قازاق سۇلتاندارى ابىلاي مەن ابىلپەيىز ەلشىلەرىن جاساقتاپ، پاتشا ورداسى – بەيجىڭگە اتتاندىرادى.
مىنە، بۇعان بيىل 268 جىل تولىپ وتىر. مۇنى جاڭا كىتابىمىزدا دا جازدىق. وسىدان كەيىنگى ەكى جاق ارا بارىس-كەلىستەر كوبىندە ساياسي-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس توڭىرەگىندە ءوربىدى. ءبىر جاعىنان ساۋدا-ساتتىق ىستەرى العا باسسا، ەندى ءبىر جاعىنان شەكارا وڭىرلەردە مال بارىمتاسى، ادامداردىڭ شەكارادان قاشىپ ءوتۋى سىندى ۋاقيعالار ۇنەمى تۋىلىپ وتىردى. وسىعان بايلانىستى قازاقتار تاراپىنان جازىلعان حات-قاعازداردىڭ دا سانى كوبەيە ءتۇستى.
بۇل تۇردەگى حاتتار قازاق ەلشىلەرى ارقىلى ىلە، تارباعاتايداعى تسين ۇلىقتارىنا جەتكىزىلگەن سوڭ، سولاردىڭ جازعان مالىمدەمەسىمەن بىرگە پاتشا ورداسىنا جونەلتىلگەن، كەيىن وردانىڭ ارحيۆىنە تۇسكەن. بۇگىنگى تاڭدا تابىلىپ وتىرعان قازاق حاتتارى، مىنە، وسى قۇجاتتار. ولاردىڭ سانى تىم كوپ بولماسا دا ءتول جازبامىز رەتىندە قازاق حاندىعى الەۋمەتتىك ءومىرىن، تاريحىن عىلىمي تۇردە زەرتتەۋدە تىڭ دەرەككوزدەرمەن قامدايدى. سونداي-اق تاريحىمىز بەن جازۋ مادەنيەتىمىزدى قايتالاي ساراپتاۋدا اسا باعالى ءبىرىنشى قول تاريحي ماتەريالدار.
«قازاق حاندىعى» تەرمينىنىڭ عىلىمي اينالىمعا تۇسكەنىنە - 100 جىل
– بۇل قۇجاتتار قازاق حاندىعىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستارداعى ءرولىن قالاي سيپاتتايدى؟
– بىزدە بۇرىننان بەرى مۇنداي تاريحي قۇجاتتاردى جەكە ءبىر حان نەمەسە سۇلتانعا عانا تاۋەلدى قاعاز دەپ قاراۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان. بىزشە جەكە حان، سۇلتاندار اتىنان جازىلسا دا ولاردى ۇلكەن جاقتان قازاق حاندىعى دەڭگەيىنە قويىپ زەرتتەۋ جاساعان ابزال. بيىل «قازاق حاندىعى» تەرمينىنىڭ عىلىمي اينالىمعا تۇسكەنىنە 100 جىل تولىپ وتىر. سوناۋ XVIII عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىندا جازىلعان ءمانجۋ ءتىلدى دەرەكتەردە «قازاق مەملەكەتى» تىركەسى حاتقا تۇسكەن، بۇدان كورشى پاتشالىقتاردىڭ قازاقتاردى مەملەكەت، حاندىق رەتىندە تانىعاندىعىن بايقايمىز.
ول حاندىق مەملەكەت بولسا، ودان سول كورشى ەلدەرگە جونەلتىلگەن قۇجاتتار قالايشا جەكە تۇلعاعا ءتان بولماق؟ ارينە، بۇگىنگى تاڭدا وتان تاريحىن زەرتتەۋدە ولاردى قازاق حاندىعىنىڭ ديپلوماتيالىق حاتتارى ەسەبىندە قاراستىرعان ءجون. اتالمىش قۇجاتتاردىڭ كوبى ساۋدا-ساتتىق، شەكارالىق وڭىرلەردەگى مال بارىمتاسى، ادامداردىڭ شەكارادان قاشىپ ءوتۋى ت.ب. مازمۇنداردان قۇرام تاباتىندىقتان، اسىرەسە تسين پاتشالىعىمەن بولعان حالىقارالىق قاتىناستاردى سيپاتتاي الادى.
– قازاق حاندىعىنىڭ ديپلوماتيالىق حات الماسۋىن باسقا كورشى مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا قانداي ەرەكشەلىكتەرىن اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
– قازاق حاندىعىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جولداعان حاتتارىنان بايقاعانىمىزداي ەكى جاق ارا قارىم-قاتىناستىڭ وزگەلەرگە ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرى بولدى. الدىمەن بۇنداي حات-قاعازداردىڭ دەنى قازاق دالاسىنىڭ ورتا، شىعىس وڭىرلەرىن بيلەگەن ابىلاي حان، ابىلپەيىز سۇلتان سىندى قازاق كوسەمدەرى تاراپىنان جىبەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە ابىلپەيىز اۋلەتىنىڭ جونەلتكەن قاعازدارى ەڭ كوپ، مولشەرمەن جالپى حاتتىڭ 70 پايىزىن ۇستايدى.
ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار، ويتكەنى بۇل اۋلەت تسين پاتشالىعىمەن شەكارالاساتىن وڭىرلەردە قونىستانعان رۋ-تايپالاردى بيلەگەن. وسىعان بايلانىستى ولار ۇنەمى ەلشى اتتاندىرىپ، تسين ۇلىقتارىمەن ءجيى بارىس-كەلىس جاساسىپ وتىرعان. سونىمەن قاتار تۇرسىن حان اۋلەتى دە حات جازعان. كىشى ءجۇز حانى ءنۇرالى دە ەكى رەت ەلشى جىبەرگەن.
«قازاقستاندا جازبا دەرەكتەر تىم تاپشى»
– بۇل حاتتار قازىرگى قازاقستان تاريح عىلىمى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى؟
– جوعارىدا ايتقانىمىزداي بىزدە جازبا دەرەك تىم تاپشى. بۇل قازاق تاريحىن كەشەندى زەرتتەۋگە قول بايلاۋ بولۋدا. ارينە، ەل اراسىنا تاراعان اڭىز-اڭگىمەلەر مەن شەجىرەلەردەن پايدالانۋعا بولادى. قازاق تاريحىن ونسىز جازۋ قيىن. بىراق حاتقا تۇسكەن جازبالاردىڭ ءجونى ءبىر بولەك. اسىرەسە، قازاق توپىراعىندا حاتتالعان دەرەككوزدەر ءبىز ءۇشىن اسا باعالى جازبا بايلىق ەكەنى داۋسىز.
ولاردىڭ كوپ ساندىسى قازىر كورشى ەلدەردىڭ، مىسالى رەسەي مەن قىتايدىڭ ارحيۆ قورىندا ساقتاۋلى، سوڭعى كەزدەرى تەز قارقىنمەن زەرتتەلە باستادى. جاقىندا شىققان كىتابىمىز – وسىنىڭ ايعاعى. ياعني، قىتايدىڭ ارحيۆ قورىندا ساقتالعان قازاق حاتتارىنان 160 پارشاسى جاريالانىپ وتىر.
ءبىر قىزىعى، تسين پاتشالىعىنا جولداعان قۇجاتتاردىڭ اراسىندا توت-موڭعول تىلىندە جازىلعان حاتتار دا بار. قازىرگە دەيىن سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى رەسمي جاريالاندى، كىتابىمىزدا بەرىلگەن قۇجاتتاردىڭ اراسىندا بۇل تۇردەگى حاتتار قامتىلمايدى.
سوندىقتان جوعارىداعى ەسكى قازاق تىلىندە جازىلعان مۇراعات قۇجاتتارى وتاندىق تاريحتىڭ قارقىندى دامۋىنا جول اشتى دەۋگە بولادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلعان قازاق تاريحى، قازاق حاندىعى تاريحى ەندىگى كەزەكتە قايتادان ساراپتالىپ، تىڭ دەرەكتەر نەگىزىندە پايىمدالادى دەگەن ويدامىز.
– ەڭبەك جاپونيادا باسىلىپ شىقتى. نەلىكتەن جاپونيا؟
– مەن جاپونياعا كەلگەلى دە ءبىر جارىم جىلدان استى، سودان بەرى وسىندا زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ كەلەمىن.
مىنانى ايتا كەتكەن ءجون، جاپونيا – الەمدە گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىن دا بولسىن، زەرتتەۋ جەتىستىكتەرى ەڭ مول ەلدەردىڭ ءبىرى. كونە تۇركى، قىپشاق كەزەڭدەرىن قوسپاعاندا قازاق حاندىعىنا قاتىستى قوماقتى زەرتتەۋلەر وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارىنان قولعا الىنا باستادى. ونىڭ باسىندا ايگىلى تاريحشى ساگۋچي تورۋ مىرزا تۇردى، ول تۇستا تۇپنۇسقا قۇجاتتار مەن ءمانجۋ ءتىلدى مالىمدەمەلەردەن دايەكسوز كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بولماعانىمەن، عالىم زەرتتەۋلەرىندە تسين پاتشالىعى تۇسىنداعى قىتاي ءتىلدى دەرەكتەردەن مەيىلىنشە پايدالانعان.
قازاق حاندىعىنىڭ تسين پاتشالىعىنا جولداعان قۇجاتتارى تۋرالى زەرتتەۋلەر – مەنىڭ ۇزاق جىلداردان بەرى شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان باستى زەرتتەۋ تاقىرىبىم. بۇل جولى الدىڭعى عىلىمي زەرتتەۋلەرىمىز نەگىزىندە مازمۇندىق جاقتان تولىقتىرۋلار جاساپ، قىتاي ارحيۆتەرىنەن تابىلعان قازاق قۇجاتتارىن تۇگەل وسى كىتاپقا ەنگىزدىك. 452 بەتتەن تۇراتىن بۇل ەڭبەك وتاندىق تاريح عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەگەن سەنىمدەمىز. كىتاپ توكيو شەتەل تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى ازيا جانە افريكا تىلدەرى مەن مادەنيەتىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قارجىلاي دەمەۋىمەن جارىق كورىپ وتىر. وسى ورايدا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى نودا دجين مىرزاعا ايرىقشا العىس ايتامىن.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
