Sarapşy: Älemdegı geosaiasi tūraqsyzdyq jaǧdaiyndaǧy senımdı baǧyt – Aqtau porty

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Maŋǧystau öŋırıne jasaǧan jūmys sapary aiasynda Aqtau halyqaralyq teŋız portyna arnaiy baruy – elımızdıŋ kölık-logistikalyq äleuetın arttyru baǧytynda atqarylyp jatqan jūmystardyŋ maŋyzyn taǧy bır märte aiqyndap berdı. Aqtau porty bügınde elımızdıŋ tranzittık infraqūrylymynyŋ negızgı toraptarynyŋ bırı. Ol Şyǧys – Batys jäne Soltüstık – Oŋtüstık baǧyttary boiynşa täulık boiy jük tieu-tüsıru jūmystaryn jürgızıp, Transkaspii halyqaralyq kölık baǧdarynyŋ negızgı nüktesıne ainalǧan. Mäselen, 2023 jyly osy dälız arqyly 4,5 mln tonna jük tasymaldandy. Būl – 2022 jylmen salystyrǧanda 62%-ǧa joǧary körsetkış. Bügınde Aqtauda konteinerlık hab salu jūmystary jürgızılıp jatyr. Joba ıske qosylǧan soŋ, porttyŋ jyldyq jük ötkızu qabıletı 140 myŋnan 240 myŋ JFE-ge deiın ösedı dep josparlanyp otyr. Būdan bölek, qūny 1,9 trln teŋge bolatyn 24 infraqūrylymdyq joba ıske asyryluda. Būl – öŋırdıŋ ǧana emes, bükıl eldıŋ sauda-ekonomikalyq damuyna multiplikativtı äser etetın ırı bastama. Sapar aiasynda Prezident Kendırlı kurorttyq aimaǧynda salynyp jatqan jaŋa halyqaralyq äuejai qūrylysyn jedeldetudı tapsyrdy. Būl nysan täulıgıne 150 jolauşyny qabyldauǧa qauqarly bolmaq. Juyrda Almaty jäne Astana qalalaryna tūraqty äue reisterı aşylady dep josparlanuda. Odan bölek, Ortalyq – Batys jäne Beineu – Sekseuıl baǧytyndaǧy avtojol jobalary nätijesınde Astana – Aqtau arasyndaǧy qaşyqtyq 800 şaqyrymǧa, al Qorǧas – Aqtau baǧyty 900 şaqyrymǧa qysqarmaq. Mūnyŋ özı elımızdıŋ ışkı jäne syrtqy sauda aǧyndaryna edäuır serpın beredı. Memleket basşysy Maŋǧystaudyŋ kölık-logistikalyq hab retındegı rölıne erekşe toqtalyp, öŋırdıŋ geografiialyq artyqşylyqtaryn tiımdı paidalanudyŋ maŋyzyn atap öttı. Osy oraida atalǧan bastamalardyŋ ekonomikalyq tiımdılıgı, eksporttyq äleuetke äserı jäne aimaqtyq damu tūrǧysyndaǧy orny, sondai-aq Aqtau portynyŋ älemdegı geosaiasi tūraqsyzdyq kezeŋınde Qazaqstan üşın strategiialyq maŋyzy turaly ekonomist Saparbai Jobaevtyŋ pıkırın bılgen edık. –Saparbai myrza, Memleket basşysynyŋ Aqtau halyqaralyq teŋız portyna jasaǧan sapary logistika salasyna nazar audarudyŋ maŋyzyn körsetıp otyr. Osy oraida Aqtaudyŋ qazırgı rölın qalai baǧalar edıŋız? – Qazaqstannyŋ transporttyq-logistikalyq jolynda Aqtaudyŋ rölı rasynda da öte ülken. Kaspii teŋızınıŋ oŋtüstıgınde İran ornalasqan. Ol el soŋǧy 10–20 jyl boiy atom energetikasyna bailanysty halyqaralyq sanksiialar astynda. Soltüstık jaqta – Resei. Qazırgı taŋda jük tasymalynyŋ basym bölıgı sol jaq arqyly ötedı. Alaida Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧysqa bailanysty Resei de sanksiiaǧa ūşyrady. Osyǧan bailanysty Europaǧa Resei arqyly şyǧatyn dästürlı joldar bügınde tiımsız, tıptı qauıpsız emes. Al teŋız arqyly tasymaldau da oŋai emes. Mysaly, Husitterdıŋ teŋız sauda joldaryn būǧattauy halyqaralyq saudaǧa kedergı keltırıp otyr. Sondyqtan qazırgı jaǧdaida Europa men Qytaidy bailanystyratyn eŋ qauıpsız ärı tiımdı baǧyt – Qazaqstan arqyly ötetın jol. Osy baǧyttyŋ tüiını – Aqtau porty. – Iаǧni, Aqtau tek Qazaqstan üşın emes, bükıl aimaq üşın maŋyzdy ma? – Däl solai. Aqtau – Kaspii teŋızı arqyly Ortalyq Aziia men Kavkazdy, odan ärı Europaǧa şyǧatyn maŋyzdy qaqpa. Keŋes kezeŋınde Türıkmenstandaǧy Qyzylqūm (būrynǧy Krasnovodsk) porty ırı nysan bolatyn. Bıraq bügınde Türıkmenstan beitarap el retınde vizalyq jüieler engızıp otyr. Būl jük ainalymyna qiyndyq keltıredı. Al, Qazaqstan osy kezeŋde Aqtau portyna qomaqty investisiia qūiyp, ony damytyp jatyr. – Aqtau tek Batys baǧytta emes, Soltüstık pen Oŋtüstıktı bailanystyratyn maŋyzdy toraby retınde de atalady. Osyǧan qatysty ne aitasyz? – İä, būl joldyŋ ekınşı bır maŋyzdy tūsy – Soltüstık pen Oŋtüstıktı bailanystyru qabıletınde. Būl baǧyt Resei, İran, Päkıstan, Ündıstanǧa şyǧatyn sauda üşın asa qajet. Qytaidyŋ osy baǧytty «Ortalyq dälız» dep atauy da – onyŋ geosaiasi jäne ekonomikalyq maŋyzyn aiqyndaidy. – Qytai būl baǧytqa ne üşın qyzyǧuşylyq tanytyp otyr? – Būryn Qytai jük tasymalyn Transsıbır temırjoly arqyly jürgızetın. Ol üşın Qytai öz şyǧys jaǧalauynan Resei arqyly 7–8 myŋ şaqyrym jol jürıp, ülken transporttyq tölemder töleitın. Al qazır olar Qytaidyŋ ışkı bölıgınen 3–4 myŋ şaqyrym jürıp, Qazaqstan arqyly taǧy 3 myŋ şaqyrym jolmen Bakuge, odan Türkiia nemese Qara teŋız arqyly Europaǧa tıkelei şyǧuǧa mümkındık alyp otyr. Būl äldeqaida arzan ärı qauıpsız.Būl – Qytai üşın äldeqaida tiımdı. – Bıraq būl jolda da kedergıler bar şyǧar? – İä, tehnikalyq qiyndyqtar bar. Qytaida temır jol enı – 1 435 mm, bızde – 1 520 mm. Osy sebeptı Qytai–Qazaqstan şekarasynda jükterdı qaita tieu qajet. Sonymen qatar, Aqtauda paromǧa, Bakude qaitadan temır jolǧa auystyrylady. Būl logistika qūnyn säl arttyrady. Bıraq būl prosesterdı oŋtailandyru üşın Özbekstan, Qazaqstan jäne Äzerbaijan bırıgıp, Qytaidyŋ ūsynysymen tranzittı sifrlandyruǧa kırıstık. – Jük tasymalyn ūlǧaitu üşın qandai ırı jobalar josparlanyp otyr? – Qytaidyŋ Sian qalasynda arnaiy Qazaqstan baǧytyndaǧy jük terminaly bar. Qazırgı taŋda būl baǧytpen jylyna şamamen 4–5 million tonna jük tasymaldanyp jatyr. Mūny 10 million tonnaǧa deiın arttyruǧa mümkındık bar. Ol üşın Aqtau men Bakudegı ötkızu qabıletın ūlǧaituymyz qajet. Sonymen qatar, Aiagöz – Moiynty arasyna qos temır jol salynsa, Jezqazǧan – Sekseuıl baǧytyndaǧy jelıler jaŋartylsa, bız «Jıbek jolynyŋ» ortalyq baǧytyn tolyq damyta alamyz. – Ortalyq Aziia elderı de osy baǧytty damytuǧa niettı me? – Ärine. Qytai, Qyrǧyzstan, Özbekstan bırıgıp, Ferǧana aŋǧary baǧytymen jaŋa temır jol jobasyn qolǧa aldy. Būl joldyŋ qūrylys jūmystary biyl jazda bastalady dep kütılude. Tauly öŋır bolǧandyqtan, onda köpırler men ötkelder salu qajet, şamamen 3–4 jyl uaqyt qajet bolady. Atalǧan jol tolyq paidalanuǧa berılgenşe, Ortalyq Aziia men Qytai arasyndaǧy negızgı jük tasymaly Qazaqstan arqyly jüzege asady. Europadan keletın jükter de Bakuge, odan Türkiia arqyly Aqtauǧa jetkızıledı. Būl tūrǧyda Aqtaudyŋ rölı airyqşa. Iаǧni, Aqtau porty – Ortalyq Aziia men Europa arasyndaǧy jük tasymalyn qamtamasyz etude basty tırek. – Aqtau portyna qatysty şeşılmegen mäsele bar ma? –Maŋyzdy mäsele – porttyŋ saiazdanyp bara jatuy. Ony şeşu üşın tübın tereŋdetıp, tazalau jūmystary jürgızıluı tiıs. Sonymen bırge, Aqtaudan Mahachkala men Astrahan baǧytynda tıkelei tasymal joldaryn damytu qajet. Būl – porttyŋ eksporttyq äleuetın arttyrady. Negızgı mäseleler osy. Būl baǧyttar Qazaqstan ekonomikasyn, logistikasyn jäne syrtqy naryqtarǧa şyǧu mümkındıkterın damytuǧa ülken üles qosady. – Aqtau porty älemdegı geosaiasi tūraqsyzdyq kezeŋınde qandai strategiialyq maŋyzǧa ie dep oilaisyz? –Qazırgı älemdegı geosaiasi jaǧdai – Resei men Ukraina arasyndaǧy soǧys, mūnai eksportyndaǧy qiyndyqtar, sondai-aq AQŞ Prezidentı Tramptyŋ kedendık jäne baj salyǧyna qatysty «soǧys» jariialauy – bükıl älemdegı ekonomikanyŋ asa kürdelı daǧdarysqa ūşyraǧanyn körsetedı. Mūndai jaǧdaida bızdıŋ aldymyzda eksporttyq äleuettı küşeitu, daiyn önım öndırısın arttyru jäne ony syrtqy naryqqa şyǧaruǧa qolaily jaǧdai jasau mındetı tūr. Qoryta aitqanda, būl geosaiasi kezeŋ bızge ülken syn da, ülken mümkındık te ūsynyp otyr. Aqtau porty – Qazaqstannyŋ ǧana emes, bükıl Ortalyq Aziianyŋ jahandyq sauda jüiesıne enuındegı negızgı qaqpalardyŋ bırı. Bız osy infraqūrylymdyq artyqşylyqty dūrys paidalana alsaq, elımızdıŋ tranzittık tabysy artyp, ekonomikalyq derbestıgı de nyǧaia tüsedı. Sondyqtan Aqtau portynyŋ äleuetın arttyru – tek öŋırlık damu emes, elımızdıŋ geoekonomikalyq bolaşaǧy üşın strategiialyq maŋyzy bar mındet. –Sūqbatyŋyzǧa raqmet!