بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاندا ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. دەگەنمەن، قوعامدا ينكليۋزيانى دامىتۋ مەن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ ءومىرىن بارىنشا ىڭعايلى ەتۋ ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى.
ەلىمىزدە مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ءۇشىن بىرنەشە ماڭىزدى زاڭدار قابىلدانعان. سونىڭ ىشىندە ەڭ نەگىزگىلەرى:
• 2015 جىلى قازاقستان راتيفيكاتسيالاعان “مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى” بۇۇ كونۆەنتسياسى، بۇل قۇجات ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ازاماتتارعا تەڭ مۇمكىندىكتەر جاساۋعا مىندەتتەيدى.
• “قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مۇگەدەكتەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى” زاڭ، بۇل قۇجات مۇگەدەكتىگى بار جانداردىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋى، ءبىلىم الۋى جانە ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىگى ماسەلەلەرىن رەتتەيدى.
• “كەدەرگىسىز ورتا” باعدارلاماسى، مۇنىڭ اياسىندا قوعامدىق ورىندار مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا ىڭعايلى ەتىپ جاسالۋدا. زاڭ جۇزىندە ءبارى جاقسى كورىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە كەيبىر شارالار تولىق ورىندالا بەرمەيدى. اسىرەسە، ينفراقۇرىلىمدى بەيىمدەۋدە ءالى دە شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر بار.
ءبىلىم بەرۋ جانە ينكليۋزيۆتى ورتا. قازاقستاندا ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ەنگىزىلۋدە. قازىرگى تاڭدا، ارنايى مەكتەپتەر مەن تۇزەتۋ كابينەتتەرى جۇمىس ىستەيدى. جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندە ينكليۋزيۆتى سىنىپتار اشىلۋدا. ەرەكشە بالالار ءۇشىن قاشىقتان وقۋ مۇمكىندىگى قاراستىرىلعان. بىراق بۇل جۇيەنىڭ تولىق قالىپتاسۋى ءۇشىن ءالى دە اتقارىلاتىن جۇمىس كوپ. مىسالى، ارنايى پەداگوگتەردىڭ، لوگوپەدتەردىڭ جەتىسپەۋى، وقۋ ورىندارىندا بەيىمدەلگەن ينفراقۇرىلىمنىڭ بولماۋى ۇلكەن ماسەلە. ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋدىڭ قاعاز جۇزىندە ەمەس، شىنايى ومىردە تولىققاندى جۇزەگە اسۋى ءۇشىن ناقتى قادامدار جاسالۋى قاجەت.
جۇمىسپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك قولداۋ. مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتاردىڭ قوعامعا بەلسەنە ارالاسۋى ءۇشىن جۇمىسپەن قامتۋ وتە ماڭىزدى. بۇل باعىتتا بىرقاتار شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى: مەملەكەتتىك كۆوتا بويىنشا كاسىپورىندار بەلگىلى ءبىر مولشەردە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ادامداردى جۇمىسقا الۋعا مىندەتتى. “ەڭبەك” مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ارنايى گرانتتار مەن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان. مۇگەدەكتىگى بار ازاماتتارعا كاسىپتىك وقىتۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلادى. دەگەنمەن، ءىس جۇزىندە بۇل جۇيە ءوز دەڭگەيىندە جۇمىس ىستەي بەرمەيدى. كوپتەگەن جۇمىس بەرۋشىلەر مۇگەدەكتىگى بار ادامداردى جۇمىسقا الۋعا دايىن ەمەس. سەبەبى، ولار ءۇشىن ارنايى جاعداي جاساۋ قوسىمشا شىعىندى تالاپ ەتەدى. سونىمەن قاتار، جۇمىس ورىندارىنا جەتۋ، كولىكپەن قاتىناۋ ماسەلەسى دە وزەكتى بولىپ وتىر.
قوعامدىق ورىنداردىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتار ءۇشىن بەيىمدەلۋى ماڭىزدى. قازاقستاندا بۇل باعىتتا بىرقاتار وزگەرىستەر بار، مىسالى، كەيبىر جاڭا اۆتوبۋستار پاندۋستارمەن جابدىقتالعان، اكىمشىلىك عيماراتتاردا ارنايى كىرۋ جولدارى جاسالعان. الايدا، ءالى دە كەزدەسەتىن ماسەلەلەر كوپ: پاندۋستاردىڭ دۇرىس سالىنباۋى نەمەسە مۇلدە بولماۋى. قوعامدىق كولىكتەردىڭ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتار ءۇشىن قولايسىزدىعى. ارنايى دارەتحانالار مەن ليفتىلەردىڭ جەتىسپەۋى. بۇل ماسەلەلەر تەك زاڭنامالىق وزگەرىستەر ارقىلى عانا ەمەس، قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى ارقىلى شەشىلۋى كەرەك.
ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ازاماتتاردى قولداۋ – تەك مەملەكەتتىڭ ەمەس، بارلىعىمىزدىڭ مىندەتىمىز. كەز كەلگەن ادام بۇل ماسەلەگە ءوز ۇلەسىن قوسا الادى:
1. قوعامدىق سانا قالىپتاستىرۋ – مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋ، ولاردى قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە قابىلداۋ ماڭىزدى.
2. ەرىكتىلىك قىزمەتكە قاتىسۋ – كومەككە مۇقتاج جاندارعا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن قايىرىمدىلىق ۇيىمدارىنا قوسىلۋعا بولادى.
3. كاسىپكەرلەردىڭ قولداۋى – بيزنەس وكىلدەرى ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا جۇمىس ورىندارىن ۇسىنسا، بۇل ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.
4. ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋ ۇسىنىستارى – جەرگىلىكتى بيلىككە قولجەتىمدى ورتا قالىپتاستىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار ءبىلدىرۋ قاجەت.
5. كۇندەلىكتى ومىردە قولداۋ كورسەتۋ – قوعامدىق ورىنداردا، كولىكتە نەمەسە كوشەدە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا كومەكتەسۋگە دايىن بولۋ.
قازاقستاندا مۇگەدەكتىگى بار ادامدارعا جاعداي جاساۋ باعىتىندا ءتۇرلى شارالار قولعا الىنىپ جاتىر. بىراق ءالى دە شەشىلمەگەن ماسەلەلەر كوپ. تەك مەملەكەت تاراپىنان عانا ەمەس، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى بۇل وزگەرىستەرگە اتسالىسۋى قاجەت. ينكليۋزيۆتى قوعام – ءبارىمىز ءۇشىن قولايلى قوعام. ەگەر اركىم ءوز دەڭگەيىندە ۇلەس قوسا بىلسە، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتار ءۇشىن شەكتەۋسىز ءومىر قالىپتاستىرۋعا بولادى.
ايگۇل مۇراتقىزى
