HIH ǵasyrdaǵy ult-azattyq kúresiniń batyrlary men HH ǵasyr qaıratkerleriniń jumbaq jaǵdaıda óltirile berýi qazaqtyń mańdaıyna jazylyp qoıǵandaı. Naǵyz ultjandylar jalǵyzdyqtan, jaýyzdyqtan, opasyzdyqtan ólip jatyr. Keshe de, búgin de, alda da solaı bola beretin túri bar… Bul – ulttyń ǵasyrlardan asqan qasireti. Ókinishtisi, elin órge súırer qaıratker tulǵalaryna pana bola almaǵan sorly jurtynyń minez-qulqy ýaqyt pen qoǵam almassa da ózgerer emes.
Qaıratkerlerimizdiń jumbaq ólimderi ashylmasa, eldiń rýhy eshqashan kóterilmeıdi. Olaı bolsa, Kenesarynyń denesi men basy qosylmasa, qazaqtyń ulttyq rýhy bıiktemeıdi degen sózdiń salmaǵy aýyr. Munyń qatarynda 1802 jyly ajal qushqan Syrym batyrdyń jumbaq ólimi de qozǵaýsyz tur. Otarshyldyq oraǵy qıyp ótken, keń-baıtaq daladan pana taba almaı jat jerde opasyzdyqpen óltirilgen Syrymnyń ólimi jóninde jas ǵalym, Saqtaǵan Báıishev atyndaǵy Aqtóbe ýnıversıtetiniń doenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Sáken Ótalıevtiń óz deregi bar:
– Syrym batyrdyń esimi ár qazaqqa jaqyn. Ultyn jan-júregimen súıgen, eliniń azattyǵy úshin basyn táýekelge tikken onyń esimi urpaqtardyń jadynda qaldy. Jerdi otarlaýdyń naǵyz qyzǵan shaǵynda 14 jyl boıy qazaq múddesi úshin (1783-1797 jj.) turaqty orys armııasymen, Oral boıy kazaktarymen, ımperııanyń qoljaýlyǵy – qazaq sultandarmen óle-ólgenshe kúresip ótken jankeshti tulǵa. Onyń Ekaterına II tusyndaǵy birinshi sanatty turaqty orys armııasyna qarsy jankeshtilik soǵysy tarıhta jan-jaqty baıandalǵandyqtan, qaıtalaı berý yńǵaısyz.
Syrym batyr 1802 jyly jumbaq jaǵdaıda óltirildi. Qazirgi tarıhshylar aldyndaǵy mańyzdy másele: eki ǵasyrdan astam ýaqyttan beri qupııanyń ashylmaı jatqany. Syrymdy kim, qashan jáne qaıda óltirdi?
1797 jyly Aıshýaq sultan Kishi júz hany bop saılanǵan soń Syrym qazaq dalasyndaǵy saıası kúresinen bas tartty. Óz rýymen baılanysyn úzip, jańa handy qarsylyqsyz moıyndaǵan sany jaǵynan basym kópshilik Álim rýy bedeldileriniń qoldaýynan aıyrylyp, úshinshi jaǵynan Qarataı bastaǵan sultandardyń qýdalaýynan yǵysqan batyr eriksizden Hıýa handyǵy jaǵyna ketýge májbúr boldy.
– Syrym batyrdyń ólimine qatysty qolyńyzda qandaı naqty qujat bar?
– Batyrdyń ólimine baılanysty jalǵyz qujat – orys ofıeri Ia.Gaverdovskııdiń 1803 jyly Aral teńiziniń soltústik-shyǵysyn jaılaǵan Álimuly tarmaǵy shekti rýynyń aqsaqaldarynan jazyp alǵany Reseı muraǵatynda bar. Gaverdovskıı orys saýda-saıası mıssııasyn bastap Buharaǵa – ámir Haıdardyń saraıyna bara jatqanda Aral boıy qazaqtarynyń qolyna túsip qalǵan. Biraz ýaqyt kepildikte júrgen Gaverdovskıı sol jerden geografııalyq jáne etnografııalyq tyń materıaldar jınaıdy. Syıly bir adamnyń qaıtys bolǵanyna jyl tolýyna baılanysty asta kórgenin bylaı dep jazǵan: «Dlıa obıasnenııa, skolko daleko mogýt prostıratsıa sıı ýbytkı, predlojım v prımer trızný, dannýıý v pamıat Syrym batyrý, skonchavshemý jızn svoıý za neskolko mesıaev do vstýplenııa nashego v step». Ia.P.Gaverdovskııdiń «Obozrenıe kırgız-kaısakoı stepı» dep atalatyn esebi Reseı tarıhy ınstıtýty Lenıngrad bóliminiń muraǵatynda saqtaýly. Muraǵattaǵy nómiri №34329, 95-bet. Gaverdovskııdiń kerýeni osy jaqqa 1803 jyldyń aqpanynda kelip kirgen. Olaı bolsa, Syrym batyr 1802 jyly o dúnıelik boldy.
– Basty másele: batyr qaı jerde qaza taýyp, qaı jerde jerlenýi múmkin?
– Birneshe jyldan beri batyrdyń súıegi qaıda jatqany jóninde tartys bolyp keledi. Ol kisiniń sózsiz Besqala aýmaǵynda ajal qushqany anyq (Qazaqtar ejelden Aral teńiziniń ońtústik aýmaǵyn Besqala aımaǵy deıdi). Syrym týraly aýyzsha derekterdi Qaraqalpaq pen Horezm jerindegi qazaqtar ǵasyrdan-ǵasyrǵa amanattap jetkizdi. Solardyń biri – Qalmahan Ysqaqov (1908-91). 1990 jyldary qart Núkiste turǵanynda, úıine baryp jolyqqanbyz. 80 jastaǵy shejireshi aqsaqalmen birneshe saǵat otyryp sóıleskenimizde, Syrym batyr súıegi Núkiske jaqyn Bestóbe aýmaǵyndaǵy Qojakól degen jerde jatyr dep aıtty. Ámýdarııanyń oń jaq jaǵalaýy. Qazir de osy tóńirek ataýlary ózgergen emes. Qalmahan aqsaqalǵa jastaý kezinde ustazy Aıap Temirbekov ertip aparyp, «mine, Syrym babamyzdyń súıegi jatqan jer» dep kórsetken. Aıap Temirbekov – muǵalim, 1903 jyly Aqtóbe oblysy Qarabutaq jerinde dúnıege kelgen, 1937 jyly qýdalaý tusynda qaraqalpaq jerine ótip ketken. Qalmahan Ysqaqovtyń sózi mynaý: «…30 myń orys-kazagy men basqa da Syrymnyń jaýlary qosylyp Jaıyqqa jaqyn aýmaqty qorshap tastady. Jaıyqqa jolatpady. Batyr shamaly sarbazyn ertip týǵan jerden amalsyz ketýge májbúr boldy. Baǵyt – Hıýa handyǵy. Hıýa men Buhar handyqtary –musylmandar, kómektesse, kúsh jınap týǵan jerge qaıta oralarmyz dep josparlaǵan ol ońtústikti betke aldy. Janynda eń senimdi 20 jigiti. Bulardyń barlyǵy da alasha, baıbaqty, taz, esentemir, sherkesh, ysyq rýynan. Rýlaryn aıtyp otyrǵan sebebimiz – keıin bular jaǵdaıǵa baılanysty qaraqalpaqta qalyp qoıǵan. Attanar aldynda shaldar eskertken: «Sartqa (ózbekke) senbe, orysqa senbe! Hıýa hanynyń usynǵan asyn ishpe, asty óz jigitteriń ázirlesin». Jibek jolynyń bir tarmaǵy Ústirttiń eski súrleý joldarymen júrip, Qasqajoldan tómen quldılaı batyr Hıýaǵa jetti. Kómek suraǵan Syrymǵa Hıýa hany ýaqyt soza berdi. Kesimdi jaýabyn aıtpady. Aqyry Syrym jazda shaldardyń keńesimen sol mańdaǵy qazaq aýyldaryna baryp, barlaý júrgizedi, jaǵdaıdy suraıdy. Ol eshteńe bitire almaǵasyn, ári Hıýa saraıynyń opasyzdyǵynan seskenip, týǵan jerine bet aldy. Serikterimen Hıýadan Gúrlenge jetti. Ári qaraı kilt baǵytyn ózgertip, Qypshaq degen ótkelden Ámýdarııanyń oń jaǵyna shyqty. Bul kúnde osy jerde parom jáne ótkeldi kópir bar. Ejelden osy jer darııanyń arǵy betine óter eń yńǵaıly ótkel bolyp sanalady.
Qypshaq jaǵadan ótip, Qarataýdyń betkeıimen Besqalaǵa jaqyndaıdy. Mine, osy tusta aıaq astynan batyrdyń basy aınalyp, kózi qaraýytyp, qusa bastaıdy. Syrym ózin Hıýa hanynyń adamdary ýlap jibergenin birden bile qoıǵan tárizdi. Serikteri shoshıdy: hıýalyqtardyń dastarqanynan qara sý da ishken joq, bul ne bolǵany? «Attyń erin qarańdar», – deıdi ázer sóılegen batyr. Sóıtse, attyń eri ýlanǵan eken. Ýdyń kúshtiligi sondaı, aıaq kıiminen ótip, denesine bildirtpeı jaıylǵan. Jerge túsirip, attyń terisine jatqyzǵanda, ol sońǵy kúshin jınap: «Men ýlandym. Taǵdyrym osylaı boldy. Osy jerde jerleńder», – deıdi. Bul – batyrdyń sońǵy sózi. Jigitter batyrdyń sońǵy ótinishin oryndap, Qojakól kóliniń jaǵasyna, Kezek batyrdyń janyna jerlepti. Bul jer – Adaı Qosaı baba jatqan aýmaqtan 10 shaqyrym. Kezek – álim rýynyń batyry, HVII ǵasyrda Jáńgir han men Jalańtós bahadúrdiń zamanynda Edil qalmaqtarymen soǵysta sheıit ketken batyr.
Basshysyn jer qoınyna tapsyrǵan 20 jigit keńeske otyrdy: «Qapersizdigimizdiń kesirinen batyrdy óltirip aldyq. El-jurtqa ne dep aıtamyz? Elge qaı betimizben baramyz? Ne bolsa da, Syrym kókemizdiń qasynda qalamyz», – dep sheshken. 20 jigit osylaısha qaraqalpaq jerinde máńgige qaldy. Qazirgi Qaraqalpaqstan aýmaǵynda turatyn taz, sherkesh, baıbaqty, esentemir, alasha, ysyq rýlarynyń adamdary osy Syrymnyń 20 jigitinen taralǵan urpaq». Qalmahan Ysqaqov osylaı dedi. Ata-babasynan bir deregi ózgermeı jetken sóz. Arǵy atalardyń amanaty! Osylaısha Syrym batyrdyń súıegi Núkisten 20 shaqyrymdaı jerdegi Qarataý men Bestóbeniń arasynda, Qojakól kóliniń jaǵasynda jatyr dep senimmen aıtýǵa bolady. Qalmahan aqsaqal Aıap ustazynyń jol bastaýymen batyr beıiti jatqan jerge baryp, Syrym batyr jerlengen oryn – úıilgen tastar men bas jaǵyndaǵy shaǵyn taqtaıshany óz kózimen kórgen. Esimi jazylǵan taqtaısha eskirgen jaǵdaıda jergilikti qazaqtar jańartyp otyrady eken. Bul úrdis ákeden balaǵa júktelinipti.
Qojakól aýmaǵyndaǵy beıit oryndary qazylyp, tabylǵan súıekter tekserilýi kerek. Bul – memlekettik turǵydan qolǵa alynýǵa tıis jumys. Súıekke taldama júrgizilip, batyrdyń qazirgi urpaqtarynyń DNK-symen salystyrylýy tıis. Syrymnyń urpaqtary negizinen Atyraý oblysynyń aýmaǵynda turady.
Qalmahan Ysqaqovtyń sózin 1910 jyly týǵan qaraqalpaqstandyq aqsaqal, marqum Muhammedın Marhabaev ta rastap edi.
– Keıingi jyldary Syrym batyrdyń sońǵy joryq joldaryna qatysty birneshe ekspedıııalar uıymdastyryldy. Jergilikti tarıhshylar batyrdyń qazirgi Ózbekstan aýmaǵynda jatqanyn rastaıdy. Biraq derekkózderi ártúrli. Sizdiń pikirińiz?
– 2007 jyldyń 12-18 shildesindegi «Ana tili» basylymynyń «Syrym batyrdyń mazary tabyldy» degen maqalada oraldyq ólketanýshy Jaısań Aqbaı batyrdyń zıraty Horezm oblysy Gúrgen aýdany Maılysheńgel aýylynda dep kesip aıtqan. Qorytyndyny etno-arheologııalyq ekspedıııa negizinde anyqtadyq deıdi. Jergilikti ózbekterdiń aıtqandaryna súıenip, erteden osy jerge qazaqtar úziksiz zııarat etip kelip jatqandyǵyn habarlaǵan. Keıinirek bul orynǵa kesene ornatylypty. Osy keseneniń qurylys ereksheligine, munarasyna «zertteý júrgizilip» (men Jaısań Aqbaıdyń tilshige aıtqandaryn sózbe-sóz berip otyrmyn), ólketanýshylar Syrym batyr jerlendi degen «senimdi pikirge» toqtapty. Osy mekende qazirgi zamandyq úlgidegi eki munaraly kirpish keseneniń turǵany ras. Muny eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Alaıda qapııada qaza tapqan batyrdyń máńgilik mekeni dep kesip-piship aıtýǵa bola ma? Oraldyq ólketanýshylar qaı negizge súıendi? Bul – batyrdyń arýaǵyna jasalǵan qııanat. Tarıhshylar men ólketanýshylar aýyzdan shyqqan sózge abaı bolǵandary jón. Ártúrli jelbýaz pikirler, túrli joramaldar jurtty adastyrady. Aqyry bar nárseden aıyrylyp qalamyz.
Maılysheńgeldegi kesene ornyn erteden jergilikti qazaqtar Qaıyp ata zıraty dep qasıet tutqan. Iaǵnı, bul jerde Qaıyp esimdi jurtyna qadirli kisi jatyr. Jergilikti turǵyndardyń aıtqany osy. Qazirgi zamandyq úlgimen boı kótergen keseneniń Syrym batyrdiki degeni de kóńilge qonymsyz. Basy qatyp, elinen pana taba almaı jat jerde opasyzdyqpen óltirilgen Syrymnyń artynan kim izdep kep, kesene turǵyzdy? Jerinen aıyrylyp, azyp-tozǵan jurtynyń sol zamanda shamasy boldy ma?
Oraldyq tarıhshylar Bestóbe aýmaǵyndaǵy «Gijik» qoıylymyna da aıaldaǵan. Bul – Jalańtós áskeriniń Kezek batyrynyń zıraty. Aıta ketý kerek: Horezm men Qaraqalpaqstannyń qazaqtary eshqashan Kezek batyrdyń esimin túrikmenshe ne ózbekshelep «Gijik» dep atamaıdy. Soǵan qaraǵanda, batysqazaqstandyq etno-arheologııalyq ekspedıııaǵa aqparat berýshi jergilikti turǵyndar ózbek-sarttar nemese túrikmender bolǵandaı. Bul jaqta naǵyz derek kózi negizinen Besqalanyń qazaqtary ǵana. Ózbek pen túrikmen ne jarytyp aqparat beredi?
Kezek batyr tóńiregindegi úsh keseneni zertteý barysynda ekspedıııa «Syrym osy jerde jerlengen joq» degen qorytyndyǵa kelgen. Batyrdy kesenede jatyr dep kim aıtty? Bıik mazarlardan emes, jaýgershilikte ólgen batyrlardyń zıratyn izdeý kerek. Qazaqstannyń batysynda urysta ólgen batyrlardyń bastaryna tas úıilip qoıylady. Bas jaǵyna kóbine rý tańbalary tastan qashalyp jazylady. Jaýmen alysa júrip sheıit ketkenderdi osylaısha jerleıdi. Mundaı qorymdar shaıqas oryndarynda óte kóp.
Nazar aýdaratyn másele: bul kúnderi Besqala tóńireginde qazaqtar da azaıyp barady. Aqparat kózi qarııalar múlde joǵaldy dese de bolady. Al Syrymnyń tastan úıgen zıraty qaraýsyz qaldy. Bul kúnderi «mynaý jatqan – Syrym batyr» dep ertip aparatyn serik tabylmas. Taqtaısha qoıatyn da jan joq. Endi birer jyldan soń Syrym súıegi jatqan jerdi múlde joǵaltyp alatyn shyǵarmyz.
Áńgimelesken Baıan Sársembına.
«Jas Alash».
