حالىقتىڭ مۋزىكالىق مۇراسىنىڭ ۇلكەن ءبىر پاراسى – ءداستۇرلى حالىق اندەرى. حالىق اندەرىنىڭ جۇرەككە كەڭدىك، ويعا ءورىس، سەزىمدى نازىك ەتەتىن قاسيەتى مەن قۇدىرەتى ەش نارسەمەن شەندەستىرۋگە كەلمەس. ەسكىدەن كەلە جاتقان ەستى اندەردىڭ تاعىلىمدىق مازمۇنىمەن قوسا، استارلاپ ايتىلاتىن وي، تۇسپالداپ جەتكىزەتىن تىلەك، ەمەۋرىنمەن بىلدىرەتىن ەسكەرتۋ، جالپى، وكپە، ناز، بازىنا، قالجىڭ كەي شاقتا ازىلمەن ءورىلىپ، ويناقىلانا توگىلگەنىمەن، ادەپتەن وزىپ، ارناسىنان اۋىپ كەتەتىن جاقتارى دا بار. بۇگىنگى مادەنيەت ولشەمىمەن العاندا، ءبىز ءۇشىن بۇل دەگەنىڭىز – بارىپ تۇرعان انايىلىق، سىپايىلىقپەن سىيىسا المايتىن دورەكىلىك. ارينە، سىپايىلىق دەگەن – مادەنيەتتىلىكتىڭ ەڭ باستى بەلگىسى، قورشاعان ورتاسىنا سۇيكىمدى ەتەتىن قاسيەت، ال ەرسى، انايى نارسە ادامنىڭ جيرەنىشى مەن تۇسىنبەستىگىن تۋعىزادى. مادەنيەتتىڭ ەۋروپالىق جۇيەسىنە كوشكەلى بەرى ءبىز بىرىڭعاي سىپايىلىقتى عانا ناسيحاتتاي باستادىق تا، بۇرىننان بار نارسەنى قاجەت ەتپەيتىن بولدىق. سويتىپ اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، ەش جەردە تارشىلىق كورمەي ايتىلعان اندەر ەندىگى جەردە قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن بولىپ، بەلگىلى ءبىر ورتانىڭ كوڭىل كوتەرەر «جابىق» جاعدايىندا ايتىلۋعا كوشتى. بىراق بۇگىنگى قاعازدىڭ بەتى كوتەرمەيتىن ەروت جولدار زامانىندا حالىق اندەرىنىڭ شۋماقتارى مەن قايىرماسىندا قىسىلماي-قىمتىرىلماي-اق كۇن كەشكەن. بۇگىنگى كۇنى بىزگە بەت شىمشىتاتىن بۇل اندەر ءبىرجولا ۇمىتىلدى دەسەك تە بولعانداي. ال ەندى وسى دۇرىس پا، بۇرىس پا؟ بەلگىلى جىرشى، فولكلور مەن ونەرتانۋ تاقىرىبىن قاۋزاپ جۇرگەن عالىم-قالامگەر بەرىك ءجۇسىپوۆتى «جابىق» تاقىرىپتى «جىرلاتۋعا» شاقىردىق.
– 1950 جىلدارى قازاقتىڭ «سوتتالعان» 500-گە تارتا ءانىنىڭ ءماتىنى قايتا جازىلدى. بۇعان نە سەبەپ بولدى؟ ويتكەنى ۇلتتىق سيپاتتى، باتىرلارىمىزدى ۇلىقتاعان، ەلدىكتى، ەرلىكتى ايتقان ءورشىل رۋح كەڭەستىك يدەولوگيامەن ۇيلەسىم تابا المادى. قولدان كەلسە، قازىر سول ولقىلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، كوپتەگەن اندەردىڭ بايىرعى سوزدەرىن قايتارىپ بەرۋ كەرەك. جالپى قازاقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە، كۇندەلىكتى ءومىر-سالتىندا، مادەنيەتىندە بۇگىنگى كوزقاراستا «انايىلىق» دەپ قابىلدانىپ جۇرگەن سوزدەر قالىپتى، كادۋىلگى نارسە سياقتى ايتىلا بەرەتىن. سوڭعى ءبىر عاسىردا سونىڭ ءبارى قاسيەتتى حالىق اندەرىنەن سىلىپ الىنىپ تاستالدى.
مادەنيەت دەگەن – تىيىم-سالتتاردىڭ جيىنتىعى، قولدان قۇيىلاتىن قالىپ. ال ءبىز سول تىيىم-سالتتاردىڭ جيىنتىعىن كىمدەردىڭ ءومىر سالتىنا، قاي حالىقتىڭ مادەنيەت ۇستىنىنا قاراپ جاسادىق؟ ارينە، ەۋروپا مەن ورىسقا قاراپ جاسادىق. سول دامىعان ەۋروپانىڭ ءوزى بۇگىندە قازىر قولدان قۇيىلعان قالىپتان، جاساندى مادەنيەتتەن قاجىپ، شارشاي باستادى. الىستان جەتكەن ءان مەن كۇيدى ايتپاعاندا، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمىزدە شەكتەن شىققان «سىپايىلىقتان» وزگە تۇگىلى، ءوزىمىز دە شارشاي باستادىق .
وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن عانا اقساقال-قاراساقالدارىمىزدىڭ ورتاسىندا ايتىلعان سول ءاندى حالىق جاپ-جاقسى تىڭداپ ەدى عوي. اقساقالدار القا-قوتان وتىرىپ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا وزدەرى تىڭدايتىن ءان – ءبىر توبە، قىز-كەلىنشەكتەر مەن كەيۋانا اجەلەر جينالىپ تىڭدايتىن ءان – ءبىر ارنا، جاستار تىڭدايتىن ءان – ءبىر باسقا. قازاق ءانى تىڭداۋشىنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، وتىرىس ەرەكشەلىگىنە قاراي دا شىرقالاتىن. سوندىقتان انايى اندەردىڭ ءوزى ءبىر زاماندا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلت مادەنيەتىنە ءوز الىنشە قىزمەت جاسادى. ولار وزدىگىنەن جويىلىپ كەتكەن جوق، ولاردى جويۋ تۋرالى ساياسات بولدى. بىراق جاراتقاننىڭ ارالاسۋىمەن بولعان جاراتىندىدا ارتىق نارسە بولمايتىنىن ەشكىم ەسكەرگەن جوق. بۇگىن كوز جاسىمىزدى كول ەتىپ: «ءانىمىزدى ەشكىم تىڭدامايدى، كۇيگە ەشكىم قۇلاق تۇرمەيدى، جات بوپ كەتتىك»، – دەپ شاعىناتىن ادەت شىعاردىق. ال ەندى سول اندەرىمىزدى حالىق قانشاما عاسىرلار بويى تىڭداپ كەلىپ، سوڭعى ءبىر عاسىردا نەگە تىڭداماي قالىپتى؟
مۇمكىن، حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىندەگى الگىندەي «تۇزدىق» – اڭگىمە ارقاۋى، تىڭداۋشى مەن ورىنداۋشى اراسىنىڭ دانەكەر وزەگى رەتىندە ءبىر كەزدەرى تىلسىم قىزمەت اتقارعان شىعار. سول سەبەپتى تىڭداۋشى دا وعان اسا ءبىر قۇمارلىقپەن قۇلاق تۇرگەن بولار؟!
ۇلى اس-تويلاردا ساۋىن ايتىپ ءانشى شاقىرىلعانى بەلگىلى. ول ات ارىتىپ كەلىپ، توپقا كىردى. سودان اڭگىمە ايتىلىپ، ونەردىڭ جاي-كۇيى جايمالانا باستادى دەلىك. بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ كوڭىلىن قىتىقتايتىن اندەر ايتتى.
سودان سوڭ قىز-كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىنە جاعاتىن ءان باستادى. قىزا كەلە قاريالارعا ۇنايتىن فالساپالىق ناسيحاتىن جىرلادى. مۇڭ مەن شەرگە تولى اندەرىمەن كەيۋانالاردىڭ كوڭىلىن بوساتتى… الايدا وسىنىڭ اراسىندا تىڭداۋشىسىنىڭ قاجەتىنە وراي ءبىر سەرپىلتىپ تاستايتىن الگىندەي «انايى» جولدارى بار اندەرىن دە ۇمىتپاي شىرقاپ، ۇيىعان كوڭىلدى ءبىر سەرپىلتىپ قوياتىن. وسىنىڭ ءبارىن انمەن ادەمى ورە وتىرىپ، ءاربىر تىڭداۋشىنى ءوز تابيعاتىنا جاقىنداتىپ، مۇلدە باسقا الەمگە شىعانداتىپ الاتىن دا، ناسيحاتى مەن ءفالساپاسىنا قايتا الىپ كەلەتىن. مادەنيەت دەگەن تۇتاس ءبىر اعزا دەسەك، سونىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە ەروت اندەر دە ءومىر سۇرە بەرۋى ءتيىس ەدى. تاندەگى ارتىق رۋديمەنت، ياعني «قالدىق» دەپ تانىلعاندىقتان وزىندىك دامۋ تاريحى بار مادەنيەتىمىز دە قىرىققان سەركەدەي تىم «سىپايى» دۇنيەگە اينالىپ سالا بەردى. «ارتىق-اۋىس» دۇنيەلەرىنەن تازارتىلعانى سونداي، اقىرى ءان تىڭدالمايتىن دارەجەگە جەتتى. بۇگىنگى ساحنا تورىندە شىرقالىپ جۇرگەن تۇزەلگەن، كۇزەلگەن، سىلىنعان، ءسوزى قايتا جازىلعان اندەر بيىك تالعام-تالاپتارعا جاۋاپ بەرمەيدى. ال تىڭداۋشى بولسا، رۋحاني اسەرگە بولەنە وتىرىپ، اننەن ەستەتيكالىق ءنار الۋىمەن قوسا، ءبىر ءسات تابيعي تويات تاپقىسى كەلەدى.
مىنا ءبىر ءاننىڭ قاي جەرى «انايى» ەكەنىن وقىرماننىڭ ءوزى اجىراتسىن. حالىق ءانى دەگەن ورتاق اتقا تەلىنگەن «ايتجان-اي» دەگەن ءان بار. «ايتجان-اي» – ەشقانداي دا حالىق ءانى ەمەس، بۇل – ايگىلى قۇرمانعازى كۇيشىمەن ۇزەڭگى جولداس بولعان دوسى ەشنياز سال جونەلتىكۇلىنىڭ ءانى ەدى. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ورىنداعان نۇسقا «ايتجان» اتالادى جانە ءاننىڭ ءسوزى: «اينالايىن كوزىڭنەن جاۋتاڭداعان، سەندەي بولىپ دۇنيەدە جان تۋماعان»، – دەپ باستالادى. ءان ءسوزىنىڭ ءاربىر ەكىنشى جولىنىڭ كۇرمەلەر تۇسىندا «قالقاتاي» دەگەن قىستىرما سوزدەرى بار. ال حالىق اراسىندا ايتىلاتىن ءۇبىسۇلتان اياپوۆتىڭ نۇسقاسى:
«تاپ ەنەڭدى ۇرايىن، كارىلىك-اي،
بويدان قۋات باراسىڭ ارىلىپ-اي.
تويدا توبىق تيمەيتىن توقالدارعا
وسى كۇنى قور بولدىم جالىنىپ-اي»، – دەپ كەلەدى.
بۇل دا ءسال-ءپال سىپايىلانعان ءتۇرى. ايتپەسە ەل اراسىندا «ۇرايىن» دەگەن ءسوزدى تۋرا ءوز ماعىناسىندا قويا بەرەتىن نۇسقالار دا دا بار. ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەندەي ايتجان – ەر ادامنىڭ اتى ەمەس، ايتجان – ايەل. ايەل بولعاندا دا ايگىلى ەشنياز سالدىڭ قارتايعاندا، سوڭعى العان توقالىنىڭ اتى. سول ايتجان اق شەلەكپەن سۋ الۋعا قۇدىقتىڭ باسىنا بارسا، سۋعا كەلگەن جەڭگەلەرىمەن قالجىڭ جاراستىرعىسى كەلىپ، جىرىندى قاينىلارى تۇرادى ەكەن. ەشنياز دا قاراشا ءۇيدىڭ ىرگەسىن ءتۇرىپ قويىپ، جاس توقالدىڭ قىلىعىنا كۇيىنىپ جاتادى. ايتجان بولسا، قاينىلارىمەن قالجىڭ قاعىسىپ، شالدىڭ دىڭكەسىن قۇرتادى. ءىشىن جالىن شارپىعان ەشنياز وسى ءاندى سوندا ايتقان ەكەن دەپ اڭىز ەتەدى سىر ەلىنىڭ ەستى اڭگىمەسى. وكىنىشتىسى، ەروت اندەردىڭ ەندىگى جەردە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. ويتكەنى بۇگىنگى تىڭداۋشىنىڭ دا، ءاننىڭ دە تىرشىلىك ەتۋ اياسى تىم تارىلىپ كەتتى. بۇگىندە بۇل «تاقىرىپ» مۇلدە جابىق دەسە دە بولادى. ال ونى جاڭعىرتامىن دەپ ارەكەت جاساپ كورگىسى كەلگەن ادامنان ءبىزدىڭ قوعام «اقىماق» جاساپ بەرۋگە داپ-دايىن. ءبىر ەسكەرەتىن جايت: بۇگىنگى كۇننىڭ جەتكەن بيىك وي-ورەسىندە ەروت-انايىلىق پەن ەروت-تابيعيلىق ۇعىمىن شاتاستىرىپ جۇرگەنىمىز بايقالادى. دەمەك ەروت ۇعىمىنىڭ شىن اتى – تابيعيلىق! ادامنان ادامنىڭ پايدا بولۋى قانداي تابيعيلىق بولسا، وتكەندەگىلەر ەروت اندەردى جايداقتاماي-اق، جاسىرماي-اق، جانامالاپ وتىرىپ- اق تىڭداۋشىسىنىڭ ساناسىنا جەتكىزە بىلگەن عوي. بىراق ەۋروپالىق مادەنيەت، اسىرە سىپايى سالت-سانا وركەن جايىپ وتىرعان مىنا ءبىزدىڭ قوعامدا ەروت اندەردى جاڭعىرتىپ، ساحنالاندىرامىن دەگەن ادامنىڭ ارامتەر بولارى انىق. شىندىق پەن شىنايىلىقتى تانۋدان كەتكەن جۇرتتا بۇل مۇمكىن نارسە ەمەس! اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن قۇدايشىل اقىن تۇرماعامبەتتىڭ:
«قاراعىم، قارىنداسىم، قىرىن جاتساڭ،
اعاڭا ازدى-كوپتى ىرىمداتساڭ.
قىلىعى قىزدان كەيىن دەگەن قايدا؟
كەمپىردىڭ كوكىرەگىن سىرىلداتساڭ…»، – دەپ باستالاتىن بەيپىل جىرلارىن اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىرى ەكىنشىسىنەن اۋىزشا كوشىرىپ، جادىندا جاڭارتىپ ايتىپ كەلەدى. انايى دەپ ايتۋعا نەمەسە تىيىم سالۋعا بەتكە ۇرعانداي بادىرايىپ كورىنىپ تۇرعان ورەسكەل ەشتەڭە دە بايقالمايدى. سىپايى ايتۋدىڭ شەبەر ۇلگىسى مەن شىڭى وسىنداي-اق بولار.
بارشا ەروت اندەر، ەروت ماقال-ماتەلدەر، ەروت جىرلار مەن ايتىستار مادەنيەت دەگەن ۇلى اعزانىڭ ءبىر مۇشەسى، ماڭگى اجىراماس ءبىر بولشەگى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال. سول دۇنيەلەردى بايىبىنا بارماي-اق، كەرەگى مەن قاجەت ەمەسىن اجىراتىپ الماي تۇرىپ، كوزسىز سىلىپ تاستاعان تۇستا ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ تانىنە اقاۋ ءتۇستى. ونىڭ ورنىن قۇرت ۇڭگي باستادى. ويتكەنى ولار اۋەلدە تۇتاس جاراتىلعان، ءبىرىن ەكىنشىسى تولىقتىرىپ، ساقتاپ تۇرعان ەگىزدەر بولاتىن. ەگەر الدا-جالدا وسى اقاۋلىقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىگى تۋا قالسا، تىڭداۋشىنىڭ يمانى كوتەرە مە، مادەنيەتى جەتەر مە جانە قوعام سوعان دايىن با؟ دەگەن زاڭدى سۇراق قويىلارى حاق.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بارشا ونەر تۇرلەرى سياقتى مۇنداي اندەر مەن جىرلاردىڭ دا ءومىر سۇرۋگە تولىق حاقىسى بار. تەك ونىڭ تارالىمىن شەكتەپ، اركىمنىڭ مادەنيەتى مەن يمانى كوتەرگەن دەڭگەيگە دەيىن عانا ناسيحاتتاۋعا بولادى. وركەنى وسكەن ەلدەردە فولكلوردىڭ بۇل جانرى وتە از تارالىممەن كىتاپحانالاردىڭ سيرەك كىتاپتار بولىمىندە ساقتالىپ، زەرتتەۋشى عالىمدار مەن حالىق مۇراسىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتقان وقىرمانعا عانا بەرىلەدى. ادامزات بالاسىنا بەلگىلى اقيقات: ءومىر وزگەرىپ، وركەنيەت پەن مادەنيەت سان رەت بۇرشىك جارعانىمەن، ادام جانى ءتول تابيعاتىنان الىستاعىسى كەلمەي، تۇما باستاۋىنا تارتىلا بەرەتىندىگى. بىزدەر، ساناسى جەتىلگەن، اقىلى كەمەل، XXI عاسىر وركەنيەتىنە ىلەسكەندەر، شىن مادەنيەتتى قالاي تۇسىنەمىز؟
جازىپ العان – ا.حالىق، «حالىق ءسوزى».
