حIح عاسىرداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسiنiڭ باتىرلارى مەن حح عاسىر قايراتكەرلەرiنiڭ جۇمباق جاعدايدا ولتiرiلە بەرۋi قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلىپ قويعانداي. ناعىز ۇلتجاندىلار جالعىزدىقتان، جاۋىزدىقتان، وپاسىزدىقتان ءولiپ جاتىر. كەشە دە، بۇگiن دە، الدا دا سولاي بولا بەرەتiن ءتۇرi بار… بۇل – ۇلتتىڭ عاسىرلاردان اسقان قاسiرەتi. وكiنiشتiسi, ەلiن ورگە سۇيرەر قايراتكەر تۇلعالارىنا پانا بولا الماعان سورلى جۇرتىنىڭ مiنەز-قۇلقى ۋاقىت پەن قوعام الماسسا دا وزگەرەر ەمەس.
قايراتكەرلەرiمiزدiڭ جۇمباق ولiمدەرi اشىلماسا، ەلدiڭ رۋحى ەشقاشان كوتەرiلمەيدi. ولاي بولسا، كەنەسارىنىڭ دەنەسi مەن باسى قوسىلماسا، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحى بيiكتەمەيدi دەگەن سوزدiڭ سالماعى اۋىر. مۇنىڭ قاتارىندا 1802 جىلى اجال قۇشقان سىرىم باتىردىڭ جۇمباق ولiمi دە قوزعاۋسىز تۇر. وتارشىلدىق وراعى قيىپ وتكەن، كەڭ-بايتاق دالادان پانا تابا الماي جات جەردە وپاسىزدىقپەن ولتiرiلگەن ءسىرىمنىڭ ولiمi جونiندە جاس عالىم، ساقتاعان بايiشەۆ اتىنداعى اقتوبە ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ دوتسەنتi, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ساكەن وتاليەۆتiڭ وز دەرەگi بار:
– سىرىم باتىردىڭ ەسiمi ءار قازاققا جاقىن. ۇلتىن جان-جۇرەگiمەن سۇيگەن، ەلiنiڭ ازاتتىعى ءۇشiن باسىن تاۋەكەلگە تiككەن ونىڭ ەسiمi ۇرپاقتاردىڭ جادىندا قالدى. جەردi وتارلاۋدىڭ ناعىز قىزعان شاعىندا 14 جىل بويى قازاق مۇددەسi ءۇشiن (1783-1797 جج.) تۇراقتى ورىس ارمياسىمەن، ورال بويى كازاكتارىمەن، يمپەريانىڭ قولجاۋلىعى – قازاق سۇلتاندارمەن ولە-ولگەنشە كۇرەسiپ وتكەن جانكەشتi تۇلعا. ونىڭ ەكاتەرينا II تۇسىنداعى بiرiنشi ساناتتى تۇراقتى ورىس ارمياسىنا قارسى جانكەشتiلiك سوعىسى تاريحتا جان-جاقتى باياندالعاندىقتان، قايتالاي بەرۋ ىڭعايسىز.
سىرىم باتىر 1802 جىلى جۇمباق جاعدايدا ءولتiرiلدi. قازiرگi تاريحشىلار الدىنداعى ماڭىزدى ماسەلە: ەكi عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرi قۇپيانىڭ اشىلماي جاتقانى. سىرىمدى كiم، قاشان جانە قايدا ءولتiردi?
1797 جىلى ايشۋاق سۇلتان كiشi ءجۇز حانى بوپ سايلانعان سوڭ سىرىم قازاق دالاسىنداعى ساياسي كۇرەسiنەن باس تارتتى. ءوز رۋىمەن بايلانىسىن ءۇزiپ، جاڭا حاندى قارسىلىقسىز مويىنداعان سانى جاعىنان باسىم كوپشiلiك الiم رۋى بەدەلدiلەرiنiڭ قولداۋىنان ايىرىلىپ، ءۇشiنشi جاعىنان قاراتاي باستاعان سۇلتانداردىڭ قۋدالاۋىنان ىعىسقان باتىر ەرiكسiزدەن حيۋا حاندىعى جاعىنا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
– سىرىم باتىردىڭ ولiمiنە قاتىستى قولىڭىزدا قانداي ناقتى قۇجات بار؟
– باتىردىڭ ولiمiنە بايلانىستى جالعىز قۇجات – ورىس وفيتسەرi يا.گاۆەردوۆسكيدiڭ 1803 جىلى ارال تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك-شىعىسىن جايلاعان ءالiمۇلى تارماعى شەكتi رۋىنىڭ اقساقالدارىنان جازىپ العانى رەسەي مۇراعاتىندا بار. گاۆەردوۆسكي ورىس ساۋدا-ساياسي ميسسياسىن باستاپ بۇحاراعا – ءامiر حايداردىڭ سارايىنا بارا جاتقاندا ارال بويى قازاقتارىنىڭ قولىنا ءتۇسiپ قالعان. بiراز ۋاقىت كەپiلدiكتە جۇرگەن گاۆەردوۆسكي سول جەردەن گەوگرافيالىق جانە ەتنوگرافيالىق تىڭ ماتەريالدار جينايدى. سىيلى بiر ادامنىڭ قايتىس بولعانىنا جىل تولۋىنا بايلانىستى استا كورگەنiن بىلاي دەپ جازعان: «دليا وبياسنەنيا، سكولكو دالەكو موگۋت پروستيراتسيا سي ۋبىتكي، پرەدلوجيم ۆ پريمەر تريزنۋ، داننۋيۋ ۆ پاميات سىرىم باتىرۋ، سكونچاۆشەمۋ جيزن سۆويۋ زا نەسكولكو مەسياتسەۆ دو ۆستۋپلەنيا ناشەگو ۆ ستەپ». يا.پ.گاۆەردوۆسكيدiڭ «وبوزرەنيە كيرگيز-كايساتسكوي ستەپي» دەپ اتالاتىن ەسەبi رەسەي تاريحى ينستيتۋتى لەنينگراد ءبولiمiنiڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. مۇراعاتتاعى نومiرi №34329, 95-بەت. گاۆەردوۆسكيدiڭ كەرۋەنi وسى جاققا 1803 جىلدىڭ اقپانىندا كەلiپ كiرگەن. ولاي بولسا، سىرىم باتىر 1802 جىلى و دۇنيەلiك بولدى.
– باستى ماسەلە: باتىر قاي جەردە قازا تاۋىپ، قاي جەردە جەرلەنۋi مۇمكiن؟
– بiرنەشە جىلدان بەرi باتىردىڭ سۇيەگi قايدا جاتقانى جونiندە تارتىس بولىپ كەلەدi. ول كiسiنiڭ ءسوزسiز بەسقالا اۋماعىندا اجال قۇشقانى انىق (قازاقتار ەجەلدەن ارال تەڭiزiنiڭ وڭتۇستiك اۋماعىن بەسقالا ايماعى دەيدi). سىرىم تۋرالى اۋىزشا دەرەكتەردi قاراقالپاق پەن حورەزم جەرiندەگi قازاقتار عاسىردان-عاسىرعا اماناتتاپ جەتكiزدi. سولاردىڭ بiرi – قالماحان ىسقاقوۆ (1908-91). 1990 جىلدارى قارت نۇكiستە تۇرعانىندا، ۇيiنە بارىپ جولىققانبىز. 80 جاستاعى شەجiرەشi اقساقالمەن بiرنەشە ساعات وتىرىپ سويلەسكەنiمiزدە، سىرىم باتىر سۇيەگi نۇكiسكە جاقىن بەستوبە اۋماعىنداعى قوجاكول دەگەن جەردە جاتىر دەپ ايتتى. ءامۋداريانىڭ وڭ جاق جاعالاۋى. قازiر دە وسى توڭiرەك اتاۋلارى وزگەرگەن ەمەس. قالماحان اقساقالعا جاستاۋ كەزiندە ۇستازى اياپ تەمiربەكوۆ ەرتiپ اپارىپ، «مiنە، سىرىم بابامىزدىڭ سۇيەگi جاتقان جەر» دەپ كورسەتكەن. اياپ تەمiربەكوۆ – مۇعالiم، 1903 جىلى اقتوبە وبلىسى قارابۇتاق جەرiندە دۇنيەگە كەلگەن، 1937 جىلى قۋدالاۋ تۇسىندا قاراقالپاق جەرiنە وتiپ كەتكەن. قالماحان ىسقاقوۆتىڭ ءسوزi مىناۋ: «…30 مىڭ ورىس-كازاگى مەن باسقا دا سىرىمنىڭ جاۋلارى قوسىلىپ جايىققا جاقىن اۋماقتى قورشاپ تاستادى. جايىققا جولاتپادى. باتىر شامالى ساربازىن ەرتiپ تۋعان جەردەن امالسىز كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باعىت – حيۋا حاندىعى. حيۋا مەن بۇحار حاندىقتارى –مۇسىلماندار، كومەكتەسسە، كۇش جيناپ تۋعان جەرگە قايتا ورالارمىز دەپ جوسپارلاعان ول وڭتۇستiكتi بەتكە الدى. جانىندا ەڭ سەنiمدi 20 جiگiتi. بۇلاردىڭ بارلىعى دا الاشا، بايباقتى، تاز، ەسەنتەمiر، شەركەش، ىسىق رۋىنان. رۋلارىن ايتىپ وتىرعان سەبەبiمiز – كەيiن بۇلار جاعدايعا بايلانىستى قاراقالپاقتا قالىپ قويعان. اتتانار الدىندا شالدار ەسكەرتكەن: «سارتقا (وزبەككە) سەنبە، ورىسقا سەنبە! حيۋا حانىنىڭ ۇسىنعان اسىن iشپە، استى ءوز جiگiتتەرiڭ ازiرلەسiن». جiبەك جولىنىڭ بiر تارماعى ۇستiرتتiڭ ەسكi سۇرلەۋ جولدارىمەن جۇرiپ، قاسقاجولدان تومەن قۇلديلاي باتىر حيۋاعا جەتتi. كومەك سۇراعان سىرىمعا حيۋا حانى ۋاقىت سوزا بەردi. كەسiمدi جاۋابىن ايتپادى. اقىرى سىرىم جازدا شالداردىڭ كەڭەسiمەن سول ماڭداعى قازاق اۋىلدارىنا بارىپ، بارلاۋ جۇرگiزەدi, جاعدايدى سۇرايدى. ول ەشتەڭە بiتiرە الماعاسىن، ءارi حيۋا سارايىنىڭ وپاسىزدىعىنان سەسكەنiپ، تۋعان جەرiنە بەت الدى. سەرiكتەرiمەن حيۋادان گۇرلەنگە جەتتi. ارi قاراي كiلت باعىتىن وزگەرتiپ، قىپشاق دەگەن وتكەلدەن ءامۋداريانىڭ وڭ جاعىنا شىقتى. بۇل كۇندە وسى جەردە پاروم جانە وتكەلدi كوپiر بار. ەجەلدەن وسى جەر داريانىڭ ارعى بەتiنە وتەر ەڭ ىڭعايلى وتكەل بولىپ سانالادى.
قىپشاق جاعادان ءوتiپ، قاراتاۋدىڭ بەتكەيiمەن بەسقالاعا جاقىندايدى. مiنە، وسى تۇستا اياق استىنان باتىردىڭ باسى اينالىپ، كوزi قاراۋىتىپ، قۇسا باستايدى. سىرىم ءوزiن حيۋا حانىنىڭ ادامدارى ۋلاپ جiبەرگەنiن بiردەن بiلە قويعان ءتارiزدi. سەرiكتەرi شوشيدى: حيۋالىقتاردىڭ داستارقانىنان قارا سۋ دا iشكەن جوق، بۇل نە بولعانى؟ «اتتىڭ ەرiن قاراڭدار»، – دەيدi ازەر سويلەگەن باتىر. سويتسە، اتتىڭ ەرi ۋلانعان ەكەن. ۋدىڭ كۇشتiلiگi سونداي، اياق كيiمiنەن ءوتiپ، دەنەسiنە بiلدiرتپەي جايىلعان. جەرگە ءتۇسiرiپ، اتتىڭ تەرiسiنە جاتقىزعاندا، ول سوڭعى كۇشiن جيناپ: «مەن ۋلاندىم. تاعدىرىم وسىلاي بولدى. وسى جەردە جەرلەڭدەر»، – دەيدi. بۇل – باتىردىڭ سوڭعى ءسوزi. جiگiتتەر باتىردىڭ سوڭعى ءوتiنiشiن ورىنداپ، قوجاكول كولiنiڭ جاعاسىنا، كەزەك باتىردىڭ جانىنا جەرلەپتi. بۇل جەر – اداي قوساي بابا جاتقان اۋماقتان 10 شاقىرىم. كەزەك ء– الiم رۋىنىڭ باتىرى، حVII عاسىردا جاڭگiر حان مەن ءجالاڭتوس ءباھادۇردiڭ زامانىندا ەدiل قالماقتارىمەن سوعىستا شەيiت كەتكەن باتىر.
باسشىسىن جەر قوينىنا تاپسىرعان 20 جiگiت كەڭەسكە وتىردى: «قاپەرسiزدiگiمiزدiڭ كەسiرiنەن باتىردى ءولتiرiپ الدىق. ەل-جۇرتقا نە دەپ ايتامىز؟ ەلگە قاي بەتiمiزبەن بارامىز؟ نە بولسا دا، سىرىم كوكەمiزدiڭ قاسىندا قالامىز»، – دەپ شەشكەن. 20 جiگiت وسىلايشا قاراقالپاق جەرiندە ماڭگiگە قالدى. قازiرگi قاراقالپاقستان اۋماعىندا تۇراتىن تاز، شەركەش، بايباقتى، ەسەنتەمiر، الاشا، ىسىق رۋلارىنىڭ ادامدارى وسى سىرىمنىڭ 20 جiگiتiنەن تارالعان ۇرپاق». قالماحان ىسقاقوۆ وسىلاي دەدi. اتا-باباسىنان بiر دەرەگi وزگەرمەي جەتكەن ءسوز. ارعى اتالاردىڭ اماناتى! وسىلايشا سىرىم باتىردىڭ سۇيەگi نۇكiستەن 20 شاقىرىمداي جەردەگi قاراتاۋ مەن بەستوبەنiڭ اراسىندا، قوجاكول كولiنiڭ جاعاسىندا جاتىر دەپ سەنiممەن ايتۋعا بولادى. قالماحان اقساقال اياپ ۇستازىنىڭ جول باستاۋىمەن باتىر بەيiتi جاتقان جەرگە بارىپ، سىرىم باتىر جەرلەنگەن ورىن – ۇيiلگەن تاستار مەن باس جاعىنداعى شاعىن تاقتايشانى ءوز كوزiمەن كورگەن. ەسiمi جازىلعان تاقتايشا ەسكiرگەن جاعدايدا جەرگiلiكتi قازاقتار جاڭارتىپ وتىرادى ەكەن. بۇل ۇردiس اكەدەن بالاعا جۇكتەلiنiپتi.
قوجاكول اۋماعىنداعى بەيiت ورىندارى قازىلىپ، تابىلعان سۇيەكتەر تەكسەرiلۋi كەرەك. بۇل – مەملەكەتتiك تۇرعىدان قولعا الىنۋعا تيiس جۇمىس. سۇيەككە تالداما جۇرگiزiلiپ، باتىردىڭ قازiرگi ۇرپاقتارىنىڭ دنك-سىمەن سالىستىرىلۋى تيiس. سىرىمنىڭ ۇرپاقتارى نەگiزiنەن اتىراۋ وبلىسىنىڭ اۋماعىندا تۇرادى.
قالماحان ىسقاقوۆتىڭ ءسوزiن 1910 جىلى تۋعان قاراقالپاقستاندىق اقساقال، مارقۇم مۇحاممەدين مارحاباەۆ تا راستاپ ەدi.
– كەيiنگi جىلدارى سىرىم باتىردىڭ سوڭعى جورىق جولدارىنا قاتىستى بiرنەشە ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. جەرگiلiكتi تاريحشىلار باتىردىڭ قازiرگi وزبەكستان اۋماعىندا جاتقانىن راستايدى. بiراق دەرەككوزدەرi ءارتۇرلi. سiزدiڭ پiكiرiڭiز؟
– 2007 جىلدىڭ 12-18 شiلدەسiندەگi «انا تiلi» باسىلىمىنىڭ «سىرىم باتىردىڭ مازارى تابىلدى» دەگەن ماقالادا ورالدىق ولكەتانۋشى جايساڭ اقباي باتىردىڭ زيراتى حورەزم وبلىسى گۇرگەن اۋدانى مايلىشەڭگەل اۋىلىندا دەپ كەسiپ ايتقان. قورىتىندىنى ەتنو-ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيا نەگiزiندە انىقتادىق دەيدi. جەرگiلiكتi وزبەكتەردiڭ ايتقاندارىنا سۇيەنiپ، ەرتەدەن وسى جەرگە قازاقتار ۇزiكسiز زيارات ەتiپ كەلiپ جاتقاندىعىن حابارلاعان. كەيiنiرەك بۇل ورىنعا كەسەنە ورناتىلىپتى. وسى كەسەنەنiڭ قۇرىلىس ەرەكشەلiگiنە، مۇناراسىنا «زەرتتەۋ جۇرگiزiلiپ» (مەن جايساڭ اقبايدىڭ تiلشiگە ايتقاندارىن سوزبە-ءسوز بەرiپ وتىرمىن), ولكەتانۋشىلار سىرىم باتىر جەرلەندi دەگەن «سەنiمدi پiكiرگە» توقتاپتى. وسى مەكەندە قازiرگi زاماندىق ۇلگiدەگi ەكi مۇنارالى كiرپiش كەسەنەنiڭ تۇرعانى راس. مۇنى ەشكiم جوققا شىعارمايدى. الايدا قاپيادا قازا تاپقان باتىردىڭ ماڭگiلiك مەكەنi دەپ كەسiپ-پiشiپ ايتۋعا بولا ما؟ ورالدىق ولكەتانۋشىلار قاي نەگiزگە سۇيەندi? بۇل – باتىردىڭ ارۋاعىنا جاسالعان قيانات. تاريحشىلار مەن ولكەتانۋشىلار اۋىزدان شىققان سوزگە اباي بولعاندارى ءجون. ءارتۇرلi جەلبۋاز پiكiرلەر، ءتۇرلi جورامالدار جۇرتتى اداستىرادى. اقىرى بار نارسەدەن ايىرىلىپ قالامىز.
مايلىشەڭگەلدەگi كەسەنە ورنىن ەرتەدەن جەرگiلiكتi قازاقتار قايىپ اتا زيراتى دەپ قاسيەت تۇتقان. ياعني، بۇل جەردە قايىپ ەسiمدi جۇرتىنا قادiرلi كiسi جاتىر. جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ ايتقانى وسى. قازiرگi زاماندىق ۇلگiمەن بوي كوتەرگەن كەسەنەنiڭ سىرىم باتىردiكi دەگەنi دە كوڭiلگە قونىمسىز. باسى قاتىپ، ەلiنەن پانا تابا الماي جات جەردە وپاسىزدىقپەن ولتiرiلگەن سىرىمنىڭ ارتىنان كiم iزدەپ كەپ، كەسەنە تۇرعىزدى؟ جەرiنەن ايىرىلىپ، ازىپ-توزعان جۇرتىنىڭ سول زاماندا شاماسى بولدى ما؟
ورالدىق تاريحشىلار بەستوبە اۋماعىنداعى «گiجiك» قويىلىمىنا دا ايالداعان. ءبۇل – جالاڭتوس اسكەرiنiڭ كەزەك باتىرىنىڭ زيراتى. ايتا كەتۋ كەرەك: حورەزم مەن قاراقالپاقستاننىڭ قازاقتارى ەشقاشان كەزەك باتىردىڭ ەسiمiن تۇرiكمەنشە نە وزبەكشەلەپ «گiجiك» دەپ اتامايدى. سوعان قاراعاندا، باتىسقازاقستاندىق ەتنو-ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياعا اقپارات بەرۋشi جەرگiلiكتi تۇرعىندار وزبەك-سارتتار نەمەسە تۇرiكمەندەر بولعانداي. بۇل جاقتا ناعىز دەرەك كوزi نەگiزiنەن بەسقالانىڭ قازاقتارى عانا. وزبەك پەن تۇرiكمەن نە جارىتىپ اقپارات بەرەدi?
كەزەك باتىر توڭiرەگiندەگi ءۇش كەسەنەنi زەرتتەۋ بارىسىندا ەكسپەديتسيا «سىرىم وسى جەردە جەرلەنگەن جوق» دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. باتىردى كەسەنەدە جاتىر دەپ كiم ايتتى؟ بيiك مازارلاردان ەمەس، جاۋگەرشiلiكتە ولگەن باتىرلاردىڭ زيراتىن iزدەۋ كەرەك. قازاقستاننىڭ باتىسىندا ۇرىستا ولگەن باتىرلاردىڭ باستارىنا تاس ءۇيiلiپ قويىلادى. باس جاعىنا كوبiنە رۋ تاڭبالارى تاستان قاشالىپ جازىلادى. جاۋمەن الىسا ءجۇرiپ شەيiت كەتكەندەردi وسىلايشا جەرلەيدi. مۇنداي قورىمدار شايقاس ورىندارىندا وتە كوپ.
نازار اۋداراتىن ماسەلە: بۇل كۇندەرi بەسقالا توڭiرەگiندە قازاقتار دا ازايىپ بارادى. اقپارات كوزi قاريالار مۇلدە جوعالدى دەسە دە بولادى. ال سىرىمنىڭ تاستان ۇيگەن زيراتى قاراۋسىز قالدى. بۇل كۇندەرi «مىناۋ جاتقان – سىرىم باتىر» دەپ ەرتiپ اپاراتىن سەرiك تابىلماس. تاقتايشا قوياتىن دا جان جوق. ەندi بiرەر جىلدان سوڭ سىرىم سۇيەگi جاتقان جەردi مۇلدە جوعالتىپ الاتىن شىعارمىز.
اڭگiمەلەسكەن بايان سارسەمبينا.
«جاس الاش».
