ساراپشى: الەمدەگى گەوساياسي تۇراقسىزدىق جاعدايىنداعى سەنىمدى باعىت – اقتاۋ پورتى

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ماڭعىستاۋ وڭىرىنە جاساعان جۇمىس ساپارى اياسىندا اقتاۋ حالىقارالىق تەڭىز پورتىنا ارنايى بارۋى – ەلىمىزدىڭ كولىك-لوگيستيكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋ باعىتىندا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ ماڭىزىن تاعى ءبىر مارتە ايقىنداپ بەردى. اقتاۋ پورتى بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك ينفراقۇرىلىمىنىڭ نەگىزگى توراپتارىنىڭ ءبىرى. ول شىعىس – باتىس جانە سولتۇستىك – وڭتۇستىك باعىتتارى بويىنشا تاۋلىك بويى جۇك تيەۋ-ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعدارىنىڭ نەگىزگى نۇكتەسىنە اينالعان. ماسەلەن، 2023 جىلى وسى ءدالىز ارقىلى 4,5 ملن توننا جۇك تاسىمالداندى. بۇل – 2022 جىلمەن سالىستىرعاندا 62%-عا جوعارى كورسەتكىش. بۇگىندە اقتاۋدا كونتەينەرلىك حاب سالۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. جوبا ىسكە قوسىلعان سوڭ، پورتتىڭ جىلدىق جۇك وتكىزۋ قابىلەتى 140 مىڭنان 240 مىڭ جفە-گە دەيىن وسەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىر. بۇدان بولەك، قۇنى 1,9 ترلن تەڭگە بولاتىن 24 ينفراقۇرىلىمدىق جوبا ىسكە اسىرىلۋدا. بۇل – ءوڭىردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ ساۋدا-ەكونوميكالىق دامۋىنا مۋلتيپليكاتيۆتى اسەر ەتەتىن ءىرى باستاما. ساپار اياسىندا پرەزيدەنت كەندىرلى كۋرورتتىق ايماعىندا سالىنىپ جاتقان جاڭا حالىقارالىق اۋەجاي قۇرىلىسىن جەدەلدەتۋدى تاپسىردى. بۇل نىسان تاۋلىگىنە 150 جولاۋشىنى قابىلداۋعا قاۋقارلى بولماق. جۋىردا الماتى جانە استانا قالالارىنا تۇراقتى اۋە رەيستەرى اشىلادى دەپ جوسپارلانۋدا. ودان بولەك، ورتالىق – باتىس جانە بەينەۋ – سەكسەۋىل باعىتىنداعى اۆتوجول جوبالارى ناتيجەسىندە استانا – اقتاۋ اراسىنداعى قاشىقتىق 800 شاقىرىمعا، ال قورعاس – اقتاۋ باعىتى 900 شاقىرىمعا قىسقارماق. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساۋدا اعىندارىنا ەداۋىر سەرپىن بەرەدى. مەملەكەت باسشىسى ماڭعىستاۋدىڭ كولىك-لوگيستيكالىق حاب رەتىندەگى رولىنە ەرەكشە توقتالىپ، ءوڭىردىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىقتارىن ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. وسى ورايدا اتالعان باستامالاردىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى، ەكسپورتتىق الەۋەتكە اسەرى جانە ايماقتىق دامۋ تۇرعىسىنداعى ورنى، سونداي-اق اقتاۋ پورتىنىڭ الەمدەگى گەوساياسي تۇراقسىزدىق كەزەڭىندە قازاقستان ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى تۋرالى ەكونوميست ساپارباي جوباەۆتىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك. –ساپارباي مىرزا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ اقتاۋ حالىقارالىق تەڭىز پورتىنا جاساعان ساپارى لوگيستيكا سالاسىنا نازار اۋدارۋدىڭ ماڭىزىن كورسەتىپ وتىر. وسى ورايدا اقتاۋدىڭ قازىرگى ءرولىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟ – قازاقستاننىڭ ترانسپورتتىق-لوگيستيكالىق جولىندا اقتاۋدىڭ ءرولى راسىندا دا وتە ۇلكەن. كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىگىندە يران ورنالاسقان. ول ەل سوڭعى 10–20 جىل بويى اتوم ەنەرگەتيكاسىنا بايلانىستى حالىقارالىق سانكتسيالار استىندا. سولتۇستىك جاقتا – رەسەي. قازىرگى تاڭدا جۇك تاسىمالىنىڭ باسىم بولىگى سول جاق ارقىلى وتەدى. الايدا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىسقا بايلانىستى رەسەي دە سانكتسياعا ۇشىرادى. وسىعان بايلانىستى ەۋروپاعا رەسەي ارقىلى شىعاتىن ءداستۇرلى جولدار بۇگىندە ءتيىمسىز، ءتىپتى قاۋىپسىز ەمەس. ال تەڭىز ارقىلى تاسىمالداۋ دا وڭاي ەمەس. مىسالى، حۋسيتتەردىڭ تەڭىز ساۋدا جولدارىن بۇعاتتاۋى حالىقارالىق ساۋداعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. سوندىقتان قازىرگى جاعدايدا ەۋروپا مەن قىتايدى بايلانىستىراتىن ەڭ قاۋىپسىز ءارى ءتيىمدى باعىت – قازاقستان ارقىلى وتەتىن جول. وسى باعىتتىڭ ءتۇيىنى – اقتاۋ پورتى. – ياعني، اقتاۋ تەك قازاقستان ءۇشىن ەمەس، بۇكىل ايماق ءۇشىن ماڭىزدى ما؟ – ءدال سولاي. اقتاۋ – كاسپي تەڭىزى ارقىلى ورتالىق ازيا مەن كاۆكازدى، ودان ءارى ەۋروپاعا شىعاتىن ماڭىزدى قاقپا. كەڭەس كەزەڭىندە تۇرىكمەنستانداعى قىزىلقۇم (بۇرىنعى كراسنوۆودسك) پورتى ءىرى نىسان بولاتىن. بىراق بۇگىندە تۇرىكمەنستان بەيتاراپ ەل رەتىندە ۆيزالىق جۇيەلەر ەنگىزىپ وتىر. بۇل جۇك اينالىمىنا قيىندىق كەلتىرەدى. ال، قازاقستان وسى كەزەڭدە اقتاۋ پورتىنا قوماقتى ينۆەستيتسيا قۇيىپ، ونى دامىتىپ جاتىر. – اقتاۋ تەك باتىس باعىتتا ەمەس، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى بايلانىستىراتىن ماڭىزدى تورابى رەتىندە دە اتالادى. وسىعان قاتىستى نە ايتاسىز؟ – ءيا، بۇل جولدىڭ ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى تۇسى – سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى بايلانىستىرۋ قابىلەتىندە. بۇل باعىت رەسەي، يران، پاكىستان، ۇندىستانعا شىعاتىن ساۋدا ءۇشىن اسا قاجەت. قىتايدىڭ وسى باعىتتى «ورتالىق ءدالىز» دەپ اتاۋى دا – ونىڭ گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق ماڭىزىن ايقىندايدى. – قىتاي بۇل باعىتقا نە ءۇشىن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر؟ – بۇرىن قىتاي جۇك تاسىمالىن ءترانسسىبىر تەمىرجولى ارقىلى جۇرگىزەتىن. ول ءۇشىن قىتاي ءوز شىعىس جاعالاۋىنان رەسەي ارقىلى 7–8 مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپ، ۇلكەن ترانسپورتتىق تولەمدەر تولەيتىن. ال قازىر ولار قىتايدىڭ ىشكى بولىگىنەن 3–4 مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ، قازاقستان ارقىلى تاعى 3 مىڭ شاقىرىم جولمەن باكۋگە، ودان تۇركيا نەمەسە قارا تەڭىز ارقىلى ەۋروپاعا تىكەلەي شىعۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىر. بۇل الدەقايدا ارزان ءارى قاۋىپسىز.بۇل – قىتاي ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى. – بىراق بۇل جولدا دا كەدەرگىلەر بار شىعار؟ – ءيا، تەحنيكالىق قيىندىقتار بار. قىتايدا تەمىر جول ەنى – 1 435 مم، بىزدە – 1 520 مم. وسى سەبەپتى قىتاي–قازاقستان شەكاراسىندا جۇكتەردى قايتا تيەۋ قاجەت. سونىمەن قاتار، اقتاۋدا پارومعا، باكۋدە قايتادان تەمىر جولعا اۋىستىرىلادى. بۇل لوگيستيكا قۇنىن ءسال ارتتىرادى. بىراق بۇل پروتسەستەردى وڭتايلاندىرۋ ءۇشىن وزبەكستان، قازاقستان جانە ازەربايجان بىرىگىپ، قىتايدىڭ ۇسىنىسىمەن ءترانزيتتى تسيفرلاندىرۋعا كىرىستىك. – جۇك تاسىمالىن ۇلعايتۋ ءۇشىن قانداي ءىرى جوبالار جوسپارلانىپ وتىر؟ – قىتايدىڭ تسيان قالاسىندا ارنايى قازاقستان باعىتىنداعى جۇك تەرمينالى بار. قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتپەن جىلىنا شامامەن 4–5 ميلليون توننا جۇك تاسىمالدانىپ جاتىر. مۇنى 10 ميلليون تونناعا دەيىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بار. ول ءۇشىن اقتاۋ مەن باكۋدەگى وتكىزۋ قابىلەتىن ۇلعايتۋىمىز قاجەت. سونىمەن قاتار، اياگوز – مويىنتى اراسىنا قوس تەمىر جول سالىنسا، جەزقازعان – سەكسەۋىل باعىتىنداعى جەلىلەر جاڭارتىلسا، ءبىز «جىبەك جولىنىڭ» ورتالىق باعىتىن تولىق دامىتا الامىز. – ورتالىق ازيا ەلدەرى دە وسى باعىتتى دامىتۋعا نيەتتى مە؟ – ارينە. قىتاي، قىرعىزستان، وزبەكستان بىرىگىپ، فەرعانا اڭعارى باعىتىمەن جاڭا تەمىر جول جوباسىن قولعا الدى. بۇل جولدىڭ قۇرىلىس جۇمىستارى بيىل جازدا باستالادى دەپ كۇتىلۋدە. تاۋلى ءوڭىر بولعاندىقتان، وندا كوپىرلەر مەن وتكەلدەر سالۋ قاجەت، شامامەن 3–4 جىل ۋاقىت قاجەت بولادى. اتالعان جول تولىق پايدالانۋعا بەرىلگەنشە، ورتالىق ازيا مەن قىتاي اراسىنداعى نەگىزگى جۇك تاسىمالى قازاقستان ارقىلى جۇزەگە اسادى. ەۋروپادان كەلەتىن جۇكتەر دە باكۋگە، ودان تۇركيا ارقىلى اقتاۋعا جەتكىزىلەدى. بۇل تۇرعىدا اقتاۋدىڭ ءرولى ايرىقشا. ياعني، اقتاۋ پورتى – ورتالىق ازيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى جۇك تاسىمالىن قامتاماسىز ەتۋدە باستى تىرەك. – اقتاۋ پورتىنا قاتىستى شەشىلمەگەن ماسەلە بار ما؟ –ماڭىزدى ماسەلە – پورتتىڭ سايازدانىپ بارا جاتۋى. ونى شەشۋ ءۇشىن ءتۇبىن تەرەڭدەتىپ، تازالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى ءتيىس. سونىمەن بىرگە، اقتاۋدان ماحاچكالا مەن استراحان باعىتىندا تىكەلەي تاسىمال جولدارىن دامىتۋ قاجەت. بۇل – پورتتىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن ارتتىرادى. نەگىزگى ماسەلەلەر وسى. بۇل باعىتتار قازاقستان ەكونوميكاسىن، لوگيستيكاسىن جانە سىرتقى نارىقتارعا شىعۋ مۇمكىندىكتەرىن دامىتۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسادى. – اقتاۋ پورتى الەمدەگى گەوساياسي تۇراقسىزدىق كەزەڭىندە قانداي ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە دەپ ويلايسىز؟ –قازىرگى الەمدەگى گەوساياسي جاعداي – رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس، مۇناي ەكسپورتىنداعى قيىندىقتار، سونداي-اق اقش پرەزيدەنتى ترامپتىڭ كەدەندىك جانە باج سالىعىنا قاتىستى «سوعىس» جاريالاۋى – بۇكىل الەمدەگى ەكونوميكانىڭ اسا كۇردەلى داعدارىسقا ۇشىراعانىن كورسەتەدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەكسپورتتىق الەۋەتتى كۇشەيتۋ، دايىن ءونىم ءوندىرىسىن ارتتىرۋ جانە ونى سىرتقى نارىققا شىعارۋعا قولايلى جاعداي جاساۋ مىندەتى تۇر. قورىتا ايتقاندا، بۇل گەوساياسي كەزەڭ بىزگە ۇلكەن سىن دا، ۇلكەن مۇمكىندىك تە ۇسىنىپ وتىر. اقتاۋ پورتى – قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ جاھاندىق ساۋدا جۇيەسىنە ەنۋىندەگى نەگىزگى قاقپالاردىڭ ءبىرى. ءبىز وسى ينفراقۇرىلىمدىق ارتىقشىلىقتى دۇرىس پايدالانا الساق، ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك تابىسى ارتىپ، ەكونوميكالىق دەربەستىگى دە نىعايا تۇسەدى. سوندىقتان اقتاۋ پورتىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ – تەك وڭىرلىك دامۋ ەمەس، ەلىمىزدىڭ گەوەكونوميكالىق بولاشاعى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار مىندەت. –سۇقباتىڭىزعا راقمەت!